GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
59
ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА ФЕЪЛ-АТВОР
ИФОДАЛАРНИНГ ГРАММАТИК ИМКОНИЯТЛАРИ
https://doi.org/10.5281/zenodo.7482074
Юнусов Норбек Хабибулло ўғли
Ташкент давлат ўзбек тили ва адабиёти
университети таянч докторанти
Аннотация:
Ушбу мақолада биз инглиз ва ўзбек тилларининг энг мураккаб
сатҳларига алоқадор ва ечимини кутаётган, назарий асосланиши долзарб
бўлган, назарий тилшуносликнинг ҳолатини белгилаб берувчи тадқиқотларга
тўхталиб ўтилган. Инглиз ва ўзбек тилларида сўз туркумларига базишланган
тадқиқотлардаги асосий мезонлари, инглиз тилшунослари томонидан илгари
сурилган лисоний қонуниятлар атрофлича таҳлилга тортилган. Хусусан, феъл-
атвор ифодаловчи сифатларнинг категориал белгиларига кўра ажратиб
таснифлаш, уларнинг таржима ва грамматик хусусиятларини очиб беришга
кенг урзу берилган.
Калит сўзлар:
сўз туркуми, сатҳ, категориал меъзон, семантика,
синтактика.
Тил-система сифатида қадимдаёқ идрок этилган, унга Аристотель,
Беруний, Форобий, Ибн Сино, Замахшарий, М.Қошғарий сингари тилшунослар
ҳам система сифатида ёндошган бўлса, ундаги таркибий қисмлар ҳам алоҳида
системаларни ташкил қилади. Демак, инглиз ва ўзбек тилидаги шахс феъл-
атворини ифодаловчи сифатларнинг типологик хусусиятларини ўрганишда ҳам
учратишимиз мумкин. Дунё тилшунослигида, хусусан, инглиз тилшунослигида
бу муаммо бўйича кўплаб тадқиқот ишлари олиб борилган, Жумладан,
тилшунос олимлар Ф.Фортунатов, В.Скаличка, А.Ворстников [1], ушбу тил
бирликлари хусусида тўхталиб уларнинг фонетик ва морфологик ўзига
хосликларини таҳлил қилишган.
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
60
Тилшуносликнинг қадимги даврларида Шарқда ҳам, Ғарбда ҳам сўз
туркумларининг таснифи тилшуносликнинг асосий ўрганиш объекти
хисобланган[2]. Қадимги юнон тилшунослиги (
фалсафа даври
ва
Александрия
даври)да
ҳам сўз туркумлари борасида аниқ фикрлар мавжуд бўлган.
Инглиз тили морфологиясида, сифат ҳам бошқа сўз туркумлари қаторида
алоҳида ўрин эгаллайди. У ўзининг лексик-граматик хусуиятларига кўра эса
мустақил сўз туркуми сифатида ажратилган.
Бугунги кунда
мактаб
грамматикаларидаги сўз туркумлари тизими, яъни
сўзларни туркумларига ажратиш қадимги даврларга бориб тақалади. Милоддан
аввалги IV-асрда
Аристотель
сўз туркумларини 7 тага, милоддан аввалги. V-
асрда
ҳинд
тилшунослари
Яска,
Панини 4 тага ажратишган. Кейинроқ,
милоддан аввалги II - I - асрларда римлик
Варронлар,
александриялик
филологлар
Аполлоний Дискол, Фракиялик Дионисий
морфологик, синтактик
ва семантик асосларга кўра 8 га бўлганлар. Бунда сўз туркумлари ўз навбатида
от,
сифат
ва
сон
гуруҳларини қамраб олган.
Сифат сўз туркумидаги сўзлар бирор предмет, воқеа-ҳодиса ва ҳолатнинг
белги-хусусиятларини (ранг-тусини, ҳажмини, шаклини, характер ва хосса-
хусусиятларини, вазнини, мазасини) ифодалаш учун хизмат қилади. Масалан,
қизил машина, ажойиб таом, ўжар қиз, қаттиқ тўполон, чиройли велосипед
ва
ҳок.
Инглиз ва ўзбек тилларида сифат сўз туркумига структура жиҳатидан
содда ва мураккаб гуруҳларга бўлинади[3].
Содда сифатлар
: а) туб сифат (
Ўзб.
яхши, кичик, қизил, ўжар
-
инглиз.
Heavy, bad, red, good
) б) ясама сифат
(чиройли, ёзги, ёқимли, бечиқим-
инглиз.
Useful, capable, famous, helpless)
каби.
Мураккаб сифатлар
: а) қўшма сифат (
Ўзб.
хушмуомала,
шерюрак, қўйкўз
,
кечпишар)
қўшма сифатлар ўзбек тилида биргаликда ёзилса, инглиз тилида
чизиқча (тире) билан ажратиб ёзилади (
инглиз.
