Хорижий филология.
№2, 2016 йил
58
ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАЛПОҚ ТИЛЛАРИДА ЭКОТЕРМИНЛАР ВА УЛАРНИНГ
ДЕРИВАЦИОН ТАСНИФИ
Палуанова Х.Д.
ЎзДЖТУ, мустақил тадқиқотчиcи
Калит сўзлар:
умумтуркий этимологик, генетик қатлам, эколексемалар,
герметизация, биоценоз, организм, бактериофаг, некрофаг.
Мамлакатимиз
истиқлолга
эришгандан кейин тил эркинлигига алоҳида
эътибор берилиши сабаб нафақат миллий,
балки хорижий тилларни ўрганишга ҳам
эътибор кучайди. Миллий тилимизнинг
иқтисодий-сиѐсий,
маданий-маърифий,
илмий-техникавий
ҳамда
халқаро
терминларнинг истеъмолга кириши ҳисобига
бойиши ва такомиллашуви ҳар қачонгидан -
да жадаллашди.
Дарҳақиқат, фақат мустақиллик
туфайлигина
ўзбек
тили
давлат
миқѐсидаги тилга, бошқа давлатлар билан
музокараларда қўлланиладиган, қонунлар
яратиладиган,
илмий
тадқиқотлар
ѐзиладиган тилга айланди. Ўзбекистон
Республикасида юритилаѐтган мукаммал
тил сиѐсати мамлакатимизнинг мавжуд
халқлар тилларининг барқарор тараққий
этишига барча шароитлар яратиб беришни
кўзда тутади
10
.
Маълумки, қорақалпоқ тили туркий
тиллар қаторига киради. Тил халқ тарихи
билан чамбарчас боғлиқ, халқ тарихининг
жонли гувоҳи сифатида ривожланиб,
тараққий этиб боради. Қорақалпоқ халқи
хаѐтидаги кейинги асрлардаги юз берган
ўзгаришлар унинг тилида ҳам, хусусан,
унинг экологик маданиятида ҳам катта
ўзгаришлар ясади.
Ана шундай ўзгаришлардан бири XX
асрнинг 30 - йилларига тўғри келади. Бу
даврда қорақалпоқ тили миллий тил
даражасига
кўтарилди.
Унинг
сўз
10
Каримов И.А. Биз танлаган йўл-демократик
тараққиѐт ва маърифий дунѐ билан ҳамкорлик йўли//
Ўзбекистон
республикаси
Олий
мажлиси
ХI
сесcиясидаги маърузаси. “Мулкдор” газетаси. –
Тошкент, 2003 йил 25 апрель.
таркибида анча ўзгаришлар рўй берди,
терминологияси шаклланди.
Ўзбек
ва
қорақалпоқ
экотерминларининг
деривацион
хусусиятлари,
экологик
номинация
намуналари
ушбу
тиллар
луғат
бойлигининг таркибий қисмини ташкил
қилади.
Ҳозирги ўзбек ва қорақалпоқ
тилларида рус алифбосида нашр қилинган
энг дастлабки луғатларида уларга мансуб
эколексика қайд этилган. Ўтган асрнинг
охиридан ҳозирги даврга қадар нашр
қилинган турли соҳаларга ва техникага оид
луғатларда ҳам кейинги йилларда кириб
келган аксарият янги экосўзлар жой олган.
Улар, асосан, рус, инглиз, француз, араб,
япон, корейс ва бошқа тиллардан кириб
келган сўзлардир. Масалан:
Рельеф, саҳро,
цунами,
тайфун,
дезактивация,
дизинфекция, жазирама, сирка(лаш).
Ана
шундай
лексикографик
манбалар,
энциклопедиялар, газета ва журналлар,
бадиий
асарлар
ушбу
тиллардаги
эколексикани тадқиқ этишда муҳим
аҳамиятга эга.
Ўзбек ва қорақалпоқ тилларида ҳам
ривожланиши
жиҳатидан
тарихий
аҳамиятга эга сўзлар қатламининг бир неча
турини
аниқлаш
мумкин.
Улардан,
даставвал, умумтуркий этимологик ѐки
(генетик) қатламни ажратиш мумкин.
Ҳозирги ўзбек ва қорақалпоқ тиллари ва
улардаги эколексиканинг ривожланишида
араб ва форс тилидан ўзлаштирилган
сўзлар (айниқса, Ислом дини қабул
қилингандан кейин) катта роль ўйнаган. Бу
давр лексикасида татар, мўғул, рус ва
бошқа европа тиллари билан ҳам ўзаро
таъсирлашувлар содир бўлиб турган.
