345
механизмни таркиб топтирувчи элементларни аниқладик. Ва, энг асосийси,
харажатларни бошқариш молиявий механизми таркибий тузилмасида элементлар ва
муносабатларни баҳолаш ва оптималлаштириш учун тегишли алгоритмни
шакллантиришга муваффақ бўлдик.
Фойдаланилган адабиётлар:
1.
Зиновьев, В.А. Курс теории механизмов и машин [Текст] / В.А. Зиновьева.
-
М.:Наука,
1972. - C. 10-11.
2.
Показатели финансово
-
хозяйственной деятельности компаний, акции которых
обращаются
на
бирже
[Текст]
//
Дамодаран
Онлайн:
[сайт].
URL:http://pages.stern.nyu.edu/~adamodar/ (мурожаат куни 13.05.1
9)
3.
Колчина Н.В. Финансовый менеджмент [Текст] / Н.В. Колчина.
-
М.: Юнити
-
Дана, 2004.
-
C. 90.
4.
Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента [Текст] / И.Т. Балабано.
-
М.:Финансы
и статистика,
1999. - C. 359.
5.
Маликов Т.С., Ҳайдаров Н.Ҳ., Молия: умумдавлат молияси. –
Тошкент: “Iqtisod
-
moliya”,
2009.
–
523 б.
МДҲ МАМЛАКАТЛАРИ ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ
МУАММОЛАРИ
ВА УЛАРНИНГ ЕЧИМИ
Турсунов Жахонгир Пўлатович
-
Ўзбекистон Республикаси Банк
-
молия
академияси доценти,
PhD
Нормахматов Фазлиддин
-
Ўзбекистон Республикаси Банк
-
молия
академияси тингловчиси
Бугунги кунда пенсия таъминоти муаммоларини ўрганиш тобора долзарб бўлиб
бормоқда, чунки у меҳнатга лаёқатсиз, кари ёшдаги инсон капиталини фаровонлик ва
моддий қўллаб
-
қувватлашнинг асосий манбаи бўлиб хизмат қилади. Пенсия
таъминоти
-
бу турли сабабларга кўра меҳнатга лаёқатсиз бўлиб қолган одамлар учун
моддий таъминотнинг пул шакли.
“Халқаро меҳнат ташкилотининг “Ижтимоий ҳимоянинг минимал даражалари
тўғрисида”ги тавсияларида”[1], барча мамлакатлар ўз фуқаролари учун минимал
ижтимоий ёрдамнинг базавий даражасини кафолатлашига эришиши лозимлиги
таъкидланган бўлиб, ўз навбатида, ижтимоий ёрдамнинг базавий даражасини
кафолатлаш фуқароларнинг пенсия таъминотини ҳам назарда тутади ва иқтисодий
ислоҳотлар шароитида инсон учун муҳим ижтимоий кафолат сифатида намоён бўлади.
Жаҳон банки томонидан 1994 йилда нашр этилган “Глобал қариш инқирозидан
огоҳлантириш”[2] номли ҳисоботдан сўнг, дунёнинг кўпгина мамлакатларида пенсия
таъминоти билан боғлиқ ислоҳотлар амалга оширила бошланди.
Мамлакатда аҳолининг пенсия таъминоти даражаси устувор равишда ижтимоий
ҳимоя
тизимининг қай даражада ривожланганлиги ва мамлакатнинг иқтисодий
ривожланиш даражасига боғлиқ. Ҳар иккала омил, ҳамда пенсия таъминоти даражаси
мамлакатдаги тарихий, маданий, иқтисодий ва ижтимоий шарт
-
шароитлар билан
белгиланади. Пенсия тизимларини ташкил этишга доир қонунчилик меъёрларида
алоҳида тамойиллар қайд этилмаган ва фикримизча пенсия таъминотининг
асосий
қоидалари қуйидагилардан иборат бўлиши мақсадга мувофиқдир:
•
аҳолини максимал даражада пенсия тизимига қамраб олиш;
•
пенсия
юкини
пенсия
тизими
субъектлари
ўртасида
адолатли тақсимлаш;
346
•
қариликда
йўқотаётган даромадини маблағ билан таъминлаш;
•
етарли меҳнат стажига эга бўлмаган фуқаро тоифалари, боқувчисини йўқотган
фуқароларни камбағалликдан ижтимоий ҳимоя қилиш;
•
инфляция, иш ҳақларининг ошиши ва ҳаёт сифатининг кўтарилиши каби
омилларни ҳисобга олган ҳолда пенсияларни индексация қилиш.
