Выражение прагматических отношений в тексте и речи посредством гендерных маркеров

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная

лингвистика

и

лингводидактика

–

Foreign

Linguistics and Linguodidactics

Journal home page:

https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics

Expression of pragmatic relationships in text and speech

through gender markers

Mansur KUCHIBAYEV

1

, Nigora NIZAMIDDINOVA

2

Uzbek-Finnish Pedagogical Institute

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received November 2024

Received in revised form

10 December 2024

Accepted 25 December 2024

Available online

25 January 2024

This article examines the role of gender-marked words in

language and communication, focusing on how they reflect

pragmatic goals, speech acts, and social relations. It discusses

the semantic categories of gendered vocabulary, including

terms related to sexual differences, age, family relations, social

roles, and professions. The study highlights how gendered

language shapes communication, influencing not only

information transfer but also persuasion, emotional impact, and

power dynamics. Additionally, it explores the influence of

cultural and social factors on the formation of gender

stereotypes in language and their pragmatic implications across

various linguistic contexts.

2181-3701

/©

2024 in Science LLC.

DOI:

https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss1

/S

-pp213-219

This is an open-access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (

https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru

)

Keywords:

pragmatics,

gender character,

gender of the recipient,

linguistic signs,

semantic field,

communicative situation,

stereotypes,

speech movement.

Matnda va nutqda pragmatik munosabatlarning gender

belgilarida ifodalanishi

ANNOTATSIYA

Kalit so‘zlar

:

pragmatika,

gender belgi,

adresat genderi,

lisoniy belgilar,

semantik maydon,

kommunikativ vaziyat,

stereotiplar,

nutqiy harakat.

Ushbu maqola tildagi va muloqotdagi gender belgilangan

so‘zlarning rolini tahlil qiladi, bu so‘zlarning pragmatik

maqsadlar, nutq aktlari va ijtimoiy munosabatlarni qanday aks

ettirishiga e’tibor qaratadi. Maqolada jinsiy farqlar, yosh, oilaviy

aloqalar, ijtimoiy rollar va kasblarni ifodalovchi gender

leksikasining semantik guruhlari muhokama etiladi. Tadqiqot

gender tilining muloqotni shakllantirishi, nafaqat ma’lumot

uzatishga,

balki

ishontirish,

hissiy

ta’sir

va

kuch

munosabatlariga ham ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlaydi. Bundan

tashqari, maqolada madaniy va ijtimoiy omillarning tildagi

gender stereotiplarning shakllanishiga ta’siri va ularning turli

lingvistik kontekstlardagi pragmatik oqibatlari o‘rganiladi.

1

Teacher, Uzbek-Finnish Pedagogical Institute. Uzbekistan, Samarkand.

2

Teacher, Uzbek-Finnish Pedagogical Institute. Uzbekistan, Samarkand. E-mail: m6160612k@gmail.com

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2025) / ISSN 2181-3701

214

Выражение прагматических отношений в тексте и
речи посредством гендерных маркеров

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

прагматика,

гендерный характер,

гендер адресата,

языковые признаки,
семантическое поле,

коммуникативная
ситуация,

стереотипы,

речевое движение.

В

данной

статье

исследуется

роль

гендерно

маркированных слов в языке и коммуникации, с акцентом

на то, как эти слова отражают прагматические цели,

речевые акты и социальные отношения. В ней

рассматриваются

семантические

группы

гендерной

лексики, такие как слова, выражающие половые различия,
возраст, семейные отношения, социальные роли и

профессии. Исследование подчеркивает, как гендерно

окрашенный язык формирует общение, влияя не только на
передачу информации, но и на убеждение, эмоциональное

воздействие

и

динамику

власти.

Кроме

того,

анализируется влияние культурных и социальных

факторов на формирование гендерных стереотипов в
языке и их прагматические последствия в различных

лингвистических контекстах.