Хорижий филология.
№2, 2016 йил
59
Ўзбек ва қорақалпоқ лексикасининг
шаклланишида бошқа тиллардан қабул
қилинган ўзлашма сўзларнинг қайси
тилдан қабул қилинганини ҳисобга олган
ҳолда қуйидагича гуруҳлаш жоиз:
–
Умумтуркий экологик лексика.
–
Ўзбек ва қорақалпоқ тилларининг
фақат ўзига тегишли лексикасининг
шаклланиши.
–
Ўзлаштирма эколексемалар.
–
Араб ва форс тилидан қабул
қилинган эколексемалар.
–
Мўғўлча, татарча сўзлар.
–
Рус тилидан ва у орқали бошқа
Европа
тилларидан
қабул
қилинган
экосўзлар.
Умумтуркий
сўзлар
қаторига
“
ботқоқлик
” сўзини киритиш мумкин.
Қадимги ўзбек ва бошқирд тилида
баткак,
татарча
баткаклик
, уйғурча
паткан
,
қозоқча,
қорақалпоқча
батпақ,
озорийларда
батлак,
чувашларда
путлах
,
туркманчада
батка, батча,
туркчада
батак
. Ушбу аппелятивнинг умумтуркий
этимологик келиб чиқиши бот(ир) – феъл
ўзагидан бошланади. Шу каби
булоқ,
денгиз, кўл
сўзлари ҳам умумтуркий
табиатга эга бўлиб, улардан ҳосил
қилинган
ясама
сўзлар
экологик
гидролексика ҳам ўзбек ва қорақалпоқ (ва
бошқа туркий тилларда ҳам) тилларда
умумтуркий
лексика
асосида
шаклланганлигини кўрсатиб турибди.
Демак, умумтуркий лексика ўзбек,
қорақалпоқ (ва бошқа туркий тилларда)
эколексиканинг
шаклланишида
энг
дастлабки ва энг асосий негиз, деривация
бўлиб хизмат қилган. Ушбу тилларда
рельеф
ва
ўсимликлар
турларини
номлашда ва ҳозирги даврга келиб ўзига
хос бир ҳолат, яъни
ли (-лик) –чилик
суффикслари иштирок этган универсал
модель юзага келдики, бу қадимги туркий
тилда кузатилмаган. Бу сўз ясовчи
моделнинг ҳозирги ўзбек ва қорақалпоқ
тиллари учун янгилик бўлиб қолганлиги ва
мустаҳкам жой олганлиги туфайли унинг
таъсирида
янги
модель
ва
сўзлар
яратилмоқда:
тоғли, тоалик, пастлик,
дўнглик,
тоғу
тош,
паст-баланд.
Эколексемаларнинг жуфтлашган сўзлар
кўринишида қўлланилиши (бу энг қадимги
номинатив ҳисобланади) ҳам ҳозирги
ўзбек ва қорақалпоқ тилларида жуда
тараққий этган. Ўзбек ва қорақалпоқ
тилларидаги
лексика
бошқа
тиллар
таъсирида янги сўзларни ўзига ўзлаштириб
борган. Унинг натижасида уларнинг ўзида
ҳам бу жараѐн таъсирида ўзига тааллуқли
лексик бирликлар, сўз ясовчи воситалар,
умумий лисоний материал асосида янгича
сўз ясаш усуллари, янгича деривация
механизми юзага келган. Ушбу тилларнинг
ўзига хос энг дастлабки эколексикаси,
аниқроғи, табиат ҳодисалари, рельеф,
гидротушунчалар, ўсимлик, чорвачилик ва
деҳқончиликка оид номинациялари IX-X
асрлардан бошлаб шакллана бошлаган.
Қадимги ўзбек тилининг география
ва
экологияга
оид
лексикаси
“Бобурнома”да ўз аксини топган
11
.
Масалан:
ўлка, иқлим, об-ҳаво, обиҳаѐт,
чакалакзор
ва ҳоказо.
Қорақалпоқ тилида бу лексик
қатлам
халқ
достонларида
кўзга
ташланган. Масалан:
ҳаўа райы, дүт
тоғайлық, таўлық таслық, жаўынлы,
шөлистан, нәлше, қудық, булақ, ойпатлық
ва ҳоказо.
XXI аср бошига келиб ўзбек ва
қорақалпоқ эколексикаси уч йўналишга
тўғри келади: илмий эколексика, адабий
тил
эколексикаси
ва
ўзбек
ҳамда
қорақалпоқ шевалари эколексикаси.
