XALQ MAQOLLARINING TARBIYAVIY VA MADANIY AHAMIYATI

Pardayeva Shaxrizoda Alisher qizi

INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS

ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293

Volume 12, issue 1, June 2025

https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR

worldly knowledge

Index:

google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.

https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG

https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge

https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X

89

XALQ MAQOLLARINING TARBIYAVIY VA MADANIY AHAMIYATI

Pardayeva Shaxrizoda Alisher qizi

Shahrisabz davlat pedagogika instituti 2-kurs talabasi

Shaxrizada2007@gmail.com

Annotatsiya:

Ushbu maqolada xalq og‘zaki ijodining nodir namunalaridan bo‘lgan

maqollarning tarbiyaviy va madaniy jihatlari ilmiy asosda tahlil qilinadi. Xalq maqollari orqali

avlodlarga axloqiy mezonlarni singdirish, insoniy fazilatlarni shakllantirish, mehnatsevarlik,

halollik kabi qadriyatlarimizni targ‘ib etishning samarali usullari yoritiladi. Shuningdek, xalq

maqollarining milliy madaniyatini saqlash, til boyligini rivojlantirish va tarixiy meroslarimizni

avloddan avlodga yetkazishdagi roli ilmiy-nazariy yondashuv asosida tahlil qilinadi

.

Kalit so‘zlar:

xalq maqollari, tarbiya, madaniyat, axloqiy qadriyatlar, milliy meros, hayotiy

tajriba, axloqiy tarbiya, donolik, milliy an’analar, tarbiyaviy ahamiyat, madaniy meros.

Abstract:

This article provides a scholarly analysis of the educational and cultural aspects of

folk proverbs, a unique form of oral folk art. It highlights effective methods of instilling moral

standards, shaping human virtues such as diligence and honesty, and promoting our core values

through folk proverbs. Additionally, the article examines the role of folk proverbs in preserving

national culture, enriching language, and transmitting historical heritage from generation to

generation based on a scientific-theoretical approach.

Keywords:

folk proverbs, education, culture, moral values, national heritage, life experience,

moral upbringing, wisdom, national traditions, educational significance, cultural heritage.

Аннотация:

В данной статье научно анализируются воспитательные и культурные

аспекты народных пословиц — уникального образца устного творчества народа. Через

народные пословицы рассматриваются эффективные методы передачи моральных норм,

формирования человеческих качеств, таких как трудолюбие и честность, а также

пропаганды наших ценностей. Кроме того, рассматривается роль народных пословиц в

сохранении национальной культуры, развитии языкового богатства и передаче

исторического наследия из поколения в поколение на основе научно-теоретического

подхода.

Ключевые слова:

народные пословицы, воспитание, культура, нравственные ценности,

национальное наследие, жизненный опыт, нравственное воспитание, мудрость,

национальные традиции, воспитательное значение, культурное наследие.

KIRISH:

Xalq og‘zaki ijodi, xususan, maqollar, milliy tafakkur, ma’naviy meros va

ijtimoiy qadriyatlarimizning ajralmas tarkibiy qismiga aylanib bormoqda. Ular orqali xalqning

hayotga, tarbiyaga, mehnatga, oila va jamiyatga bo‘lgan munosabati ifodalanadi. Maqollar

nafaqat og‘zaki nutq madaniyatining namunasi, balki yosh avlodni tarbiyalashda, ularga milliy

va umuminsoniy qadriyatlarni singdirishda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Shu nuqtai

nazardan, xalq maqollarining tarbiyaviy va madaniy ahamiyatini ilmiy asosda o‘rganish,

ularning ijtimoiy hayotdagi rolini aniqlash, til va tafakkur rivojidagi o‘rnini tahlil qilish ushbu

INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS

ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293

Volume 12, issue 1, June 2025

https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR

worldly knowledge

Index:

google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.

