INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 13, issue 2, September 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
40
MUSTAQILLIK DAVRI O‘ZBEK SIMFONIK MUSIQASINING TARAQQIYOTI VA
MILLIYLIK TAMOYILLARI
Kadirova Dilshodaxon Ibrogimovna
V.Uspenskiy nomidagi Respublika
Ixtisoslashtirilgan musiqa maktabi
“Musiqa adabiyoti” bo’limi katta o’qituvchisi
Annotatsiya
: Mazkur maqolada O'zbekiston mustaqilligi yillarida milliy kompozitorlik
maktabining shakllanishi va rivojlanishi, simfonik musiqa, janrida yaratilgan yirik asarlar
hamda ularning badiiy va estetik ahamiyati tahlil qilinadi. Shuningdek, milliy va yevropa
musiqiy an'analari uyg'unligi, zamonaviy orkestrning akustik imkoniyatlarini o'zlashtirish
yo'lidagi izlanishlar, yosh kompozitorlarning jodiy izlanishlari hamda xalqaro miqyosda olib
borilgan faoliyati yoritiladi. Maqolada mustaqillik davri o'zbek simfonik ijodiyotining o'ziga
xosliklari ochib berilgan.
Kalit so'zlar
: simfonik musiqa, milliy kompozitorlik maktabi, orkestr, maqom, rapsodiya,
xalqaro festival, “Serial”, “Aleatorika”, “Puantilizm”, “Sonorizm”, “Elektron musiqa”.
0'zbekiston mustagilligi milliy madaniyat va san'atning yangi bosqichini boshlab berdi.
Ayniqsa, musiqiy san'atda milliy qadriyatlar va jahon musiqa madaniyati an'analari
uyg'unlashib, yangicha yo'nalishlar shakllana boshladi. Shu jarayonda milliy kompozitorlik
maktabi namoyondalari o'zbek simfonik musiqasini yuksaltirish, uni xalqaro maydonda tanitish
va o'zining milliy ruhini asrab qolish borasida katta ijodiy faoliyat olib bordilar.
Mustagillikning dastlabki yillaridanoq simfonik asarlar milliy ohanglar, maqom ladlari
va Yevropa simfonizmi uslublarini o'zida mujassam etgan holda yaratilmoqda. Bu jarayon
o'zbek musiqasining global madaniyatga qo'shilgan hissasi sifatida alohida ahamiyat kasb etadi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, ayniqsa XX asrd insoniyat badiiy tafakkuri taraqqiyoti
yangidan-yangi falsafiy- estetik tamoyillar kashf eta boshladi. Musiqa san’atida realizmning
turlanishi boshlandi. Romantik ideallar, abstrakt umumlashmalar, impressionizm,
ekspressionizm kabi ijodiy oqimlar, ma’lum estetik tamoyil va yo‘nalish bo‘yicha turlanish
jarayoni avj oldi. Bulardan tashqari: “Serial”, “Aleatorika”, “Puantilizm”, “Sonorizm”,
“Elektron musiqa” kabi avangard atalmish oqimlar ham avj oldi. Natijada bu davrga kelib
“Tonallik va notonallik” texnika egallandi. Ijodiy tafakkur maydonida qaysi uslubiy yo‘lni
tanlash yoki qaysi birisini qo‘llash kompozitoming o‘ziga havola bo‘lib qoldi.[2]
Ma’lumki, yuqori saviyali, badiiy-simfoniya yaratish mushkul jarayondir. Chunki bu abstraktli
musiqiy obraz bilan davr voqealari, xilma-xil, rang-barang murakkab hayotni, tabiatni aks
ettirish ijodkordan chuqur nazariy-musiqiy bilimni, ijodiy mahoratni, falsafiy dunyoqarashni,
milliy musiqiy an’analami mukammal ravishda idroklash va talqin eta olishni talab etadi.
Shuning uchun kompozitoming birgina kasbiy mahorati bilan chegaralanib qolmaydi. Uning
asosiy mezoni yorqin, milliy ruh bilan sug‘orilgan, yuqori saviyali, badiiy-estetik, ta’sirchan
asar yaratishdadir.