Pragmatika bugungi kunda lisoniy belgilarni yaratuvchi, uzatuvchi hamda qabul

qiluvchi shaxslar o‘rtasidagi kommunikativ ma

qsad, nutqiy harakat va munosabatlarni

o‘rganuvchi fan sifatida ta’riflanadi. Muloqot

maqsadi oddiygina axborot almashish bilan

chegaralanib qolmaydi, axborot uzatishdan

“

hamkor

”

ga (tinglovchiga, kitobxonga) ta

’

sir

o

‘

tkazish, uni biron-bir narsaga ishontirish, bo

‘

ysundirish, harakatga undash so

‘

zlovchilar

tomonidan o

‘

z maylini, birovni yoki biror narsani yoqtirish-yoqtirmasliginini, norozilik,

hayrat kabi pragmatik maqsadlar, nutqiy harakatlar, munosabatlar kuzatiladi. Bunday
munosabatlar ayniqsa

gender belgili so‘zlarda o‘ziga xos ifodalanadi.

Gender belgili so‘zlar odatda ma’lum bir konsept ichida leksik

-semantik

guruhlarga bo‘lib o‘rganiladi. Masala

n, “

odam” konseptiga kiruvchi genderli so‘zlarni

quyidagi leksik semantik guruhlarga bo‘lib o‘rga

nish mumkin:

1)

jinsiy farqlarni ifodalovchi gender belgili so‘zlar

(erkak, odam, inson, ayol, xotin,

rafiqa qiz, o‘g

‘il);

2) insonning yosh-qariligini ifodalovchi sematik guru

h (yosh qiz, yosh o‘g‘il bola,

go‘dak, ayol, erkak, chol, kampir, boboy, qar

iya, oqsoqol

);

3) qardoshlikni ifodalovchi genderli semantik guruh:

–

referentning ayol kishiligini ifodalovchi birlikla

r: buvi

–

ona, singil, xola, amma,

kelin, qalliq; rafiqa, yanga, qayin singil; qayn

ona;

–

referentning erkak kishiligini ifodalovchi birliklar

: bobo, aka, birodar, tog‘a,

pochcha, og‘ayni,

oshna

;

4)

oilaviy ahvolni ifodalovchi gender so‘zlar:

er-

xotin; bo‘y qiz

–

turmushga

chiqmagan qiz, yesir, to‘l,

bo‘ydoq;

5)

shaxslararo yaqinlikni, mehribonlikni ifodalovchi gender so‘zlar odatda

kattalar

tomonidan kichiklarga erkalatish ma’nosida, yoki erkak kishining ayolga pragmatik
munosabatini ifodalash uchun qo‘llaniladi. Bu o‘rinda odatda narsa va tushunchalarning
qimmat baholigi, go‘zalligi, shirinligi, yoqimliligi assotsiatsiya qilinadi:

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2025) / ISSN 2181-3701

215

azizim, mehribonim, mushukcham, qimmatligim, oltinim, yulduzim, kaptarim,

qushcham, azizim, dilbarim, go‘zalim, asalim, gavharim, qo‘zichog‘im, oppog‘im, erkatoyim,

oy yuzligim, dilbarim, quyoshim, malikam va h.;

6)

referentning biron-bir ijtimoiy guruhga

mansubligini ifodalovchi gender so‘zlar

qirol-qirolicha,

–

shahzoda, malika, gersoginya, dehqon, rohib-rohiba, kotib-kotiba, rahbar,

rahbar ayol, taqsir, eshon bobo, rais bobo;

7)

biror millat yoki etnik guruhga mansubligini ifodadovchi gender so‘zlar:

negrityanka, irlandiyalik- irlandiyalik ayol (yoki qiz), -

lo‘li

-

lo‘li ayol;

8)

kasbni, mashulot turini ifodalovchi gender so‘zlar: tikuvchi, chevar

–

jodugar;

–

balerina, imperator ayol;

9)

seksual moyillikni ifodalovchi gender so‘zlar:

buzuq ayol; manjalaqi, xotinboz, bokira;

10)

qo‘rinishni, xulq

-

atvorni xarakterlovchi gender belgili so‘zlar:

mallasoch-

mallasoch ayol, ko‘ngli yumshoq ayol, hazilkash, ochko‘z, urushqoq,

janjalkash

–

yalmog‘iz,

qaqajon, vaysaqi, mijg’ov;

11) kelib chiqishini, yashash joyini

ifodalovchi gender belgili so‘zlar :

aslzoda,

malika, zadogon, eshon, xo‘ja, oqsuyak.