https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG

https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge

https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X

90

maqolaning asosiy maqsadini tashkil etadi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning “Yuksak

ma’naviyat- yengilmas kuch” asarida “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni,

mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro‘-e‘tibori avvalambor farzandlarimizning unib-

osib, ulg‘ayib, qanday inson bo‘lib hayotga kirib borishiga bog‘liqdir. Biz bunday o‘tkir

haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak”.1 Shu o'rinda shuni ta’kidlash joizki har bir

davlatning kelajagi — yoshlarimiz qo‘lidadir. Farzandlarimiz tarbiyasi, qanday dunyoqarashga

ega bo‘lishiga qarab ertangi kelajak avlodimizning jamiyatga qay darajada xizmat qilishi, biz

kattalarning yoshlar haqida jiddiy o‘ylashimizni va ularni to‘g‘ri yo‘lga boshlashimiz kerak

ekanligini anglatadi. Shuningdek, maqollar yoshlarimizning o‘z fikrlarini erkin ifodalishiga

yordam beradi.

Maqol “arabcha’’ so‘zdan olingan bo‘lib, maqola, kichik asar, so‘z, nutq degan

ma’nolarni anglatadi. Maqollar hayotiy tajriba asosida xalq tomonidan yaratilgan, odatda pand-

nasihat mazmuniga ega bo‘lgan ixcham tugal ma’noli gapdir. Maqollarda avlodajdodlarning

jamiyat va tabiatga munosabati, tarixi, ruhiy holati, etik va estetik tuyg‘ulari ijobiy va salbiy

fazilatlar haqida mulohazalar aks ettiriladi.2 Darhaqiqat, maqollar turli mavzularda insonlarga

taqdim qilinadi. Masalan: Donolik, mehnatsevarlik, do‘stlik, insoniylik, haqqoniylik, yaxshilik

kabi mavzular orqali hayotga maqollarning o‘rni beqiyos ekanligini singdira olamiz. Har bir

maqolni tahlil qilganimizda har birida turli ma‘no bor. Yuqoridagi fikrimizni asoslash

maqsadida xalq maqollaridan misollar keltirish maqsadga muvofiq bo‘ladi, chunki ularning har

biri bizning hayotimizda muhim ahamiyatga egadir :

Yaxshi bilan yursang yetarsan murodga,
Yomon bilan yursang qolarsan uyatga.
Bu maqol orqali insonning yaxshi do'st tanlashi muhim ahamiyatga ega ekanligi nazarda

tutilmoqda. Hayotimizda ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan insonlar bilan birga bo‘lish, yaxshi

odatlarni qabul qilish, yuksak maqsad sari intilish demakdir. Shu yo‘lda davom etaversak

albatta, o‘z orzu-istaklarimizga erisha olishimiz. Aksincha, yomon inson bilan yurish, insonlar

oldida obro-e’tiborining pasayishiga
sababchi bo’ladi.

Yetti o’lchab, bir kes.

Bu maqol to‘g‘risida so’z yuritadigan bo‘lsak, hayotimiz davomida qilgan har bitta

qarorimiz muhim ahamiyatga ega. Muhim masalalarni shoshmasdan, har bir jihatni ko‘rib

chiqqan holda qaror qabul qilishimiz kerakligi o‘rgatadi. Agarda biz mana shunday holatlarda

shoshib qaror qabul qilsak, umrimizni oxirgi daqiqasigacha afsus chekishimizga to‘g‘ri keladi.

Mana shu maqol menga juda ham yoqadi va men bu maqolni o‘zimga shior qilib olganman

desam yanglishmagan bo‘laman. Maqollardan biz ko‘p narsalar o‘gansak bo‘ladi. Bejizga

maqollarni “Otalar so’zi” deyishmaydi.

1

.

Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. I.Karimov. –T.: “Ma’naviyat”,2016.-2-b.