1-
жадвал
МДҲ давлатларида ёшга доир пенсия таъминоти билан боғлиқ ислоҳотлар ва
уларнинг кўрсаткичлари
202
Мамлакат номи
Пенсия тайинлаш учун талаб
этиладиган минимал
меҳнат(суғурта) стажи
Умумий асосларда пенсияга
чиқиш ёши
Ўртача умр кўриш
давомийлиги, йил
эркалap
аёллар
эркаклар
аёллар
эркаклар
аёллар
Озарбайжон
Шаҳсий ҳисобрақамдаги
суғурта капиталини
кутилаётган пенсия тўловлари
ойларига бўлиш
натижаси
1
1.07.2018 йилдан
73,1
77,8
63 йил 6 ой
60 йил 6 ой
1.07.2019 йилдан
64 йил
61 йил
1.07.2021й.
1.07.2027
65 йил
65 йил
Арманистон
10 йил
63 йил
71,9
78,7
Белорусия
1.01.2019 йилдан
69,3
79,2
17 йил
61 йил 6 ой
56 йил 6 ой
1.01.2025 йилдан
1.01.2022 йилдан
20 йил
63 йил
58
йил
Грузия
5 йил
65 йил
60 йил
73,8
80,8
Қозоғистон
25 йил
20 йил
1.01.2019 йилдан
68,7
76,9
63 йил
5 йил
1.01.2027
йилдан
63 йил
Қирғизистон
25 йил
20 йил
63 йил
58 йил
67,2
75,4
Молдова
15 йил
1.07.2018 йилдан
69,4
77,0
62 йил 8 ой
58 йил
1.07.2019 йилдан
63 йил
58 йил 6 ой
1.01.2028
йилдан
63 йил
Россия
1.01.2019 йилдан
67,5
77,6
10 йил
60 йил 6 ой
55 йил 6 ой
1.01.2024 йилдан
1.01.2023 йилдан
15 йил
65 йил
60 йил
Тожикистон
25 йил
20 йил
63 йил
58 йил
73,0
76,9
Ўзбекистон
7 йил
60 йил
55 йил
71,3
76,1
Туркманистон
5 йил
62 йил
57 йил
64,7
71,7
Украина
1.01.2019 йилдан
67,0
76,8
26 йил
60 йил
59 йил
(1.04.1960-
30.09.1960
даврда туғул
-
ганлар
учун)
1.01.2021 йилдан
28 йил
60 йил
60 йил
(1.04.1961 йил
ва
ундан
кейинги
даврда
туғул
-
ганлар
учун
)
1.01.2028 йилдан
35 йил
202
Ушбу
натижа
минимал
белгиланган
пенсиядан
ошса
ёки
тенг
бўлса,
шахс
суғурта
стажидан
қатъий
назар
пенсия
олиш ҳуқуқини
олади.