Leksik semantik guruh (LSG) shunday qilib “bir xil qiyoslanuvchi ma’no

anglatuvchi leksik birliklar majmuasidir, ular tilning tarixiy taraqqiyot jarayoniga bog‘liq
bo‘lgan o‘ziga hos ijtimoiy xususiyatlarini ifodalaydilar ” [Филиппенко

2001: 119].

U yoki bu semantik maydonga kiruvchi so‘zlarning ko‘pligi ijtimoiy madaniy

faktorlarga bog‘liq.

Matnda yoki suhbatdoshlar muloqotida ikki jinsga mansub kishilar nutqining

leksik semantik maydonining aniqlanishi nutqning gender xususiyatlari muallif-

so‘zlovchi (adresat), tinglovchi, kitobxon(adresant) nutqidagi gender (jinsga oid lisoniy

birliklar) xususiyatlarining pragmatik maqsad, harakat, munosabat sifatida ayollar va
erkaklar

nutqining bir til va qiyoslanib o‘rganilayotgan tillar doirasida tadqiq qilish

imkoniyatlarini beradi.

Bunday tadqiqotni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar hal qilinishi lozim:

–

erkak yoki ayol suhbatdoshlarning muloqotga kirishuv jarayonidagi pragmatik

munosabatlari tiplarini aniqlash;

–

matni hosil qilishda turli jins vakillariga xos genderli pragmatik munosabatlarni

aniqlash.

Gender xususiyatli so‘zlarning pragmatik asoslari A.V.

Kirilina (1998),

Ye.I. Goroshko (1999), R.K. Potapov (2002), V.V. Potapova (2006), I.I. Xaleyevalarning

(2000) tadqiqotlarida atroflicha o‘rganilgan va ularda gender steriotipi “Har ikki jins

vakillarining xulqiy meyorlarida atribut va sifatlarida madaniy va ijtimoiy sharoitlar bilan

bog‘liq holda shakllangan va nutqda, matnnda voqelanadigan belgilar” sifatida
ta’riflanadi. [Кирилина

,1999:63].

Gender

–

bu ijtimoiy yoki ijtimoiy madaniy jinsga oidlik belgisi hisoblanib, u lisoniy

kategoriya emas, ammo uning mazmuni lisoniy pragmatik maqsad, harakat va
munosabatlarni tahlil

qilish orqali ochilishi mumkin. Bunda so‘z orqali suhbatdoshning

jinsiga, madaniyatiga, ijtimoiy mavqesiga, psixologik xususiyatlariga doir pragmatik

axborotlar oydinlashadi va u nutq faoliyatining turli aspektlarini o‘rganuvchi matn

pragmatikasi bilan ch

ambarchas bog‘liqdir.

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2025) / ISSN 2181-3701

216

Adresat genderi kommunikativ vaziyat hosil qilishda va gapiruvchi (muallif)

shaxsning nutqiy harakatlarini oldindan payqashda muhim omillardan hisoblanadi.

Odatda kundalik muloqot jarayonida adresatning o‘zi ham shaxsan genderli

ishtirokchi hisoblanadi. Adresat genderining muloqotni tashkil qiluvchilik funksiyasi

notanish va unchalik yaqin bo‘lmagan kishilarga nisbatan voqelanadigan nutqiy
harakatda, ayniqsa muloqotning boshlanishida kuchayishi bilan ko‘zga yaqqol

tashlanadi.Masalan:

“

Yaxshi qiz, meditsina institutiga qanday avtobus qatnashini

aytolmaysimi?

Adresat genderni aniqlash bu o‘rinda kontekst orqali, kommunikativ

vaziyat yoki genderli so‘z: “yaxshi qiz” orqali aniqlanadi: demak, adresat yosh yigit, u
talaba; uning maqsadi yo‘l so‘rash. Ayni paytda genderli lisoniy vosita adresatning

emosional ekspressiv nutqiy harakatini ham ifodalayapdi. Bu nutq aktidagi genderli
murojaatning mavzuiy va stilistik (emosional-ekspressiv) belgilarilari (markerlari)
hisoblanadi. Aynan bunday gend

erli vositalar muloqot aktining kommunikativ ta’sirini

ham belgilaydi. Binobarin adresant yosh yigit murojaatidagi “yaxshi qiz” so‘zini

eshitmaganida edi, adresatning nutqiy harakati, maqsadi, munosabati natijasiz qolgan

bo‘lardi.