2 Mirzayev. T. O’zbek xalq maqollari.- Toshkent: Sharq, 2012

INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS

ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293

Volume 12, issue 1, June 2025

https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR

worldly knowledge

Index:

google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.

https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG

https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge

https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X

91

Maqollarda vatanparvarlik, ota-onaga bo’lgan muhabbat, tinchlik, mehr-oqibat, oila

muqaddasligi, pand-nasihat, mehnatkashlik kabi xislatlar ulug‘lanadi. Rus maqollarining

mashhur lug‘atini tuzuvchi V.Dal maqolga quyidagi ta’rifni beradi: “Maqol qisqa matal. Bu

to‘g‘ridan-to‘g‘ri ifodalangan va xalq tangalari ostida muomalaga chiqarilgan hukm, ta’limotdir.

Har qanday masal singari, to'liq maqol ham ikki qismdan iborat: rasmdan, umumiy hukmdan va

qo‘llashdan, talqindan, o‘rgatishdan, lekin ko‘pincha ikkinchi qism tashlab qo'yilib,

tinglovchining aniqligiga qoldiriladi ... " 3

Maqollarda xalqning ichki kechinmalari aks etgan, xalqning ijtimoiy-tarixiy,

hayotiymaishiy tajribasi umumlashgan badiiy, obrazli mulohazalar, hikmatli so’zlar aks

ettiriladi. Maqollarning atalishi tillarda har hil bo‘lsada, har birining ma’nosi alohida ahamiyat

kasb etadi. Masalan, o‘zbek tilida maqol, tojiklarda zarbulmasal, ruslarda poslovisa, arablarda

naql, turklarda ata so‘zi atamasi bilan yuritiladi.

Filologiya fanlari doktori B. M . Jo‘rayeva o’z ilmiy tadqiqotlarida o‘zbek xalq

maqollarini intralingvistik birliklar asosida 6 ta guruhga ajratgan. Ularning birinchisi - iboralar

asosida shakllangan maqollar, masalan, "sanamay sakkiz demaslik" - "sanamay sakkiz dema".

Ikkinchisi - folklor janrlari asosida shakllangan maqollar, uchinchisi - e’tiqodiy tushunchalar

asosida shakllangan maqollar, to‘rtinchisi - xalq umidlari asosida shakllangan maqollar,

beshinchisi-xalq o‘yinlari asosida shakllangan maqollar, va nihoyat, oltinchisi-hadislar asosida

shakllangan maqollar. 4Yuqorida keltirilgan guruhlar maqollar shakllanishining mazmuniga va

mohiyatiga asoslanib ajratilgan.

Maqolning xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Fikr aniq: Maqol o‘zida aniq va ravshan fikrni mujassamlashtiradi, har bir maqolning

mazmuni qisqa va tushunarli bo‘ladi.

2. Xulosa tugallangan: Maqol, odatda, biror voqeani yoki holatni umumlashtirgan holda,

yakuniy xulosa chiqaradi. Fikrni tugatish, o‘rganish uchun oson bo‘ladigan tarzda taqdim

etiladi.

3. Ifoda lo‘nda: Maqollar qisqa va lo‘nda bo‘lib, murakkab fikrlarni oddiy va oson

tushunarli tarzda ifodalaydi. Bu ularning samarali ta‘sirchan bo’lishini ta’minlaydi.

XULOSA

Ushbu maqolada xalq maqollarini xalqimizning asrlar davomida to‘plagan tajribasi,

donishmandligi va hayotga bo‘lgan qarashlarining timsoli sifatida qaraladi. Maqollar tarbiyaviy

jihatdan beqiyos ahamiyatga ega bo‘lib, yosh avlodning axloqiy, ma’naviy va madaniy

kamolotida muhim rol o‘ynaydi. Maqollar orqali bolalarda ezgulik, halollik, mehnatsevarlik,

yaxshilik, ota-onaga va oilaga hurmat, vatanga muhabbat kabi fazilatlari shakllantiriladi.

Shuningdek, maqollarni o‘rganish nafaqat nutqni shakllantirishga balki, ularning fikrlash

qobiliyatlarini rivojlantirishga ham yordam bera oladi.

3 Dal V.I. Rus xalqining maqollari. - M .: Astrel, AST, 2000. - P.9
4 Jo‘rayeva, B. M. (2004). O‘zbek xalq maqollari va ularning tahlili. Toshkent: Fan