INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
71
MAHALLALARDA IJTIMOIY XODIMNING O‘RNI VA AHAMIYATI
Ozodbek Yigitaliyev Davronbek oʻgʻli
Fargʻona davlat universiteti Tarix fakulteti ijtimoiy ish yoʻnalishi 1-bosqich talabasi
Abdurahmonova Manzura Mannopovna
Fargʻona davlat universiteti professori
Annotatsiya:
Ushbu maqolada mahallalarda ijtimoiy xodimlarning o‘rni va ahamiyati chuqur
tahlil qilinadi. Mahalla – jamiyatning ijtimoiy-huquqiy va ma’naviy tayanchi sifatida aholining
turmush darajasini yaxshilash, muammolarini hal etish va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashda
beqiyos rol o‘ynaydi. Shu munosabat bilan, mahalladagi ijtimoiy xodimlar aholining
ehtiyojmand qatlamlari, nogironlar, yolg‘iz keksalar, kam ta’minlangan oilalar, muhojirlar va
yoshlar bilan ishlovchi asosiy mutaxassis sifatida maydonga chiqadi. Maqolada ijtimoiy
xodimlarning funksiyalari, faoliyat uslublari, ularning huquqiy maqomi, mahalladagi ijtimoiy
sheriklik mexanizmlari hamda xalqaro tajribalar asosida samarali ish olib borish usullari
yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
ijtimoiy xodim, mahalla, ijtimoiy ish, ijtimoiy himoya, ehtiyojmandlar, nogironlik,
keksalar, yoshlar bilan ishlash, mahalla tizimi, davlat-xalq hamkorligi, profilaktika,
reabilitatsiya, ijtimoiy xizmatlar
Mahalla – O‘zbekiston jamiyatining eng muhim ijtimoiy institutlaridan biri bo‘lib, ko‘p
asrlik tarixga, boy an’analarga ega. Mustaqillik yillarida mahalla nafaqat fuqarolarning yashash
hududi sifatida, balki ijtimoiy nazorat, tarbiya, ijtimoiy himoya, ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish,
xavfsizlikni ta’minlash, ma’naviy-ma’rifiy ishlar olib borish, profilaktik tadbirlar o‘tkazish,
aholining turmush tarzini o‘rganish va muammolarini aniqlash hamda ularni bartaraf etishning
muhim vositasiga aylandi. Ayniqsa, so‘nggi yillarda “mahallabay” va “temir daftar”, “ayollar
daftari”, “yoshlar daftari” kabi yondashuvlarning amaliyotga tatbiq etilishi bilan mahalla tizimi
tubdan takomillashtirildi. Shu jarayonda mahallalarda ijtimoiy xodimlar institutining joriy
qilinishi aholining ijtimoiy himoyasini kuchaytirishda muhim qadam bo‘ldi. Ijtimoiy xodim –
bu professional tayyorgarlikka ega bo‘lgan, ijtimoiy himoya sohasida xizmat ko‘rsatuvchi shaxs
bo‘lib, uning asosiy vazifasi ehtiyojmand toifalar bilan individual va guruhli ishlash, ularni
muammolarini o‘rganish, davlat va nodavlat resurslariga ulash, ularga zarur yordamni tashkil
qilishdan iborat. Mahalladagi ijtimoiy xodim nafaqat yordam beruvchi, balki muammoni
aniqlovchi, tahlil qiluvchi, tavsiyalar beruvchi, yo‘naltiruvchi, monitoring yurituvchi va
muvofiqlashtiruvchi mutaxassisdir. Ijtimoiy xodimning faoliyati quyidagi yo‘nalishlarda
amalga oshiriladi:
1)
Nogironligi bo‘lgan shaxslar bilan ishlash;
2)
Keksalar va yolg‘izlar bilan ishlash;
3)
Kam ta’minlangan va ko‘p bolali oilalar bilan ishlash;
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
72
4)
Ijtimoiy xavf guruhiga kiruvchi shaxslar bilan ishlash;
5)
Ayollar va yoshlar bilan ishlash;
6)
Migratsiyadan qaytganlar, sobiq mahkumlar, ijtimoiy moslashuvda qiynalayotganlar
bilan ishlash. Mahalladagi ijtimoiy xodimlarning faoliyati o‘ziga xos xususiyatlarga ega: ular
aholi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bevosita, ko‘p hollarda ularning yashash joyida ishlaydi. Bu esa
ularning faoliyatini samara bermog‘ini ta’minlaydi, chunki muammo manbasiga yaqinlik,
holatni joyida o‘rganish va har bir fuqaroning ehtiyojini aniq aniqlash imkonini beradi. Ijtimoiy
xodimlar ko‘pincha “daftarlar” tizimida yuritiladigan oilalar bilan ishlaydi. Bunda har bir holat
bo‘yicha individual yondashuv, muammoga mos yordam turi aniqlanadi. Misol uchun, ba’zi
oilalar moddiy yordamga muhtoj bo‘lsa, boshqalari psixologik maslahat, huquqiy maslahat,