“Erkaklar murojaatida ge

nderli belgilar ayollarnikiga nisbatan kamligi bilan

xarakterlanadi” [Vejbitskaya 1996: 41]. Demak, “Adresat bu kommunikativ ta’sir qiluvchi
shaxs sifatida muloqot mohiyatini aniqlab beruvchi figuradir” [Бородина

2001:120].

Tadqiqotlarda adresatning muloqot subyekti sifatidagi quyidagi funksiyalari

farqlanadi:

1) adresant tinglovchiga matnni idrok qildiruvchi va tushuntiruvchi subyektdir;
2)adresat (gapiruvchi shaxs,muallif) adresantdan nutqiy axborotni eshitib (lokutiv

harakatni) til vositalarini tanlab (emotsiyalar,munosabatlar, harakatlar orqali), javob
nutqi vujudga keltirishga majbur qiluvchi undovchi subyektdir.

Bunday holatda turli jinsga va genderga mansub shaxslarning nutqiy

harakatlaridagi farqlar quyidagi gender belgilarda o‘z aksini topadi:

–

fonetik markerlar-

bu tur o‘z ichiga eng avvalo erkaklar va ayollar nutqidagi

ovoz tonining balandligi yoki pastligi, tovush tembri, intonatsiyalash, pauzalar, mantiqiy

xulosalash turlarida o‘z aksini topadi;

–

morfologik markerlar

–

bu tur o‘z ichiga ma’no

-mazmuni bilan mujskoy va

jenskoy rodga mansub so‘zlarni hosil qiluvchi belgilarda o‘z aksini topadi;( o‘zbekcha:

ojiz-ojiza, ozod-ozoda,rafiq-rafiqa; fransuzcha: maitre-

maitresse, poéte

-

poètesse,

instituteur-institutrice, conte-contesse);

–

leksik markerlar

–

erkak va ayollar nomini, yoki o‘z semantik komponentida

erkak va ayol tushunchasini ifodalovchi so‘zlarni qo‘llanishida o‘z aksini
topadi;(Teshaboy, Boltaboy, Anora, Yo‘lchi, Gulnor, ma’shuqa, ojiza, adiba);

–

ekspressiv-stilistik

markerlar muloqot jarayonida yo erkaklar yo ayollar uchun

ko‘proq xarakterli bo‘lgan so‘z va konstruksiyalarni qo‘llanilishida o‘z aksini topadi.
Odatda faqat erkaklar steriotipiga mansub so‘zlar sifatida “qo‘pol so‘zlar” tushuniladi
(pondavoy, xezalak, mishiqi, ko‘

rnamak,manjalaqi, laqma); ayollar steriotipiga mansub

so‘zlar sifatida yuqori darajali stilistik bo‘yoqdor so‘zlar yoki his

-hayajonli, erkalatuvchi,

ko‘tarinki nutqlar, diminutivlar va b. tushuniladi (asalim, shakarim, paxmog‘im, ayiqvoy);

–

tematik markerlar

–

steriotip jihatdan erkaklar va ayollar mavzusiga bog‘liq

bo‘lgan so‘zlarni qo‘llanishida o‘z aksini topadi [Горошко

,

Кирилина

1999: 234-241].

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2025) / ISSN 2181-3701

217

Yuqorida berilgan markerlarning barchasi adresat, adresant yoki uchinchi shaxs

nutqlarida uchrashi mumkin

. Agar zonalarning qaysi biridadir markerlar kamroq bo‘lsa,

bunday holda jins

–

gender noaniqligi vujudga keladi va bu kommunikativ vaziyat yoki

kontekst orqali aniqlanishi mumkin.

O.S.

