INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
93
JADIDCHILIK NAMOYONDALARI QARASHLARIDA TAʼLIM VA TARBIYA,
UNING BUGUNGI KUNDAGI AHAMIYATI
Otayeva Dinora Urinboy qizi
Ilmiy rahbar:
Matchanova Barno Irkinovna
PhD Urganch davlat pedagogika instituti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada jadidchilik harakatining asosiy namoyandalari taʼlim va tarbiya
masalasiga qanday yondashganliklari tahlil qilinadi. Ayniqsa, XIX asr oxiri va XX asr
boshlarida o‘zbek jamiyatida modernizatsiya jarayonlarida taʼlimning tutgan o‘rni ochib
beriladi. Jadid namoyandalari tomonidan ilgari surilgan maʼrifatparvarlik g‘oyalari va ularning
zamonaviy taʼlim tizimiga taʼsiri baholanadi. Bugungi kunda jadidchilik g‘oyalarining
dolzarbligi, ularning taʼlim va tarbiya tizimidagi o‘rni, shuningdek, yosh avlodni maʼnaviy
barkamol qilib tarbiyalashdagi ahamiyati yoritib beriladi.
Kalit so‘zlar:
jadidchilik, taʼlim, tarbiya, islohot, yangi maktab, maʼrifat, zamonaviylik, milliy
uyg‘onish, tarixiy meros, pedagogika
Kirish
Jadidchilik harakati XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Movarounnahr va Turkiston
mintaqasida paydo bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy va madaniy oqimlardan biri sifatida xalqning
maʼnaviy uyg‘onishida muhim rol o‘ynadi. Bu harakat vakillari xalqni zulmatdan najotga olib
chiqish, zamonaviy bilimlar orqali taraqqiyot sari yetaklashni o‘z oldilariga asosiy maqsad qilib
qo‘ygan edilar. Aynan taʼlim va tarbiya sohasida jadidlar tomonidan olib borilgan islohotlar,
yangi maktablar tashkil etilishi va darsliklar yaratilishi bu harakatning g‘oyaviy mazmunini
yanada chuqurlashtiradi. Ushbu maqolada jadidchilik harakati namoyandalarining taʼlim-
tarbiya haqidagi qarashlari, ularning amalga oshirgan pedagogik faoliyati hamda bugungi kun
taʼlim tizimidagi dolzarb masalalar bilan uyg‘unligi tahlil qilinadi. Jadidchilik harakati Oʻrta
Osiyoda mustamlaka siyosati kuchaygan davrda shakllangan bo‘lib, uning asosiy g‘oyaviy
negizi xalqni jaholatdan qutqarish, maʼrifat va ilm orqali jamiyatni yangilash, mustamlaka
zulmidan ozod bo‘lishga intilishdan iborat edi. Jadidlar taʼlim-tarbiya orqali xalq ongini
uyg‘otishni eng muhim vazifa deb bilganlar. Ayniqsa, ularning «avval taʼlim, so‘ng ozodlik»
degan shiori xalq orasida keng tarqalgan edi. Jadidlarning eʼtiqodicha, savodsiz va ilmsiz xalq
hech qachon taraqqiy topmaydi, erkinlik va mustaqillikka erishmaydi. Shu bois ular yangi usul
maktablarini tashkil etishga, eski uslubdagi taʼlimdan voz kechishga chaqirganlar. Bu
maktablarda arifmetika, geografiya, tarix, biologiya, jismoniy tarbiya kabi dunyoviy fanlar
o‘rgatilgan. Shuningdek, jadidlar bolalarni savodli, ilmli, maʼrifatli qilib tarbiyalashga katta
eʼtibor qaratganlar. Ular anʼanaviy maktablarda faqat Qurʼon yodlash, yozuv va imlo
o‘rgatilishini yetarli deb hisoblamasdan, dunyoviy fanlar va zamonaviy bilimlar berilishini
yoqlaganlar. Bu borada Mahmudxo‘ja Behbudiy, Ismoil Gasprinskiy, Abdulla Avloniy,
Munavvarqori Abdurashidxonov kabi jadid namoyandalari katta ishlar qilgan. Mahmudxo‘ja
Behbudiy “Padarkush” va “Ming bir maslaxat” asarlari orqali xalqni ilmga, bilimga chorlagan.
U o‘zining “Maktab islohoti” maqolasida: “Yaxshi maktabsiz yaxshi millat bo‘lmas, yaxshi
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
94
millatsiz esa mustaqillik bo‘lmaydi”, deb yozgan. Bu fikr bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini
yo‘qotgani yo‘q. Abdulla Avloniy esa o‘zining “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida taʼlim-
tarbiya masalalarini batafsil yoritgan. U tarbiyani “hayot va jamiyatning asosiy negizi” deb
bilgan. Avloniy: “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo
falokat masalasidir”, deb yozgan edi. Ushbu jumla jadidlarning taʼlim-tarbiyaga bo‘lgan
yondashuvi naqadar jiddiy bo‘lganini ko‘rsatadi. Jadidlar o‘z pedagogik qarashlarida g‘arb
tajribasiga tayanib, uni milliy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirishga intilganlar. Ularga ko‘ra,
taʼlim ham diniy, ham dunyoviy asosda bo‘lishi kerak edi. Bu esa ayni davrda jamiyatda
mavjud bo‘lgan eski uslubdagi maktablar bilan jadid maktablari o‘rtasida qarama-qarshilikni
keltirib chiqardi. Eski maktab tarafdorlari jadidlarni bidʼatchilikda ayblab, ularning faoliyatiga
to‘sqinlik qilishgan. Shunga qaramay, jadidlar o‘z ishlaridan to‘xtamay, o‘z maktablarini
ko‘paytirishga va keng ommaga zamonaviy bilim berishga intilganlar. Ular xalq o‘rtasida teatr,
matbuot, o‘qituvchilar seminariyalari orqali ham taʼlim-tarbiya islohotlarini targ‘ib qilganlar.
