INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
81
SHARQ MUTAFAKKIRLARINING TA’LIM-TARBIYA
BORASIDA QO’SHGAN HISSALARI
Usmonova Gulruh Xusan qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Pedagogika fakulteti Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi 1-kurs talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Sharqning buyuk mutafakkirlari – Abu Nasr Forobiy, Abu Ali
ibn Sino, Beruniy, Al-Xorazmiy,Yusuf Xos Hojib va Alisher Navoiylarning ta’lim-tarbiya
sohasidagi qarashlari, ularning ilm-fan va ma’naviyat rivojiga qo’shgan hissalari ilmiy asosda
tahlil qilinadi. Bu g’oyalarning bugungi zamonaviy ta’lim tizimidagi o’rni yoritib beriladi.
Mutafakkirlarning asarlarida ilgari surilgan pedagogik va axloqiy tamoyillar, inson kamolotiga
yo’naltirilgan fikrlar bugungi ta’lim jarayonlari bilan uzviy holda ko’rib chiqiladi. Maqolada
ular ilgari surgan ilmiy tafakkur, axloqiy barkamollik va ma’rifiy yondashuvlarning hozirgi
ta’limiy dasturlar, tarbiyaviy ishlar va zamonaviy o’qitish metodikalariga ta’siri ochib beriladi.
Kalit so’zlar:
ta’lim, tarbiya, mutafakkir, ma’naviyat, komil inson, ilm, axloq, Sharq falsafasi,
pedagogik meros, yosh avlod tarbiyasi, adabiy-tarbiyaviy meros, tarixiy tajriba, ilmiy tafakkur,
milliy g’oya, barkamol avlod, ta’limiy tamoyillar, axloqiy tarbiya, shaxs kamoloti, madaniyat.
Аннотатция.
В данной статье научно анализируются взгляды великих мыслителей Востока – Абу
Насра Фараби, Абу Али ибн Сино, Бируни, Аль-Хоразми, Юсуфа Хос Ходжиба и
Алишера Навои – в области образования и воспитания, а также их вклад в развитие
науки и духовности. Раскрывается актуальность их идей в контексте современной
системы образования. В статье рассматриваются педагогические и нравственные
принципы, выдвинутые мыслителями, их идеи о совершенствовании личности и научном
мышлении. Анализируется влияние их духовного и образовательного наследия на
современные учебные программы, воспитательные процессы и методики преподавания.
Ключеные слова:
образование, воспитание, мыслитель, духовность, совершенный
человек, знание, нравственность, восточная философия, педагогическое наследие,
ценности, литературно-воспитательное наследие, воспитание молодежи, исторический
опыт, научное мышление, национальная идея, всесторонне развитое поколение,
образовательные принципы, нравственное воспитание, развитие личности, культура
Annotation.
This article presents a scholarly analysis of the educational and moral views of great Eastern
thinkers – Abu Nasr al-Farabi, Abu Ali ibn Sina, Al-Biruni, Al-Khwarizmi, Yusuf Khass Hajib,
and Alisher Navoi – as well as their contributions to the development of science and spirituality.
The relevance of their ideas in the context of the modern education system is explored. The
article examines the pedagogical and ethical principles put forward by these thinkers, their ideas
on human perfection and intellectual development. It analyzes the impact of their educational
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
82
and spiritual heritage on contemporary curricula, educational practices, and teaching
methodologies.
Keywords
: education, upbringing, thinker, spirituality, perfect person, knowledge, ethics,
Eastern philosophy, pedagogical heritage, values, literary-educational legacy, youth education,
historical experience, scientific thinking, national idea, well-rounded generation, educational
principles, moral upbringing, personal development, culture.
Kirish.
Sharq sivilizatsiyasi insoniyat tarixida o’zining boy ilmiy, madaniy va ma’naviy
merosi bilan alohida o’rin egallaydi. Bu hududlarda yetishib chiqqan alloma va mutafakkirlar
nafaqat o’z davrining, balki butun bashariyat taraqqiyotining yo’lchi yulduzlariga aylangan.