Issersning ta’kidlashicha, muloqot jarayonida adresat nutqi quyidagi

p

arametrlarda o‘z aksini topadi:

–

u o‘z nutqida o‘z “men”ini, shaxsiy xususiyatlarini

(bevosita yoki bilvosita,

o‘z mavqeini ko‘tarish yoki pasaytirish darajasida) namoyon qiladi;

–

so‘zlarni qullashda odobliligini (xushmomalalik borasida suhbatdoshini o‘ziga

jalb qilishga qiziqish yoki kiziqmaslikigini) namoyon qiladi;

–

fikr almashinuv jarayonida

suhbatdoshlar o‘z nutqlarining kommunikativ

-

pragmatik ta’sirning samaradorligi nazorat qiladilar (ohangni ongli tarzda tanlaydi,

vaziyat va holatni boshqaradi) (

Иссерс 2002:

173).

Kundalik muloqot jarayonida genderli murojaat kishilar hayotida har kuni ro‘y

beradi, u tabiiyligi, avvaldan tayyorlanmaganligi va suhbatdoshlarning muloqotga
bevosita ishtirok etishlari bilan xarakterlanadi .

Genderli murojaat muammosida gapiruvchi shaxsning odatda o‘z suhbatdoshining

kim ekanligini bilishi muhim va bunday hollarda unga murojaatda xushmuomalalik

formalaridan, performativ fe’llardan, olmoshlardan va h. foydalaniladi. Bu adresatning

kommunikativ

maqsadi, harakati, munosabati va gapning grammatik tizimida o‘z aksini

topadi. Masalan:

–

Telefondan uning yoqimli ovozini eshitib, o‘zim shoshib qoldim, axir telefon

raqamini unutib qo‘ygandim

-da!

–

Xo‘sh, endi esladingmi pondavoy? (yoshlar suhbatidan).

Genderli markerlangan mavzu ko‘p hollarda bir gerderli suhbatdoshlar

dialoglarida o‘z aksini topadi,buni biz yuqoridagi misolda ikki yosh yigitning qizlar

haqidagi mavzuda suhbatlashayotganini his qilamiz. Agar muloqot boshqa gender vakili
bilan uyushtiril

sa, mavzu markeri kamroq namoyon bo‘ladi.

Ayollar muloqoti haqidagi tasavvurlar maxsus steriotiplarda, masalan “ayollar

g‘iybati”, “xotinlar suhbati”, erkaklarniki

–

madaniy ongida shakllangan “erkakcha

suhbat”, “erkakchasiga gaplashmoq” birikmalarida namoyon bo‘ladi. Ayollar muloqotiga
erkaklarga nisbatan salbiy konnotatsiyali birliklardan foydalanish xarakterli bo‘lsa,
erkaklar muloqotini xarakterlovchi birliklarda ijobiy baholash ko‘proq uchraydi.

Turqi ko‘rsin, biram

sovuq basharali

odam ekanki! (ayollar suhbatidan).

Voy-vuy! Munchalar

ofatijon

ekan (erkaklar suhbatidan).

Erkaklar muloqotida mavzu unchalik qiziqarli bo‘lmasa yoki u uchinchi bir

kishining hayoti haqida ketsa, bu holda ularning suhbati “ayollarcha g‘iybat” yoki
“ayollarcha ezmalik” s

ifatida baholanadi

.

Ma’lum bo‘lishicha, ayollar erkin suhbat jarayonida tashqi ko‘rinish, sog‘liq, xarid

qilingan narsalar, kiyimlar, bolalar, erkaklar boshqa odamlar va h. haqida fikr

almashishni afzal ko‘rishadi. Sotib olingan kiyim va narsa haqida fikr

almashish ayollar

orasida eng keng ommalashgan suhbat mavzusidir:

Men o‘zimga boshni aylantirib yuboradigan darajada katta atlas yoqali oppoq

shohi buluzka sotib oldim (ayollar nutqidan).

Adresat bilan kiyim-kechaklar, nimani-nima bilan kiyish haqidagi fikr almashuvlar,

maslahatlar ayollar suhbatidagi eng muhim mavzulardir:

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2025) / ISSN 2181-3701

218

–

Oq sviterimni nima qilsam ekan-a, men uni endi hech qachon kiymayman.

–

Olib-sotarlarga berib yubora qol ( ayollar suhbatidan).