50-йилларда илм-фан ва техника
тараққиѐти туфайли “
йўлдош
”, “
сунъий
йўлдош”, “қўриқ ерларни ўзлаштириш”,
“кимѐлаштириш”
каби янги сўзлар пайдо
бўлди.
Бундай
сўзлар
ўша
давр
ҳодисаларини номлаш учун жуда зарур
эди. Илмий терминлар, экотерминлар
ўзбек
ѐки
қорақалпоқ
тилларининг
қонуниятлари
ва
ривожланиш
хусусиятлари асосида ясалади. Масалан:
11
Бобурнома. Т., 1989; Китоб – з –закот. Т., 1993;
Машрабов З., Шоакрамов С. Асрларни бўйлаган Бобур.
Т., 1997.
Хорижий филология.
№2, 2016 йил
60
герметиклаштириш
(герметизация),
кислоталилик
(кислотность),
оксидлашиш,
хлорлаш, кристаллашув, фильтрланиш,
нурланиш, минераллаштириш.
Ушбу терминларда эколексика билан
боғлиқ ўзак одатда халқаро байналминал
сўзники бўлиб, сўз ясовчи суффикс эса ўзи
мансуб бўлган тил хусусиятлари билан
белгиланади:
мутант
+лик,
минерал+ла+шув
.
Ҳозирги замон ўзбек ва қорақалпоқ
тиллари рус тили ва, айниқса, у орқали
Ғарбий Европа халқлари тилларидан
ўзлаштирилган
экосўзлар
ҳисобига
сезиларли даражада бойиди, чунки бундай
сўзлар ўзбек ва қорақалпоқ тиллари
эколексикасининг катта қисмини ташкил
этади.
Европача
экосўз
ва
сўз
бирикмаларининг бу тилларга ўзлашиши
XVIII-XIX асрдан бошланган. ХХ асрдан
бошлаб бу жараѐн яна ҳам жадаллашди.
Масалан: французчадан:
фреон
(газсимон
ѐки
суюқ
органик
модда,
асосан
музлатгичларда ишлатилади),
циклон
(об –
ҳаво
ҳодисаси),
дренаж,
карьер,
натурализация,
токсин,
деградация,
популяция, газ, кадастр, бассейн, вибрион,
дегенерация, браконьер
ва б. Инглиз
тилидан рус тили орқали ўзбек ва
қорақалпоқ тилларига
мониторинг, парк
каби сўзлар кириб келган бўлса,
немис
тилидан
шлак, фильтрат, ландшафт,
лавина, ареал каби сўзлар, финн тилидан
тундра сўзи,
итальянчадан
карантин, лава,
исланд тилидан
гейдер,
япончадан
цунами
каби сўзлар ўзлашган.
Бу
тиллар
эколексикасининг
шаклланишида қадимги грек ва лотин
тиллари катта таъсир кўрсатган. Бунга
экология сўзининг ўзини, бундан ташқари
география, биология, геология, ботаника
каби номинацияларни ҳам келтириш
мумкин. Қадимги грекча лексемалар
асосида
экология, экотизим, озон, экотип,
сейсмограф,
биоценоз,
организм,
бактериофаг,
некрофаг,
биосфера,
симбиоз, литосфера, биосинтез
каби
сўзлар ясалган.
Илм-фан тилига қуйидаги экологик
халқаро тушунча ва терминлар лотин
лексикаси
асосида
киритилган:
дехлорация,
конкуренция,
концероген,
абориген, радиация, гербецид, санитария,
гигиена,
эволюция,
эрозия
кабилар.
Келтирилган мисоллар ҳозирги ўзбек ва
қорақалпоқ
эколексикасининг
шаклланишида қадимги грек, лотин ва
ғарбий Европа тиллари катта роль
ўйнаганлигини кўрсатади. Қорақалпоқ,
ўзбек ва рус халқлари ўртасидаги кўп
асрлик маданий ва иқтисодий алоқалар
уларнинг тилларида ҳам сезиларли из
қолдирган. Рус тили ўзбек ва қорақалпоқ
тилларига халқаро илм-фан лексикасини
олиб кирди. Ўзбек ва қорақалпоқ
эколексикаси рус эколексикаси билан
синхрон равишда шаклланиб борди. Ўзбек
ва қорақалпоқ тилларига жуда кўп русча
сўзлар ўзлашди. Уларнинг кўпчилиги
учала тилда ҳам кенг қўлланилади.
Ўзлаштирилган
сўзларнинг
баъзилари
фонетик талаффузи ўзгарган бўлса ҳам,
бошқалари янги тил таркибида ҳеч қандай
ўзгаришларга учрамасдан қўлланилмоқда.