O‘zbekistonda ikkinchi jahon urushi yillari yuqorida
ilk bor G.Mushel S.Vasilenko,
A.Kozlovskiy, M.Ashrafiylar bir qator simfonik asarlari bilan musiqa ijodiyotida o‘zlarini
namoyon etdilar. Urushdan keyin, so‘nggi yillardagi janr ijodiyoti xususida musiqashunos
N.S.Yanov-Yanovskaya o‘zining “O‘zbek simfonik musiqasi” kitobida alohida tahlil qilib
bergan.[3]
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 13, issue 2, September 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
41
G‘arb musiqa madaniyatida paydo bo‘lib rivoj topgan bu janr, o‘zbek kompozitorlari ijodiga
XIX – arsning oxirlarida kirib keldi. Simfonik musiqaning O‘zbekistonda shallanish hamda
rivojlanish jarayoni o‘ziga xos uchta ijodiy jarayonlardan iboratdir:
1.
Birinchi bosqich
– bu simfonik janr, ijrochilik me’zonlarining O‘zbekiston xududiga
kirib kelishi hamda rus kompozitorlarining o‘zbek milliy ohanglari asosida asarlarni yaratishi.
2.
Ikkinchi bosqich
– milliy kompozitorlik maktabi namoyondalari ijodida simfonik
asarlarning yaratilishi.
3.
Uchinchi bosqich
– o‘zbek – simfonist kompozitorlarining shakllanishi va yetuk
simfonik asarlarini jaxon talabiga mos ravishda yaratilishi.
Bundan tashqari O‘zbekiston milliy simfonik musiqa janrlari ilk davrlardan boshlab serko‘lam
va quyidagi ijodiy uslublarga asoslanib yaratildi:
1.
Xalq kuyini o‘zgartirmagan holda uni garmoniyalashtirish va cholg‘ulashtirish.
2.
Xalq kuyini qayta ishlash, ya’ni ayrim o‘zgartirishlar tufayli mavzuni riqojlantirish.
3.
Xalq kuyini iqtibos sifatida qo‘llash va rivojlantirish.
4.
Xalq musiqasining intonatsiya, usul, tebranish xususiyatlaridan mukammal foydalanish
orqali asar yaratish.
5.
Mustaqil ravishda, milliy ruxda, mualliflik-orginal mavzu asosida simfonik asarlar
yaratish [1]
XX asrning 20-40- yillarida V.Uspenskiy, A. Kozlovskiy, G. Mushel, R. M. Glier kabi
kompozitorlar o‘zbek musiqasi tarixida yangi saxifa ochib berdilar. Keyinchalik M. Ashrafiy,
M. Burxonov, T. Sodiqov, M. Liviev, S. Yudakov, S. Boboev kabi kompozitorlar xam asta-
sekin o‘zlarining ijod namunalarini birin-ketin namoyish eta boshladilar.
50 -60 yillarda esa, ikrom Akbarov, Fattox Nazarov, Doni Zokirov, To‘lqin Qurbonov, Enmark
Salixov, Sovet Varelas, Sayfi Jalil, Feliks Yanov-Yanovskiy kabi kompozitorlar o‘z asarlarini
yarata boshladilar.
80-90 yillardan boshlab bo‘lsa, keyingi yosh avlod kompozitorlari Mirsodiq Tojiev, Mirxalil
Maxmudov, Ulug‘bek Musaev, Rustam Abdullaev, Mustafo Bafoev, Anvar Ergashev,
Xabibulla Raximov, Dilorom Omonullaeva kabilar o‘zbek kompozitorlik maktabining gullab
yashnashiga xizmat qilib kelmoqdalar.
50 -60 yillarda esa, ikrom Akbarov, Fattox Nazarov, Doni Zokirov, To‘lqin Qurbonov, Enmark
Salixov, Sovet Varelas, Sayfi Jalil, Feliks Yanov-Yanovskiy kabi kompozitorlar o‘z asarlarini
yarata boshladilar.