Icecold, sky-blue, cruelty-free)
б)
жуфт сифат (
Ўзб.
катта-кичик, оқ-қора, баланд паст, узун-қисқа, оммавий-
сиёсий,
каби) ўзбек тилида биргаликда яхлит маьно англатиб чизиқча билан
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
61
ажратилади; инглиз тилида эса вергул ёрдамида ажратилиб, таржимада ўзгариш
содир бўлади (young, smart).
Инглиз тилида сифатлар семантик маъноси жиҳатидан бир нечта
гуруҳларга ажратилади. Феъл-атвор, хосса ва қийматни билдирувчи сифатлар
айниқса инсон феъл-атворини ифодалаш
(sly- айёр, conscientious- виждонли,
lazy- дангаса)
да ишлатилади [4].
Буларнинг бир туркуми инсон, ҳайвон ва предметларнинг феъл- атворини
ифодалашда умумий қўлланилса, бошқа бир туркуми эса фақатгина
предметларнинг белги хусусиятини ифодалашда ишлатилади.
Ўзбек тилида эса кишиларнинг феъл-атворини ифодалашда юқорида қайд
этилган сифатлардан ташқари бошқа туркумдаги ранг-тус, шакл, ҳолат, маза-
таъм, билдирувчи) сифатлар ҳам ишлатилади. Бу турдаги сифатлар кишиларга
хос турли феъл-атворини очишга хизмат қилади:
Бир қаради, кўзи ёмон ўткир
экан, жоним чиқиб кетаёзди
(«Ўзбек халқ достонлари»).
Юқорида зикр этилган сифатлар ўзбек тилидан инглиз тилига тўғридан -
тўғи таржима қилинмайди. Лекин кишиларнинг феъл-атворига оид яна шундай
сифатлар борки, уларнинг замирида салбийлик ҳам ижобийлик ҳам яққол
кўриниб турмайди. Улар нутқдаги холатига қараб иккала маъно чегарасида ҳам
ишлатилиши мумкин. Мас.,
(Inept-довдир, Playful-шўх,)
каби.
Инглиз тилида ҳам ўзбек тилида ҳам киши ва предмет хусусиятлари учун
бир хил қўлланиладиган
(great-ажойиб, good-яхши, bad-ёмон)
сифатлар
мавжуд.
Инглиз ва ўзбек илмий тилшунослигидаги бу муаммо бўйича кўплаб
тадқиқот ишлари олиб борилган. Лекин, шахс феъл -атворини ифодаловчи
сифатларнинг миллий-маданий, прагматик, семантик ва контекстуал
хусуисятлари тўлиқ ёритилмаган. Ушбу мақолада мазкур жиҳатлар тил
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
62
бирликларининг семантик ва грамматик ўзига хосликлари муаммоси сифатида
илмий текширилади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН AДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Фортунатов. Ф. Сравнительное языковедение, Хрестоматия по истории
языкознания XIX—XX веков. М., Учпедгиз, 1956; Скаличка В.
языковых единиц // Пражский 1967;
Востриков А. Теория познания
диалектического материализма. М.,
1965;
2.
Венцкович Р. М., Шайкевич А. Я. История языкознания. ч. I. - М., 1971 -
С. 10 и далее. Античные теории языка и стиля. - М.-Л., 1936. Звегинцев
В. А. История арабского языкознания. - М.: МГУ, 1958. Нурмонов А.
Ўзбек тилшунослиги тарихи. - Тошкент: Ўзбекистон, 2002; Элтазаров Ж.
Сўз туркумлари ҳақидаги лингвистик назариялар. - Самарқанд, 1996. ва
бошқ.
Бўронов Ж., Ҳошимов Ў., Исматуллаев Ҳ. Инглиз тили грамматикаси. -
Тошкент. «Ўқитувчи» -1974. - 149 б.
1.
Ўзбек тили грамматикаси.Тошкент: Фан, 1976.-Б-54-55.
2.
Абдураҳмонов Ғ. Ўзбек тили грамматикаси: (Сиитаксис); Олий ўқув
юртлари талабалари ва ўқитувчилари учун. — Т.: Ўқитувчи, 1996. Б. 102
3.
Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков.
М.: ФИЗМАТЛИТ, 2005. - Б-.
4.
Поливанов Е.Д. Краткая грамматика узбекского языка» - Москва, 1926.
5.
Терентьев М.А.Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская.
СПБ, 1876; Беляев И.А. Руководство к изучению сартовского языка. 1906 №
14.
6.
Dilrabo, Kattaboeva. "The importance of assessment in teaching process and its
types." Academicia: An International Multidisciplinary Research Journal 11.3
Асимметрический дуализм
лингвистический кружок. -
М.
,
3.
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
63
(2021): 2401-2406.
7.
Каттабаева, Дилрабо Каттабаевна. "Pragmatic and semantic features of
adjectival components in phraseological units." Молодой ученый 14 (2018): 75-77.