Масалан:
нефть,
канал,
асфальт,
атмосфера,
канализация,
гармон,
экология, атом, молекула, электрон,
радиация, комплекс, экотизим
ва ҳоказо.
Умумтуркий эколексиканинг асосий
намуналари, энг аввало, осмон, коинот ва
об-ҳаво ҳодисаларини номлашга хизмат
қилади:
ер-жер; сув-суў; кўк-көк
ва ҳоказо.
Бундай сўзлар ҳозирги туркий тилларнинг
барчасида сақланиб қолган. Масалан,
ўзбек тилидаги
юлдуз
, қрим татар тилида
сундуз
, қорақалпоқча
жулдыз; қуѐш
(ўзбек),
қояш
(татар),
қуяш
(қорақалпоқча).
Ўзбек
ва
қорақалпоқ
тиллари
эколексикасининг яна бир муҳим таркибий
қисми
рельеф
ва
ўсимликларни
ифодалашга хизмат қилувчи сўзлардан
иборат. География, геология, ботаникага
оид
номинацияларнинг
ўзаро
боғлиқликлари
уларнинг
экологик
моҳиятини очиб бериш имконини беради.
Бундай сўзларга
ѐғоч, ағаш, агач, яғач
(татарча),
йўвас
(чувашча),
агас
Хорижий филология.
№2, 2016 йил
61
(бошқирдча), умумтуркий
ауас, jayac, ayas,
nacs
(ўрмон, ѐғочли маъносида) кабилар
киради.
Сув
билан боғлиқ ҳодисаларни
ифодалашда оқим сўзи
йохам
(чувашча),
оқим
(бошқирдча), умумтуркий
ак, сув, су,
su (
дарѐ, кўл, денгиз) маъноларида
кўл,
денгиз, шаршара
каби сўзлар қўлланилади.
Ернинг тузилиши, яъни рельефни
ифодаловчи
яланглик, алан
(татарча),
жолан, умумтуркий
йалан, қир, кир, хир
(қипчоқ тилларидан), қирғоқ умумтуркий
qyryay, тақир ер, дашт туз
– умумтуркий,
тоғ, тау, т
аў (қорақалпоқча),
ўрмон
(ўзбекча),
орман
(қорақалпоқча),
яйлов,
отар, утар
каби сўзларнинг асосий қисми
ҳозиргача етиб келган ва ҳозирда ҳам
қўлланилмоқда. Шулардан, масалан
қир
сўзи бир неча маъноларга эга: 1) дала,
аҳоли яшайдиган очиқлиқ майдон; 2) чекка
жой, чуваш тилида ушбу сўзнинг ҳар
иккала маъноси сақланиб қолган. Ўзбек ва
уйғур тилларида бу сўз
“чегара, чекка, ѐн
бош, тизма, тўғон, даштлик, дала майдон,
текис
лик” каби маъноларни билдиради.
Волга бўйи татарлари, ноғай, қўлиқ,
марий, хакас тилида қир сўзи (қадимги
туркийда [qyrь] ѐлғиз тоғ)
йўл бўйи,
қирғоқ, бордюр
ѐки аҳоли яшайдиган
жойдан узоқдаги ўрмон, дашт, чўл, тақир
жой, кенглик маъноларини англатади.
Ўзбекча
тоғ,
қорақалпоқча
таў
эколексемасидаги та- (та) бўғини “
ер”, “-
ў”
ѐки
“-ғ”
эса “
ўғил
” маъносини
билдиради. Қрим татар тилида ушбу
номинация
дач
ь
(тоғ
ѐки
ўрмон
маъносида) тарзида талаффуз қилинади.
Адабий экологик лексика ҳам
умумхалқ лексика сифатида тан олинган ва
маълум даражада анъанавийлаштирилган.
У ҳозирда аксарият фан тармоқларига
кириб бормоқда ва унумли қўлланилмоқда.
Унинг энг асосий хусусияти адабий тил
меъѐрларига
мувофиқлаштирилганидир.
Бунга эса, бундай сўзларнинг изоҳли, икки
тилли луғатларда ѐзма равишда қайд
этилганлиги далил бўлиб хизмат қилади.
Бундай эколексемалар стилистик бетараф,
яъни буѐқдор эмас:
атроф-муҳит, тәбият,
жер,
ер,
тошқин,
тасқын,
қурғоқчилик,қурғақшылық, ташландиқ ер,
тасландық жер, қумлик, қумлық,
суюқлик, суйықлық
ва ҳоказо.
