INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
68
VITAMINLARNING INSON ORGANIZMIDAGI ROLI
Abdumutalova Xosila Alisher qizi,
Zafarova Muxtabar Zoxidjon qizi
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI 3-BOSQICH TALABALARI
Annotatsiya:
Vitaminlar organizmda juda kam miqdorda kerak bo‘lishiga qaramay, ko‘plab
hayotiy jarayonlarda — modda almashinuvi, immunitet, asab tizimi, suyaklar va qon aylanish
faoliyatida faol ishtirok etadi. Maqolada vitaminlar suvda va yog‘da eriydigan turlarga
bo‘lingan holda tahlil qilinib, ularning tabiiy manbalari, yetishmovchiligi va ortiqchaligi
oqibatlari batafsil bayon qilingan. Mazkur maqola sog‘lom ovqatlanish va profilaktika
choralarini tushunishda foydali bo‘lishi mumkin.
Kalit so'zlar:
Vitaminlar, organizm, sog‘liq, A vitamini, B guruhi vitaminlari, C vitamini, D
vitamini, E vitamini, K vitamini, immunitet, oziq-ovqat, moddalar almashinuvi, gipovitaminoz,
ovqatlanish, biologik ahamiyat.
Kirish
: Inson organizmi hayotiy jarayonlarni samarali bajarishi uchun turli oziq
moddalariga muhtojdir. Ulardan biri — vitaminlar. Vitaminlar — bu hayot uchun zarur bo‘lgan,
lekin organizm tomonidan yetarli miqdorda sintez qilinmaydigan organik moddalardir. Ular
ko‘plab biokimyoviy jarayonlarning koenzimlari sifatida ishtirok etadi, hujayraviy
metabolizmni, o‘sishni, immunitetni va asab tizimi faoliyatini tartibga soladi. Vitamin
yetishmovchiligi esa nafaqat yallig‘lanish va surunkali kasalliklarga, balki jiddiy hayotiy
xavflarga ham olib keladi. Bugungi kunda zamonaviy tibbiyot vitaminlarning roli va ta’sir
mexanizmlarini chuqur o‘rganmoqda.Vitaminlar organizm uchun juda muhim bo‘lib, kichik
miqdorda bo‘lishiga qaramay, organizmning sog‘lom faoliyati uchun zarur. Ular modda
almashinuvi, immun tizimi, asab tizimi va boshqa ko‘plab jarayonlarda ishtirok etadi.
Asosiy qism:
Vitaminlar organizmning to‘g‘ri ishlashi uchun zarur bo‘lgan biologik faol
moddalar bo‘lib, ularning har biri muayyan fiziologik jarayonlarda ishtirok etadi. Ular modda
almashinuvini tezlashtiradi, hujayralarning yangilanishi, immunitetni mustahkamlash, asab
tizimi va qon aylanish tizimi faoliyatini qo‘llab-quvvatlaydi. Shuningdek, vitaminlar
antioksidant xususiyatlarga ega bo‘lib, erkin radikallarning zararli ta’siridan himoya qiladi.
Vitaminlar nima?
Vitaminlar — organizmning normal faoliyati uchun zarur bo‘lgan organik birikmalar bo‘lib,
ko‘p hollarda tanada sintez qilinmaydi. Shu sababli ularni oziq-ovqat orqali olish zarur.
Vitaminlar yog‘da eriydigan va suvda eriydigan vitaminlar guruhlariga bo‘linadi.
Vitaminlarning turlari va ularning roli
Yog‘da eriydigan vitaminlar — A, D, E va K vitaminlari. Ular tanada yog‘ to‘qimalarida
saqlanadi va uzoq vaqt ta’sir ko‘rsatadi.
• A vitamini ko‘rish qobiliyatini saqlashda, teri va shilliq qavatlarning sog‘lom bo‘lishida,
immunitetni mustahkamlashda ishtirok etadi.
• D vitamini suyak va tishlarning rivojlanishi uchun kerak, kalsiy va fosfor almashinuvini
boshqaradi.
• E vitamini hujayralarni oksidlanishdan himoya qiladi va teri salomatligini ta’minlaydi.