Ayollar ko‘pincha adresat bilan tashqi ko‘rinish, sog‘l

iq, ozish va bu orqali yaxshi

ko‘rinishga ega bo‘lish haqida suhbatlashishadi. “Ozish sirlari”, “go‘zallik retseptlari”
singari mavzular aynan ayollarga xos gender birikmalarda o‘z ifodasini topadi.

Erkaklar esa o‘zlaridagi xushbichimlik, tashqi ko‘rinish mavzularda ko‘pincha

suhbatlashishni xush kurishmaydi, sog‘lik haqidagi suhbatlar esa keksalik yoshidagi

erkaklarga xos.

–

Haliyam yuribsanmi, birodar? Kampiring qalay?

–

Xali baquvvatman. Har kuni jismoniy mashqlar qilaman. Kampirim ham otdek,

mendan norozi emas (Keksalar suhbatidan).

Erkaklar haqidagi mavzu ayollar muloqotida o‘z adresati bilan erkaklar bilan yuz

berayotgan shaxsiy munosabatlari, erkaklarning fazilatlari (tashqi ko‘rinishi, xulq

-atvori,

xarakteri, jamiyatdagi mavqesi va b.) haqida suhbatlashadilar va bu mavzular ayollarnig

o‘zaro munosabatlar o‘rnatishida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.

“Qizlar, tan olishim kerakki, menga Erkin yoqib qoldi. Aytinglar, qizlar, endi nima

qilay?”

(qizlar suhbatidan).

Boshqa kishilar hayotini muhokama qilish ayollar muloqotidagi muhim

mavzularidan biridir va bu ularning “g‘iybatkashligi” haqidagi tasavvur uyg‘otadi.

“Bilasanmi, dugonajon, mening tengdoshlarimdagi o‘zgarishlar menga juda yoqadi,

ammo anavi ayol esa sirayam o‘zgarmayaptida! (ayollar suhbatidan

).

Shu nuqtai nazardan “mashhur kishilar hayoti”ni muhokama qilish ham ayollar

muloqotining eng muhim mavzusidir

.

Erkaklar muloqotini kuzatish natijalariga ko‘ra ular o‘z adresati bilan texnika,

qurollar, mashinalar, ayollar, sport, xobbi, bahsli hisoblanuvchi tarixiy va siyosiy

masalalar haqida suhbatlashadilar. Hatto ma’lum bir texnik qurilma ularning kasbiga
taalluqli bo‘lmasa ham, ular bunday yangiliklarga qiziqish bilan munosabat bildirishadi:

“Bunga qara, jo‘ra, qanday zo‘r narsa sotib oldim: klaviat

ura va infraqizil

sichqoncha, divanda o‘tirib olib, masofadan turib boshqarib bemalol kino tomosha qilish
mumkin”

(katta yoshli erkaklar suhbatidan).

Erkaklar muloqotida ham ayollar mavzusi genderli markerlangan. Ular eng avvalo

ayollarning tashqi ko‘rinis

hini va xulqini muhokama qilishadi, ayollarning shaxsiy sifat

–

fazilatlari esa ular erkaklar hayotiga muayyan darajada ta’sir qilganidagina muhokama

qilinadi. Masalan:

–

Jamilaga gap yo‘q, u juda ketvorgan, ammo unga qanday yaqinlashishni

bilmayman. Nima maslahat berasan?

–

Og‘zingdan so‘lagingni oqizmay qo‘yaqol, uning qallig‘i bor (y

osh yigitlar

suhbatidan).

O‘zbeklar madaniyatida ayollar “faol salbiy emotsiyalarini namoyon qilishlarida

erkaklarga nisbatan o‘zini tiya olishlari lozim” degan ahloqiy

-tarbiyaviy aqida mavjud.

Erkaklar esa, o‘z salbiy emotsiyalarini odatda g‘azab, achchiqlanish va g‘ijinishlarini
uyatli ekspressiv so‘zlar orqali ifodalashadi. Ayni paytda erkaklar og‘riqni, ranjishni,

hayratni ifodalovchi salbiy va ijobiy emotsiyalarini ifoda

lashda o‘zlarini ancha tiyishadi.