Munavvarqori Abdurashidxonov tomonidan Toshkentda ochilgan “Usuli savtiya” maktabi
o‘sha davr uchun katta yutuq hisoblanadi. Bu maktabda fanlar rus tilida o‘qitilgan, darsliklar
rus va turkiy tillarda yaratilgan. Bu esa o‘quvchilarni nafaqat diniy, balki dunyoviy bilimlar
bilan ham qurollantirgan. Jadidlar matbuot orqali ham keng islohotlar olib borganlar. Jumladan,
“Taraqqiy”, “Sadoi Turkiston”, “Hurriyat” kabi gazetalar orqali taʼlim-tarbiyaning zamonaviy
uslublari, milliy uyg‘onish g‘oyalari targ‘ib etilgan. Ayniqsa, Mahmudxo‘ja Behbudiyning
“Oyna” jurnali yoshlar ongini ilm-maʼrifatga yo‘naltirishda katta rol o‘ynagan. Jadidlar faqat
bolalar taʼlimi emas, balki ayollar maʼrifati va tarbiyasiga ham katta eʼtibor qaratganlar. Ular
ayol savodsiz bo‘lsa, butun millat savodsiz qoladi, degan fikrni ilgari surganlar. Bu qarash
bugungi kun g‘oyalari bilan uyg‘un bo‘lib, taʼlimda gender tengligini taʼminlashda muhim
nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Jadidchilik harakatining tarixiy merosi bugungi kunda ham
o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Ayni paytda O‘zbekistonda olib borilayotgan taʼlim islohotlari – “Yangi O‘zbekiston”
g‘oyasi doirasida amalga oshirilayotgan yangilanishlar jadidlarning orzu qilgan zamonaviy,
milliy, erkin taʼlim tizimiga intilishning davomidir. Bugungi taʼlim tizimida ham ilm-fan,
texnologiya, xorijiy tillar, tanqidiy fikrlash, erkin shaxs tarbiyasi kabi qadriyatlar jadidchilik
g‘oyalari bilan hamohangdir. Davlatimiz rahbari tomonidan ilgari surilayotgan “Besh muhim
tashabbus”, “Taʼlim sifatini oshirish”, “Yangi O‘zbekiston maktabi” kabi dasturlar zamirida
ham aynan jadidchilik g‘oyalari aks etgan. Yangi o‘quv dasturlari, zamonaviy laboratoriyalar,
raqamli texnologiyalar, chet tillarni o‘rgatishga qaratilgan islohotlar – bularning barchasi
jadidlarning tarixiy orzularini ro‘yobga chiqarish yo‘lidagi amaliy harakatlardir. Bugungi kunda
biz jadidlarning taʼlim-tarbiya haqidagi qarashlarini o‘rganish orqali zamonaviy pedagogik
yondashuvlarni yanada boyitishimiz mumkin. Jadidchilikning asosiy tamoyillari – milliylik,
zamonaviylik, ilmga asoslanish, mustaqil fikrlash va ijtimoiy masʼuliyat – hozirgi taʼlim tizimi
uchun ham dolzarbdir. Shunday ekan, bugungi avlodga taʼlim berishda biz jadidlar merosini
faqat tarixiy fakt emas, balki amaliy metodika sifatida o‘rganishimiz va amalda tatbiq etishimiz
lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Behbudiy, M. (1990). Tanlangan asarlar. Toshkent: Fan.
2. Avloniy, A. (1992). Turkiy guliston yoxud axloq. Toshkent: O‘qituvchi.
3. Gasprinskiy, I. (2003). Rus-Turkiston aloqalari va taʼlim islohotlari. Toshkent: Maʼnaviyat.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
95
4. Munavvarqori Abdurashidxonov. (2000). Maktablar va o‘quv dasturlari haqida. Toshkent:
O‘zbekiston.
5. Sultonova, M. (2018). Jadidchilik va pedagogik tafakkur. Toshkent: TDPU nashriyoti.
6. Inoyatov, A. (2010). O‘zbekiston taʼlim tizimining shakllanishi va taraqqiyoti. Toshkent:
O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
7. Ergashev, A. (2005). Taʼlim va tarbiyada milliy qadriyatlar. Toshkent: Maʼnaviyat.
8. Karimov, I. (1997). Yuksak maʼnaviyat – yengilmas kuch. Toshkent: O‘zbekiston.
9. To‘xtaxodjayev, M. (2019). Jadidlar merosi va zamonaviylik. Toshkent: Ilm ziyo.
10. Muminov, A. (1989). Oʻzbek jadidchiligining ijtimoiy-siyosiy qarashlari. Toshkent: Fan.