• K vitamini qon ivish jarayonida muhim rol o‘ynaydi.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
69
Suvda eriydigan vitaminlar — B guruhi vitaminlari va C vitamini. Ular organizmda uzoq vaqt
saqlanmaydi, shuning uchun doimiy ravishda iste’mol qilish zarur.
• B guruhi vitaminlari (B1, B2, B6, B12 va boshqalar) energiya ishlab chiqarish, asab tizimini
mustahkamlash, qon hosil qilishda ishtirok etadi.
• C vitamini immunitetni oshiradi, yaralarni tez bitishini ta’minlaydi va organizmni zararli
ta’sirlardan himoya qiladi.
Vitaminlar nima sababdan kamayadi?
Vitaminlar darajasining kamayishi (ya’ni gipovitaminoz) bir qancha sabablar tufayli yuzaga
keladi. Asosiy sabablar quyidagilardan iborat:
1. Noto‘g‘ri ovqatlanish- bu zamonaviy jamiyatdagi eng katta salomatlik muammolaridan
biridir. Vitaminlarning yetishmovchiligi nafaqat individual sog‘liq uchun, balki butun aholining
umumiy salomatligi uchun xavf tug‘diradi. Sog‘lom ovqatlanish odatlari – meva-sabzavotlarni,
to‘liq don mahsulotlarini, foydali yog‘larni, hayvoniy oqsillarni yetarli iste’mol qilish orqali
oldini olish mumkin.
Ko‘plab odamlar kundalik ovqatlanishda sabzavot va mevalarni cheklaydi. Bu C vitamini,
beta-karotin (A vitamini oldingi shakli), folat (B9), K vitamini tanqisligiga olib keladi.Chips,
kolbasa, gazlangan ichimliklar, konserva ovqatlar vitaminlarga boy emas.Bu ovqatlar “bo‘sh
kaloriya” deb ataladi – kaloriyasi ko‘p, foydasi yo‘q.Ayniqsa, B-kompleks vitaminlari va
antioksidantlar (E, C) bu ovqatlarda deyarli yo‘q.Sabzavotlarni uzoq qaynatish, qovurish yoki
mikroto‘lqinda uzoq pishirish natijasida C, B1, B6, B9 kabi vitaminlar parchalanadi.Masalan,
kartoshkani qovurish natijasida undagi C vitamini 80% gacha yo‘qoladi.
2. Oziq-ovqat mahsulotlarining sifatsizligi ham organizmda vitaminlar kamayishiga olib
keladi.Vitaminlar past bo‘lgan yoki saqlashda yaroqsiz holga kelgan mahsulotlar (masalan,
uzoq saqlangan sabzavotlarda vitamin miqdori kamayadi) shular jumlasidandir.
3. Tanadagi surunkali stress va haddan tashqari charchoq holati organizmda vitaminlarni
birmuncha kamayishiga sabab bo’ladi.Asabiylik, doimiy ruhiy bosim organizmda B guruhi va
C vitaminlarining sarfini oshiradi.
4. Spirtli ichimliklar va tamaki mahsulotlari iste’moli hamda ichkilikbozlik C, B1, B6, foliy
kislotasi va boshqa vitaminlarning yutilishiga xalaqit beradi.
5. Antibiotiklar, siydik haydovchi dori, antatsidlar (oshqozon kislotaligini kamaytiruvchi
dori)lar vitaminlarni yuvib yuboradi yoki ularning so‘rilishini pasaytiradi.
6. Ovqat hazm qilish tizimi kasalliklari: gastrit, enterit, pankreatit, disbakterioz, ichak
sindromlari vitaminlarning so‘rilishiga to‘sqinlik qiladi.
7. Homiladorlik va emizish davrilarida ayol organizmi ko‘proq vitaminlarga muhtoj bo‘ladi.
Yetarli qabul qilinmasa, tanqislik yuz beradi.
8. Yoshi katta odamlarda ovqat hazm qilish faoliyati sustlashadi, natijada vitaminlar so‘rilishi
kamayadi.
Vitamin yetishmovchiligining oqibatlari
Vitaminlar yetishmaganda organizmda turli kasalliklar rivojlanadi. Masalan:
• A vitaminining yetishmasligi ko‘rish qobiliyatining pasayishi, teri muammolari va
immunitetning zaiflashishiga olib keladi.