347
Пенсия тизимларини ташкил этишнинг халқаро тажрибалари шуни
кўрсатмоқдаки, бугунги кунда оптимал бўлган пенсия таъминоти тизимлари мавжуд
эмас, чунки миллий пенсия тизимларининг амал қилишининг макроиқтисодий ва
ижтимоий
-
маданий муҳити ҳам ўзгармоқда. Пенсия
тизимларини оптимал тузилиши,
маълум бир давлатни аниқ бир даврда уни демографик, иқтисодий ва ижтимоий
-
маданий ҳолатига, шунингдек, ушбу давлат ўз олдига қўйган мақсад ва вазифаларига
мос бўлишини таъминлайди. Мустақил давлатлар
ҳамдўстлиги (МДҲ) давлатларида
ҳам
охирги йилларда пенсия таъминоти бўйича қатор ислоҳотлар ўтказилмоқда. МДҲ
давлатларидаги пенсия таъминотининг асосий муаммолари таркибига шахсий
жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизимининг ривожланмаганлиги, пенсия
миқдорларининг юқори эмаслиги ва уларнинг ХМТнинг 102
-
сон “Ижтимоий
таъминотнинг минимал меъёрлари ҳақида”ги Конвенциясида[10] кўрсатилган
минимал 40%ли қоплаш коэффициентига мос эмаслиги, баъзи давлатларда
пенсия
миқдорларининг
яшаш
минимуми
билан
мувофиқлаштирилмаганлиги, аҳолини
пенсия таъминоти билан тўлиқ қамраб олинмаганлиги, иқтисодиётда иқтисодий фаол
аҳолининг расмий бандлиги даражасининг пастлиги, ишсизликнинг мавжудлиги ва
меҳнатга ҳақ тўлаш миқдорларининг
юқори
эмаслиги,
мамлакатлар
демографик
ҳолатининг
ўзгариши кабиларни келтириш мумкин.
МДҲ давлатларидаги пенсия таъминоти борасидаги ислоҳотлар ўзига ҳос
мамлакат принципларига асосланганлигини кўришимиз мумкин. Деярли МДҲ
давлатларининг кўпчилигининг пенсия таъминоти борасидаги ислоҳотларида пенсия
ёшини ошириш, минимал талаб этиладиган меҳнат стажи меъёрларини ошириш билан
боғлиқлигини кўриш мумкин. Бу ислоҳотларнинг асосий мақсади мамлакатларда
демографик ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда, пенсия жамғармаси молиявий
барқарорлигини таъминлашга қаратилган .
1.
Пенсия миқдорларини пенсионерларнинг турмуш фаровонлигини таъминлашга
етарли бўлиши, қолаверса пенсионерларнинг истеъмол савати билан боғлиқ
“тирикчилик минимуми” даражасига етказиш мақсадида МДҲ давлатларида уч
даражали пенсия тизимини ташкил этиш мақсадга мувофиқ.
2.
Яширин иқтисодиётда банд бўлган аҳолининг расмий фаолият юритишини
таъминлаш, миграция соҳасидаги бандликни пенсия таъминоти қамровини ошириш,
ўз
-
ўзини банд қилган аҳолининг пенсия қамровини ошириш ҳисобига базавий пенсия
миқдорини ҳисоблашда олинадиган ўртача иш ҳақлари миқдорининг чегарасини
белгилаш амалиётидан босқичмабосқич воз кечиш, ижтимоий адолат принципларини
таъминлашга имкон беради.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Халқаро Меҳнат Ташкилотининг “Ижтимоий ҳимоянинг минимал даражалари тўғрисида”ги
тавсиялари №202. Женева. 14 июнь 2012 йил.
2.
Averting the old age crisis. A World Bank Policy Research Report. Published for the World Bank Oxford
University
Press.
New
York.1994
y.
http://documents.worldbank.org/curated/en/973571468174557899/pdf/multipage.p
df)
3.
Вахабов А.В., Мажидов Н.М. “Жамғариб бориладиган пенсия жамғармасининг Ўзбекистонда
инвестиция сиёсатини амалга оширишдаги роли” Монография. Тошкент., Университет. 2017 й. 127 б.
4.
Халқаро пенсия ва ижтимоий жамғармалар ассоциацияси расмий сайти
маълумотлари.
5.
Халқаро Меҳнат Ташкилотининг 1952 йил 4 июндаги “Ижтимоий таъминотнинг минимал
меъёрлари тўғрисида”ги 102
-
сонли конвенцияси 11. Хамдамов Ш.К. “Пенсия таъминотининг хориж
тажрибаси”. “Логистика ва иқтисодиёт” электрон илмий журнали. 2021 й. 4
-
сон, 285 б.
6.
United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2019). World Population
Prospects 2019: Highlights (ST/ESA/SER.A/423).