Ўзбек ва қорақалпоқ тилларидаги
эколексикани бойитувчи яна бир манба бу
шевалардир.
Шева
сўзлар
орқали
эколексик тизимни таҳлил қилиш унинг
янги хусусиятларини аниқлаш имконини
беради.
Ўз хусусиятларига кўра шева сўзлар
прогрессив
ва
регрессив
турларга
бўлинади. Биринчи тоифага мансуб шева
сўзлар адабий тилда эквивалентларга эга
бўлмайди. Нутқ фаолиятига улар машҳур
бадиий асарлар орқали татбиқ этилади.
Масалан, машҳур ѐзувчилар томонидан
тақдим этилган экологияга оид қуйидаги
сўзлар фаол қўллана бошланди (ўзбек ва
қорақалпоқ тилларида). Масалан:
кузак
-куз
фасли;
қиш
- аѐз;
саҳарда
– эрта тонгда;
зуҳро юлдузи
– тонг юлдузи;
оқшом
–
кечаги кун.
Регрессив шева сўзлар адабий тилда
аниқ
эквивалентларига,
яъни
синонимларига эга:
девосил – кийик оти,
череда – иттикенек, сабзи – гешир, қовун
– гурбек, қум – шеге, тарвуз – ғарбыз, беда
– жонышқа, чинор – гужум, ботқоқлиқ –
балшық.
Ўзбек ва қорақалпоқ тилларида
ўрнашиб бўлган айрим шева сўзлар ўз
хусусиятини
йўқотиб
эколексиканинг
таркибидан
мустаҳкам
жой
олган.
Масалан:
ѐп
– канал, сув ўртасидаги
оролча –
ўтов
, дала –
тахта
, силос –
помидор,
бурч
– болгар қалампири,
зекаш
– шўр сув тўпланадиган жой, терак –
дерак,
замча
– хандалак,
биринч-
гуруч.
Ўзбек ва қорақалпоқ тилларидаги
эколексика
ҳозирги
пайтга
келиб
сертармоқ
тизимга
айланган.
Янги
экологик
тушунчаларни
ифодалашга
бошқа тиллардан, масалан, араб тилидан
қабул қилинган унсурлардан фойдаланиш
кенг тарқалган. Масалан:
ҳайвонот дунѐси,
табиат
ҳалокати,
дунѐ
кўламидаги
ҳалокат
ва ҳоказо.
Араб
ва
форс
тилидан
ўзлаштирилган сўз ва морфемаларнинг
Хорижий филология.
№2, 2016 йил
62
русча ва бошқа европа тилларидан қабул
қилинган лексемалар билан бирикиши
натижасида мураккаб сўз бирикмалари
ҳосил
бўлади:
табиат
қонунларини
ўрганиш, табиат объектлари, табиат
системаси, дунѐ океани, ҳаво бассейни,
географик муҳит, табиий ресурслар,
табиий ландшафт, рельеф
ва ҳоказо.
Умуман олганда, лексик ва бошқа
лисоний ўзлаштириш жараѐни ҳар бир
жонли тил учун табиий ҳол ва муқаррар
тараққиѐт натижаси. У ҳар қандай тил
учун прогрессив аҳамиятга эга.
Адабиѐтлар
1.
Каримов И.А. Биз танлаган йўл-демократик тараққиѐт ва маърифий дунѐ билан
ҳамкорлик йўли// Ўзбекистон республикаси Олий мажлиси ХI сесиясидаги маърузаси.
“Мулкдор” газетаси. – Тошкент, 2003 йил 25 апрель.
2.
Бобурнома. Т., 1989; Китоб – з –закот. -Т., 1993.
3.
Машрабов З., Шоакрамов С. Асрларни бўйлаган Бобур. -Т., 1997.
4.
Дианова Г.А. Термин и понятие: проблемы эволюции. -М.: Еврошкола, 2000. - 184с.
5.
Курилович Е. Очерки по лингвистике: деривация лексическая и деривация
Палуанова Х
.
Деривационная характеристика экотерминов в узбекском и
каракалпакском языках.
В статье представлен диахронический анализ экотерминов в
узбекском и каракалпакском языках. Экотермины являются важным компонентом
словарного фонда языка и их структурно-семантический анализ является определенным
вкладом в общую лексикологию данных языков.
Paluanova X.
Ecoterms in Uzbek and Karakalpak languages, and their derevational
classification.
In article the diachronic analysis of ecoterms in the Uzbek and Karakalpak
languages is considered. Ecoterms are an important component of dictionary fund of language and
their structural-semantic analysis will be a certain contribution to the general lexicology of these
languages.