Ayniqsa ta’lim va tarbiya masalalari Sharq
mutafakkirlarining doimiy e’tibor markazida
bo’lgan. Ular ta’lim shunchaki bilim berish vositasi emas, balki insonning komillikka
yetishishida hal qiluvchi omil sifatida ko’rganlar. Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Al-Xorazmiy,
Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy kabi ulug’ siymolar o’z asarlarida nafaqat ilmiy bilimlar,
balki axloqiy qadriyatlar, ma’naviy tarbiya, jamiyatga foydali shaxs yetishtirishga oid chuqur
qarashlarni ilgari surganlar. Ularning fikricha, haqiqiy taraqqiyot faqat ilm-fan bilan emas, balki
yuksak axloq va ma’naviyat bilan uyg’unlashgan ta’lim orqali amalga oshadi.
Sharq mutafakkirlari ta’lim va tarbiyani bir-biridan ajralmas jarayon deb bilganlar. Ular
komil inson – bu nafaqat bilimli, balki halol, odobli, iymonli va jamiyat oldidagi burchini
anglashi zarur bo’lgan shaxs ekanini ta’kidlaganlar. Ushbu yondashuv bugungi kunda ham o’z
dolzarbligini yo’qotmagan, balki zamonaviy pedagogik qarashlar, shaxsga yo’naltirilgan ta’lim
konsepsiyalari, ma’naviy-axloqiy tarbiyani ustuvor qo’ygan dasturlar uchun muhim nazariy
asos bo’lib xizmat qilmoqda. Zamon o’zgarishi bilan ta’lim tizimi yangilanib bormoqda, biroq
ta’lim tarbiya birligiga asoslangan qadimiy g’oyalar hanuzgacha o’z ilmiy-metodik va axloqiy
qiymatini saqlab qolmoqda. Shu bois, Sharq allomalari merosi nafaqat tarixiy boylik, balki
kelajak avlod tarbiyasida ham bebaho yo’l ko’rsatkich vazifasini bajaradi.
Adabiyotlar tahlili.
Insoniyat taraqqiyoti tarixida yuksak aql-zakovat, mustahkam iroda
va fidoyilikka ega bo‘lgan yetuk shaxslar muhim o‘rin tutadi. Ularning faoliyati va ezgu sa’y-
harakatlari tufayli jamiyat ilmiy, madaniy hamda ma’naviy yuksalishga erishgan. Bunday
shaxslar — davlat va siyosat arboblari, ma’rifat va tafakkur darg‘alari, shuningdek, diniy
yetakchilar jamiyat taraqqiyotiga beqiyos hissa qo‘shganlar. Ularning hayoti, amalga oshirgan
ishlari va ibratli fazilatlari haqida ko‘plab tarixiy manbalar va yozma asarlarda ma’lumotlar
keltirilgan. Bu siymolarning hayoti va faoliyati kelajak avlod uchun ibrat maktabi bo‘lib xizmat
qilmoqda, ularni yuksak axloq, bilim va ezgulikka chorlamoqda.
Abu Nasr Farobiy: aql va tarbiyaning uyg’unligi.
Abu Nasr Forobiy (870-950) “Ikkinchi muallim” sifatida tanilgan bo’lib, ta’lim sohasida
chuqur falsafiy qarashlarga ega edi. U “Fozil odamlar shahri” asarida ideal jamiyatni
yaratishda ma’rifatli, axloqli insonlarni tarbiyalashni muhim deb biladi. U shunday deydi:
“Inson baxt-saodatga faqat ilm va ma’naviy tarbiya orqali erishadi.” [1]
Forobiy “Baxt – saodatga erishuv to’g’risida” asarida bilimlarni o’rganish tartibi haqida
fikr bayon etgan. Uning ta’kidlashicha, avval bilish zarur bo’lgan ilm o’rganiladi, bu – olam
asoslari haqidagi ilmdir. Uni o’rgangach, tabiiy ilmlarni, tabiiy jismlar tuzilishini shaklini,
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
83
osmon haqidagi bilimlarni o’rganish lozim. Undan so’ng umuman, jonli tabiat o’simliklar va
hayvonlar haqidagi ilm o’rganiladi, deydi. [2]
Forobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim sanaladi. Ta’lim – degan
so’z insonga o’qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya – nazariy fazilatni,
ma’lum hunarni egallash uchun zarur bo’lgan xulq normalarini va amaliy malakalarni
o’rgatishdir, deydi olim.