Masalan, yosh bolaga qilinadigan o‘gitlarni qiyoslang:

–

Yig‘lashni bas qil, nima, qiz bolamisan?

–

Uni qara-ya, xuddi qizlardek qilpillaysan-a!.

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Special Issue

–

1 (2025) / ISSN 2181-3701

219

Kuzatuvlarning ko‘rsatishicha, ayollar muloqot jarayonida o‘z emotsiyalarin

i

ko‘proq namoyon qilishadi, ammo ularni o‘z dugonalariga hamdardlik istaganlari holda

gapirishadi. Bunday holat ayniqsa ranjishni, adresantdan hayratda qolganlikni, suhbat
mavzusiga baholovchi munosabat bildirishda yorqin ifodalanadi:

–

Voy-

buy, o‘zimni bosolmayapman, bu qanday muhtasham uy, yo‘q, yo‘q, o‘zimni

tutolmayman, bu yerdan ketaman, men unga qarolmayman. Dugonajon, hozir bug‘ilib
o‘laman. Men ham shunday uyda yashashni xohlayman! Qanday yaxshi! (25 yoshli ayol gapi).

Kuzatuvlardan ma’lum bo‘lish

icha, erkak va ayollarning adresatga nisbatan

kommunikativ xulq-atvorlari emotsionallik darajasi bilan ham farqlanadi. Ammo bu

farqlar “ekspressivlikning mavjudligi yoki mavjud emasligi” nuqtai nazardan emas,
“ekspressivlikning kuchliligi yoki kuchsizligi”

nuqtai nazaridan talqin qilinadi. Masalan,

qo‘pol yo‘naltirilgan nutq har doim erkaklarga tegishli deb baholanadi, Ayni paytda
gender sreriotip qo‘pol gapiruvchi ayollarga ham xos. Bunday holda ular “erkakshoda”
deya baholanadilar. Xuddi shuningdek, ko‘ta

rinki, his- hayojonli nutqni sof ayollarga xos

nutq deya talqin qilishadi (

Потапов

М

., 2000.).

Kundalik turmush tajribasidan biz aynan turli jins vakillarining o‘zaro

munosabatlaridan

–

gender belgilarini, erkak yoki ayol diqqatini qanday tortish

usullarini, ular bilan muloqot qilish usullarini bilib olamiz.

Shunday qilib so‘zlovchi nutqidagi pragmatik munosabatlar unga javob

qaytaruvchi tinglovchida ham muayyan tarzda ijobiy, salbiy pragmatik munosabatlarda

o‘z ifodasini topadi. Bunday munosabatlani o‘rgan

ish shaxs genderini pragmatik tahlil

qilishda keng imkoniyatlarni ochishi mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO

‘

YXATI:

1.

Бородина, Т.В. К универсальности оппозиции мужской/женский: лицо

человека в культурных моделях Запада и Востока // Международная
конференция: «Язык и культура». –

М., 2001. С. 129.

2.

Вежбицка А. Язык. Культура. Познание. –

М: «Русские словари», 1996. –

416 с.

3.

Горошко Е.Н., Кирилина А.В. Гендерные исследования в лингвистике

сегодня // Гендерные исследования. М., 1999. Вып. 2. С. 234

-241.

4.

Иссерс О.С. Проблемы создания «коммуникативного портрета»: тендерный

аспект // Гендер: язык, культура, коммуникация. М., 2002. Вып. 2

5.

Кирилина А.В. Гендер: лингвистические аспекты. –

Москва, «Институт

социологии РАН», 1999.

6.

Нефёдова Н.К. К проблеме использования гендерного анализа в

лингвистических исследованиях

\\

Вопросы лингвистики. 2001

7.

Потапов В.В. Современное состояние гендерных исследований в

англоязычных странах// Гендер как интрига познания. М., 2000. Вып. 1.

8.

Шмелев Д.Н. Проблемы семантического анализа лексики. –

М., 1973.

9.

Abdumurotovich,

Kuchiboyev

Mansur.

"Badiiy

tarjimada

tarjima

transformatsiyalari-

ingliz, rus va o ‘zbek tillari misolida." barqarorlik va yetakchi

tadqiqotlar onlayn ilmiy jurnali 3.12 (2023): 367-371.