• D vitamini yetishmovchiligi suyaklarning zaiflashishi va raxit kasalligiga sabab bo‘ladi.
• C vitamini yetishmasligi skorbut kasalligini keltirib chiqaradi, bu esa og‘izda qon ketishi va
charchoqka olib keladi.
• B guruhi vitaminlari yetishmovchiligi asab tizimining zaiflashishi, kamqonlik va charchoqni
yuzaga keltiradi.
⸻
Vitaminlarning tibbiyot va sog‘liqni saqlashdagi amaliy ahamiyati
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
70
Vitaminlar profilaktika maqsadida (sog‘lom odamlar uchun) va terapiya sifatida (kasallikni
davolash uchun) ishlatiladi. Homilador ayollar, bolalar, qariyalar, surunkali kasalliklar bilan
og‘rigan bemorlar uchun individual dozalarda vitaminlar tavsiya qilinadi. COVID-19
pandemiyasi davrida C, D, va E vitaminlarining immunitetni ko‘taruvchi roli yana bir bor ilmiy
asosda isbotlandi.
Vitaminlarni qanday olish kerak?
Tabiiy manbalar: Mevalar va sabzavotlar (C, A, B vitaminlari), hayvon mahsulotlari (jigar,
tuxum, go‘sht — A, D, B12), sut va sut mahsulotlari (D, B2), ko‘katlar va dukkak(K, B9)
mahsulotlaridan olinadi.
Xulosa:
Vitaminlar inson organizmi uchun hayotiy zarur bo‘lgan mikroelementlardir.
Ularning har biri organizmda o‘ziga xos vazifani bajarib, umumiy salomatlik va normal hayot
faoliyatini ta’minlashga xizmat qiladi. Masalan, A vitamini ko‘rish qobiliyatini qo‘llab-
quvvatlasa, D vitamini suyaklarning mustahkamligi uchun javobgar. B guruhi vitaminlari esa
energiya ishlab chiqarish va asab tizimini tartibga solishda muhim rol o‘ynaydi. C vitamini
immun tizimini kuchaytiradi va organizmni virus hamda bakteriyalarga qarshi himoya
qiladi.Vitaminlarning organizmda yetishmasligi sog‘liq muammolarini keltirib chiqaradi va
turli kasalliklarning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Masalan, A vitamini yetishmovchiligi ko‘rish
muammolari va teri kasalliklariga olib kelishi mumkin. D vitamini yetishmovchiligi esa
suyaklarning zaiflashishi, raxit kabi kasalliklarni yuzaga chiqaradi. Boshqa tomondan,
vitaminlarning ortiqcha qabul qilinishi ham xavfli bo‘lib, organizmda zaharlanish yoki boshqa
salbiy reaksiyalarga sabab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun vitaminlarni muvozanatli, ratsion
asosida, shifokor yoki mutaxassis nazorati ostida qabul qilish muhimdir. Sog‘lom ovqatlanish,
meva va sabzavotlarga boy parhez, tabiiy manbalardan vitaminlarni olishga intilish — bu
sog‘liqni saqlashning asosiy omillari hisoblanadi. Shuningdek, ayrim hayotiy davrlar, masalan,
homiladorlik, bolalik, qarilikda organizm vitaminlarga bo‘lgan ehtiyoj ortadi, bu holatlarda
maxsus parvarish va ehtiyot choralarini ko‘rish lozim.
Adabiyotlar ro‘yhati:
1. Karimov M.Q., Ochildiyev M.O. “Biologiya”. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy
Ensiklopediyasi, 2021.
2. Sultonov A.A. “Gigiyena va salomatlik asoslari”. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019.
3. Rasulova D.X. “Ovqatlanish va sog‘liq”. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020.
4. World Health Organization (WHO). “Vitamins and Mineral Requirements in Human
Nutrition”, 2nd Edition. – Geneva, 2004.
5. Малахов Г.П. “Витамины и здоровье человека”. – Москва: Эксмо, 2018.
6. MedlinePlus – U.S. National Library of Medicine. https://medlineplus.gov
(https://medlineplus.gov/)
7. Harvard T.H. Chan School of Public Health. The Nutrition Source: Vitamins.
https://www.hsph.harvard.edu/nutritionsource