kasbga yo‘naltirish, sog‘liqni tiklash yoki farzandlarining ta’limi bilan bog‘liq yordamga
muhtoj bo‘ladi. Ijtimoiy xodimlar bu holatlarni ko‘rib chiqadi, ularning holatini o‘rganadi va
tegishli tashkilotlar bilan hamkorlikda muammoni hal qilishga urinadi. Bunda ijtimoiy sheriklik
mexanizmlari – ya’ni davlat, mahalla, NNTlar, xususiy sektor, ijtimoiy faollar, tadbirkorlar
hamkorligi asosiy rol o‘ynaydi. Mahallalarda ijtimoiy ish olib borishda xodimlar quyidagi
usullardan foydalanadi: suhbat va intervyu olish, ijtimoiy diagnostika, ijtimoiy rejalashtirish,
resurslarni aniqlash va safarbar qilish, motivatsiya berish, yo‘naltirish, hujjatlashtirish,
monitoring va natijani baholash. Bu jarayonlar ijtimoiy ishni tizimli va samarali qiladi. Ijtimoiy
xodimlarning kasbiy tayyorgarligi, huquqiy bilimi, psixologik yondashuvi, empatiyasi,
muomala madaniyati va tahliliy fikrlash qobiliyati ularning muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir
qiladi. Mahalla tizimida ijtimoiy xodimning mavjudligi quyidagi ijobiy natijalarni beradi:
ehtiyojmand oilalarni erta aniqlash, profilaktika tadbirlarini kuchaytirish, byurokratiyani
kamaytirish, yordamga muhtoj fuqarolarni davlat resurslariga tez ulash, ijtimoiy adolatni
ta’minlash, fuqarolarda davlatga ishonchni oshirish. Xalqaro tajribaga nazar tashlansa,
rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy ishchi “jamiyatning ruhiy salomatligini saqlovchi”,
“ijtimoiy muvozanatni ushlovchi”, “shaxsiy inqirozlarda yo‘lboshchi” sifatida tan olingan.
Masalan, AQSHda ijtimoiy xodimlar oilaviy muammolar, zo‘ravonlik, bolalar xavfsizligi,
giyohvandlik, ruhiy salomatlik, ish bilan ta’minlash va uy-joy masalalarida yetakchi mutaxassis
sifatida qatnashadi. Buyuk Britaniyada esa ular bolalar va kattalar bilan teng ishlaydi, har bir
holat bo‘yicha individual reja tuzadi, natijadorlikka qarab faoliyatini tahlil qiladi.
O‘zbekistonda ham bu yo‘nalishda muhim qadamlar tashlanmoqda. Oliy ta’lim muassasalarida
“ijtimoiy ish” yo‘nalishi ochildi, malaka oshirish kurslari tashkil etilmoqda, sertifikatlash tizimi
yo‘lga qo‘yilmoqda. Bu holat ijtimoiy xodimlarning professionalligini oshirish, xizmat sifatini
yaxshilashga xizmat qiladi. Ijtimoiy xodimlar faoliyatida axborot texnologiyalari, “raqamli
mahalla” konsepsiyasi, onlayn xizmatlar, elektron daftarlar, mobil ilovalar kabi yangiliklar ham
joriy qilinmoqda. Bular xodimlarning vaqtini tejaydi, samaradorligini oshiradi va aholiga
xizmat ko‘rsatishni tezlashtiradi. Shu bilan birga, ijtimoiy xodimlarning mehnati moddiy va
ma’naviy rag‘batlantirilishi, ularga ijtimoiy kafolatlar berilishi zarur. Bu sohada ishlovchilar
ko‘p hollarda ruhiy bosim, stress, mehnat hajmi ortishi, mas’uliyat katta bo‘lishi bilan
yuzlashadi. Shu bois ularga psixologik yordam, metodik ko‘mak, professional rivojlanish
imkoniyatlari yaratish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 3-dekabrdagi PQ–12-son Qarori
“Mahallalarda ijtimoiy xizmatlar va yordamni takomillashtirish to‘g‘risida”.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
73
2. O‘zbekiston Respublikasi “Ijtimoiy xizmatlar to‘g‘risida”gi Qonuni, 2022-yil.
3. Nuriddinova M.X. “Ijtimoiy ish asoslari”. – T.: O‘zbekiston, 2021.
4. Abduqodirova G. “Mahallalarda ijtimoiy ish amaliyoti”. – T.: Ilm Ziyo, 2022.
5. HelpAge International. “Social Workers in Local Communities: International Guidelines”.
– 2023.
6. UNDP Uzbekistan. “Strengthening Social Services at Mahalla Level”. – Tashkent, 2022.
7. ILO. “Social Work and Community-Based Development”. – Geneva, 2021.
8. USAID. “Mahalla-Level Social Protection Systems: Assessment and Recommendations for
Uzbekistan”. – 2023.
9. Qodirova D. “Mahalla institutining huquqiy asoslari va ijtimoiy faoliyati”. – T.: Yangi asr
avlodi, 2021.
10. UNFPA Uzbekistan. “Social Work as a Tool for Equitable Community Development in
Uzbekistan”. – 2022.