Abu Ali ibn Sino: bolalikdan boshlangan tarbiya
Abu Ali ibn Sino (980–1037) nafaqat tibbiyotda, balki pedagogika sohasida ham chuqur
iz qoldirgan. U bola tarbiyasini inson hayotidagi eng muhim davr deb bilgan. Ibn Sino bola
tarbiyasida quyidagi uch omilni asosiy deb hisoblaydi:
- atrof-muhit va oila muhitining ijobiyligi;
- sog‘lom turmush tarzi va jismoniy tarbiya;
- ilmiy va aqliy tarbiya [3]
Sharqda«Shayx ar-rays» nomi bilan mashhur bo’lgan buyuk olim Abu Ali Ibn
Sinoning«Tib qonunlari» va«Amaliy hikmat» asarlarida oila, ota-ona hamda bola
munosabatlariga oid qarashlari bayon etilgan, allomaning ilmiy qarashlaridagi o’ziga xoslik
shundaki, u o’z asarlarida ota-ona bolaning jismoniy salomatligiga alohida e’tibor berishi
lozimligini ilmiy asoslab bergan. Ibn Sino bolani havosi o’rta darajada, issiq va sovuq
bo’lmagan uyda uxlatishni, bola uxlatiladigan uy soya va qorong’u bo’lmog’i kerakki, bu uyga
quyoshning nuri tushmasligi, bola o’rinda yotganda uning boshi tanasining boshqa
bo’laklaridan yuqorida turishi, bolaning yotar o’rni bo’yni, qo’loyoqlarini va umurtqa ustunini
qiyshaytirib qo’yishidan saqlash lozimligini ta’kidlaydi. Abu Ali ibn Sino“Tib qonunlari”
asarida yozishicha: «Tarbiyachining diqqati bola xarakterini yaxshilashga, bolaga qattiq g’azab,
qo’rquv, munosabatdagi og’ir tabiatlilik begona bo’lishiga, bola nimani xohlashi va nimaga
intilishi ko’rinib turishiga hamda uni oldida unga yoqmaydigan narsani qilmaslikka qaratilishi
zarur. Buning yordamida ikki yoqlama foydaga erishiladi: birinchidan– bolada uning ilk bolalik
davridan boshlab, kuchli ijobiy xarakter shakllanadi; ikkinchidan, bunday rivojlanish bolaning
jismoniy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Abu Rayhon Beruniy: ilmga muhabbat – tarbiyaning asosi.
Abu Rayhon Beruniy (973–1048) ilm-fan va tabiatni o‘rganish orqali inson tafakkurini
yuksaltirish tarafdori bo‘lgan. U shunday yozadi: “Inson ilmni emas, ilm insonni yuksaltiradi.”
Beruniy yoshlarning mustaqil fikrlashi, kuzatuvchanlik va tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirish
tarafdori bo‘lgan.
“Beruniy ota-onalarga qarata bola xulqini mo’tadillikda saqlashni tavsiya etadi. Bunga
asosan bolani qattiq g’azablanishdan, qo’rqish vaxafalikdan saqlash orqali erishilishini aytib,
ular xohlagan hamdafoydali narsani topib berishga, sevmagan narsasidan uzoqlashtirishga
harakat qilish kerakligi uqtiriladi. Ota-onaning bolaga turli munosabati turlicha xulqlarni
keltirib chiqaradi. Yaxshi xulqlarning paydo bo’lishi bola ruhiyatiga ta’sir qilibgina qolmasdan,
uning fiziologik o’sishiga ham yordam beradi. Yomon xulq esa turli mijoz buzilishiga ham olib
keladi. Aksincha, bola organizmidagi o’zgarishlar uning ruhiyatidagi, xatti-harakatidagi
o’zgarishlarni keltirib chiqaradi. Ulug’ alloma bola xulq-atvorining mo’’tadilligi natijasida tan
va ruh sog’lomligining kelib chiqishini ilmiy asoslab beradi». [4]
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
84
Yusuf Xos Hojib: axloqiy tarbiya va ijtimoiy adolat.
Turkiy adabiyot va siyosiy-falsafiy tafakkur taraqqiyotida yuksak o‘rin egallagan
mutafakkir Yusuf Xos Hojib o‘zining “Qutadg‘u bilig” asari orqali axloqiy tarbiya, adolatli
boshqaruv va komil inson g‘oyalarini ilgari surgan. Bu asar — nafaqat badiiy yodgorlik, balki
chuqur pedagogik, siyosiy va ma’naviy-falsafiy qarashlarni mujassam etgan pandnoma hamdir.