80-90 yillardan boshlab bo‘lsa, keyingi yosh avlod kompozitorlari Mirsodiq Tojiev, Mirxalil
Maxmudov, Ulug‘bek Musaev, Rustam Abdullaev, Mustafo Bafoev, Anvar Ergashev,
Xabibulla Raximov, Dilorom Omonullaeva kabilar o‘zbek kompozitorlik maktabining gullab
yashnashiga xizmat qilib kelmoqdalar.
Simfonik musiqaning dastlabki yaratilish jarayonlarida ham tarixiy shaxslarni ifodalovchi
maqzudagi asarlar paydo bo‘la boshladi. Avvaligi kichik xajmli simfonik asarlardan boshlab
keyinchalik yirk xajmli simfonik musiqalar yaratildi.
Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq milliy kompozitorlik maktabimizning yirik
namoyondalari tomonidan birin-ketin milliylik ruhida sug’orilgan hamda barcha yevropa
an’analari asosida sug’orilgan simfonik asarlar yaratila boshlandi.
Kompozitorlar milliy va yevropa cholgʻu asboblari tembrlarini uygʻunlashtirgan zamonaviy
simfonik orkestrning yangi akustik imkoniyatlarini oʻzlashtirish yoʻllarini izlab topmoqdalar.
Ijodiy erkinlik va yangilikka intilish zamonaviy kompozitorlarning o'ziga xosligidir.
Bu davrda turli janrlarda qiziqarli simfonik asarlar: N. G‘iyosov maqom simfoniyalari, M.
Tojiev simfoniyalari (15-“Gulag arxipelagi”, 16-“Ruxlar nidosi”, 17-“Somon yo‘li”, 19-
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 13, issue 2, September 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
42
“Qahramonlik”, simfoniyalar) yaratildi. -T.Qurbonovning “Askia” rapsodiyasi, I.Akbarovning
simfonik epitafi, M.Bafoyev, X.Rahimov, A.Mansurovning simfonik sheʼrlari va simfoniyalari.
Yosh mualliflarimiz o‘z asarlarini xalqaro festival va tanlovlarda namoyish etmoqda.
Respublikamizda bir necha yillar davomida “Ilhom XX” xalqaro zamonaviy musiqa va
simfonik musiqa festivallari oʻtkazilib, ularda kompozitorlar D.Yanov-Yanovskiy, N.Gʻiyosov,
D.Varelas, P.Medyulyanova va boshqalarning asarlari ijro etildi.
Mustagillik davri o'zbek simfonik musiqasi taraqqiyoti milliy va jahon musiqiy
merosining uyg'unlashuvi, ijodiy erkinlik, yangilikka intilish va xalqaro hamkorlikning yuksak
namunasi sifatida namoyon bo'ldi. Bu davrda yaratilgan simfonik asarlar nafaqat milliy musiqiy
tafakkurni boyitdi, balki o'zbek musiqasining xalqaro miqyosda tanilishiga zamin yaratdi. Shu
jihatdan,mustaqillik yillarida yaratilgan simfonik asarlar O'zbekistonning madaniy taraqqiyoti
va musiqiy merosida alohida bosqichni tashkil etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. A. Jabborov “O‘zbek musiqa tarixi” T.:2018 [1]
2. Jo'rayev M. O’zbek musiqa madaniyati tarixi. - Toshkent: O'zbekiston, 2015.
3. Yanov-Yanovskaya N. S. “Istoriya uzbekskoy soveskoy muzыki” III tom. T., “G‘afur
G‘ulom”, 1991.
4. Tojiyev M. Simfonik asarlar tahlili. Toshkent: G'afur G'ulom nomidagi nashriyot, 2019.
5. Abdullaev.R “Opera dramaturgiyasi”. Toshkent., 2007.
6. Bafoev. M “Ruboiyyot va kompozitorlik ijodiyoti”. Toshkent., 2008.
Internet saytlari va elektron maqolalar
:
1.
"
Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (SI) II/2020
ISSN 2181-063X
Quvvatov Ilyos Isroilovich “Maqom va o‘zbek simfonizmi”
2.
.uz rasmiy sayti
3.
“O‘zbekiston bastakorlari va kompozitorlari uyushmasi”.
4.
https://www.kultura.uz/view_2_r_11156.html