Yusuf Xos Hojib (XI asr) o‘zining “Qutadg‘u bilig” asarida hukmdorlar, ziyolilar va
oddiy xalq uchun axloqiy, siyosiy va ijtimoiy pand-nasihatlarni bayon etadi. U shunday deydi:
“Ilm — inson uchun yo‘lboshchi; tarbiya — uning yurish yo‘lini yoritguvchi nur.” [5] Yusuf
Xos Hojib fikricha, jamiyat barqarorligining asosi — odil podshoh, aql bilan ish yurituvchi
vazir, halol boylik va izzat-hurmatga sazovor ilmli kishilardir. Asarda inson axloqiga doir
fazilatlar — to‘g‘rilik, rostgo‘ylik, sabr-toqat, adolat va ilmga intilish muhim tarbiyaviy mezon
sifatida ko‘rsatiladi. U har bir kishining o‘z burchi va mas’uliyatini anglashini, adolat asosida
faoliyat yuritishini jamiyat taraqqiyotining negizi sifatida belgilaydi.
Yusuf Xos Hojib axloqiy tarbiyani faqat shaxsiy kamolot uchun emas, balki ijtimoiy
hayotdagi totuvlik va barqarorlik uchun zarur omil deb bilgan. Uning fikricha, axloqli inson –
bu nafaqat o‘zini boshqara oladigan, balki jamiyatdagi boshqa kishilar uchun ham ijobiy
namuna bo‘la oladigan komil shaxsdir. Aynan mana shu yondashuv bugungi ta’lim-tarbiya
jarayonida ham dolzarb bo‘lib, yosh avlodni odob-axloq, ijtimoiy mas’uliyat va adolatga
sodiqlik ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, “Qutadg‘u bilig” asari
orqali Yusuf Xos Hojib davlat boshqaruvi va jamiyat tuzilmasida adolat tamoyillarini ilgari
suradi. Uningcha, hukmdorlar adolat asosida ish yuritsa, xalq osoyishta yashaydi va ma’naviyat
yuksaladi. Bu fikrlar zamonaviy ijtimoiy adolat konsepsiyalariga yaqin bo‘lib, bugungi kundagi
demokratik jamiyat qurilishida ham o‘z aksini topmoqda.
Alisher Navoiy: komil inson tarbiyasi.
Alisher Navoiy (1441–1501) o‘z asarlarida komil inson g‘oyasini ilgari surgan. U
shunday yozadi: “Ilm ol, axloqni bezak qil, tilingni bilib so‘zla, qalbingni toza tut.” Navoiy
asarlari bugungi ta’lim tizimi uchun o‘rnak bo‘la oladigan pedagogik manba sifatida
ahamiyatga ega.
Alisher Navoiy asarlarida komil inson muammosi markaziy o’rinni egallaydi va o’z
orzusidagi komil inson shaxsini asarlarining qahramonlari timsolida gavdalantirishga urinadi.
Mutafakkir qarashlarida komil inson quyidagi sifatlarga ega bo’lishi borasidagi g’oya ilgari
suriladi: aqlli, axloqli, bilimli, ijodkor, qobiliyatli, dono, saxovatli, sabr-toqatli, adolatli,
muruvvatli, sog’lom, jismonan baquvvat, mard va jasur. [6]
“Darhaqiqat, ajdodlar tomonidan yaratilgan tarbiyaviy qadriyatlarni o’rganishda ta’lim
tizimi imkoniyatlarga alohida e’tibor qaratishlozim. Sharq mutafakkirlarining asarlarini
o’rganish, tahlil qilish, ularning ijodi va ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarini pedagogik nuqtai
nazardan tadqiq etish muhim amaliy ahamiyatga ega” [7].Sharq mutafakkirlari o‘z asarlarida
inson ma’naviyati va axloqiy kamolotini shakllantirish masalasiga alohida e’tibor qaratganlar.
Ular odob-axloqning eng yuksak mezonlarini targ‘ib qilgan, oila muqaddasligi, nikoh
mas’uliyati, farzand tarbiyasining mohiyati, halol mehnatning hayotdagi o‘rni hamda tabiatga
nisbatan ongli munosabat kabi muhim g‘oyalarni bayon etganlar. Mutafakkirlar ta’kidicha,
inson bilim va hunarga intilishi, yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lishi orqali jamiyatda o‘z
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
85
o‘rnini topadi. Ular har bir insonni ma’naviyatli, aqliy jihatdan yetuk, ijtimoiy mas’uliyatni his
qiladigan shaxs sifatida tarbiyalash g‘oyasini ilgari surganlar. Bu qadriyatlar bugungi kunda
ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. Ajdodlarimiz merosini chuqur anglagan, zamonaviy ilm-
fan sirlarini egallagan, mustahkam e’tiqod va irodaga ega bo‘lgan yosh avlodni hech qanday yot
g‘oya yoki tashqi bosim yo‘ldan ozdira olmaydi. Ana shunday avlodni kamolga yetkazgan
xalqning ertangi kuni porloq, taraqqiyot yo‘li esa bardavom bo‘ladi.
Xulosa.
Sharq mutafakkirlari tomonidan ilgari surilgan ta’lim-tarbiya g‘oyalari nafaqat o‘z
zamonasi uchun, balki bugungi kun uchun ham beqiyos ahamiyat kasb etadi. Ularning
qarashlari asosida insonparvarlik, ilmga sadoqat, axloqiy komillik, ijtimoiy mas’uliyat kabi
mezonlar yotadi. Bu g‘oyalar zamonaviy ta’limda pedagogik faoliyat, tarbiyaviy dasturlar,
shaxsiy fazilatlarni rivojlantirishda keng qo‘llanilishi lozim.
O’zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti I.Karimov aytganlaridek, “Buyuk
ma’rifatparvar bobomizning bu so’zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va
dolzarb bo’lgan bo’lsa, hozirgi vaqtda ham biz uchun shunchalik, balki undan ham ko’ra
muhim va dolzarb ahamiyat kasb etadi”. [8] O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, ta’lim-tarbiya
tizimida tub islohotlar boshlab yuborildi. Ayniqsa, milliy axloqiy qadriyatlarni tiklash, urf-odat
va an’analarni qayta baholab, ularni zamonaviy hayot bilan uyg‘unlashtirish yo‘lida muhim
qadamlar qo‘yildi. Milliy g‘urur, tarixiy xotira va ma’naviy meros xalq hayotining ajralmas
qismiga aylana boshladi. Davlatimiz tomonidan yosh avlodni milliy va umuminsoniy
qadriyatlarga sodiq, axloqiy barkamol insonlar etib tarbiyalashga katta e’tibor qaratilmoqda.
Ta’lim tizimida ma’naviyat va ma’rifatga asoslangan dasturlar joriy qilinib, o‘zbek xalqining
boy madaniy merosini o‘rganish va uni asrab-avaylash masalasi ustuvor yo‘nalishga aylangan.
Bugungi kunda o‘z milliyligiga, tiliga, diniga, tarixiga hurmat bilan qaraydigan, o‘zligini
anglagan, bilimli va ongli yosh avlod kamol topmoqda. Bu esa mustaqil O‘zbekistonning
ravnaq topishida eng muhim omillardan biri bo‘lib xizmat qilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati:
1. Forobiy A.N. – “Fozil odamlar shahri”, Toshkent, “G‘afur G‘ulom”, 1993.
2.
https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/pedagogik-psixologiya/abu-nasr-forobiy-va-abu-
rayxon-beruniylarning-ta-limiy-axloqiy-qarashlari
3. Ibn Sino A.A. – “Tib qonunlari”, Toshkent, “Fan”, 1981.
4.
https://www.researchgate.net/publication/350440447_Sharq_mutafakkirlarining_ota__onalar
ning_bolaga_munosabatiga_oid_ilmiy_merosining_o'ziga_hos_jihatlari
5. Yusuf Xos Hojib – “Qutadg‘u bilig”, Toshkent, “Yozuvchi”, 1990.
6. Xoshimov K. Pedagogika tarixi Oliy o’quv yurtlari va universitetlar talabalari uchun o’quv
qo’llanma. – Toshkent, O’qituvchi, 1996.
7. Z.B.Jalilov. Sharq mutafakkirlari merosini o’rganishning didaktik metodlari. Zamonaviy
ta’lim jurnali. 2017 yil, 5-son.
8. M.Hamdamova. Ma’naviyat asoslari. T.: “Fan va texnologiya”. 2008 y.
