Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 17 ~
FOROBIYNING MUSIQASHUNOSLIK ILMLARIGA
QO’SHGAN
HISSASI
Ismatov Shuxrat Ubaydovich
Buxoro davlat pedagogika instituti
o’qituvchisi
Annotatsiya:
Maqola Abu Nasr Muhammad al-Forobiyning (872
–
950 yy.)
«Kitob
al-Musiqo al-
Kabir»
(«Katta
musiqiy
kitob»)
nomli asari asosida
o’rta
asrlar
musiqiy fanining rivojiga
qo’shgan
hissasini tahlil qilishga
bag’ishlangan.
Unda
Samoniylar davri va shunday ataluvchi islomiy Renessansning tarixiy-madaniy
konteksti, Forobiyning ilmiy qarashlarining manbalari (antik va sharq manbalari),
shuningdek
«Katta
musiqiy
kitob»
asarining tuzilishi va mazmuni (tovush nazariyasi,
intervallar, ladlar (maqomlar), ritm
(iqoʻ),
asboblar tavsifi) yoritiladi. Forobiyning
metodologik yondashuviga
–
musiqiy hodisalarni tavsiflashda matematika, mantiq va
falsafadan foydalanishga
–
alohida
e’tibor
qaratilgan.
Kalit
so’zlar:
Al-Forobiy;
«Katta
musiqiy
kitob»
(Kitab al-Musiqa al-Kabir);
o’rta
asr musiqiy fanlari; Samoniylar; islomiy Renessans; maqom;
iqoʻ;
musiqiy
asboblar; musiqa falsafasi.
Abu Nasr Muhammad al-Forobiy (taxminan 872
–
950)
–
islom
o’rta
asr ilmiy
davrining yirik allomasi
bo’lib,
u "Ikkinchi ustoz" (Aristoteldan
so’ng)
deb tanilgan. U
musiqa sohasida etuk mutaxassis, musiqashunos va
«Kitob
al-Musiqo al-
Kabir»
(«Katta
musiqa
kitobi»)
nomli mashhur asar muallifi hisoblanadi. Ushbu traktatda
Forobiy musiqiy tovush, intervallar, ladlar (maqomlar), ritmlar va musiqiy asboblar
haqidagi qarashlarni tizimlashtirgan, qadimgi yunon
an’analarini
rivojlantirgan va
musiqaga matematik-falsafiy yondashuvni joriy etgan.
Forobiyning mazkur asari Hindistondan to Magribgacha
bo’lgan
musiqa
an’analarining
sintezini ifodalaydi. "Katta musiqa kitobi" islom olamida va keyinchalik
Evropada musiqiy nazariyaga katta
ta’sir
ko’rsatgan.
Forobiy X asrda, Samoniylar (819
–
999) hukmronlik qilgan davrda, Xorazm va
Movarounnahr hududida yashab ijod qilgan. Samoniylar Xuroson va Movarounnahrda
turkiy-forsiy davlat tuzib,
o’rta
asrdagi
«Iron
o’rtalig’i»
(Iranian Intermezzo) davrida
faoliyat yuritganlar. Buxoro va Samarqandda ilmiy-
ma’rifiy
muhit shakllangan
bo’lib,
Samoniylar
san’at,
fan va adabiyotni
qo’llab
-quvvatlaganlar.
Bu madaniy muhit
«arab
-musulmon
Renessansi»
davriga
to’g’ri
keladi. Bu
davrda yunon mutafakkirlarining (Aristotel, Platon, Ptolemey va boshqalar) asarlari
arabchaga tarjima qilingan va turli madaniy
an’analar
(yunon, fors, hind, siriyo va
boshqalar) birlashgan. Musiqa jamiyatda muhim ahamiyat kasb etgan
–
saroylarda,
ibodatda va tibbiyotda
qo’llanilgan,
hatto ruh uchun
«shifo»
deb qaralgan.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 18 ~
Forobiy antika va sharq mutafakkirlari asarlariga tayanadi. U Aristotel, Platon,
Pifagor, Ptolemey va boshqalarning
g’oyalarini
chuqur
o’rgangan.
Islom olamida u
Abu
Ya’qub
al-Kindiyning (IX asr)
g’oyalarini
ilg’or
deb hisoblagan va tez-tez unga
murojaat qilgan. Pifagor
an’anasi
ta’sirida
Forobiy tovushning matematik asosiga katta
e’tibor
qaratadi. U tovushlar
o’rtasidagi
mutanosiblikni sonli nisbatlarda ifodalaydi va
bundan nazariy xulosalar chiqaradi.
Forobiy Sharq musiqiy
an’analarini
ham inobatga olgan. U
So’g’d,
Xuroson,
Sosoniylar va Kushonlar davlati xalqlarining musiqiy madaniyatini
o’rgangan.
Shu
an’analar
ta’sirida
Forobiy maqomlar, ritmlar va meloslarni
o’z
nazariyasiga kiritgan.
Demak, uning nazariy asoslari antika (yunon) ilmi bilan bir qatorda, sharq (fors, hind
va turkiy) musiqiy
an’analariga
ham tayanadi.
Forobiyning
o’zi
ta’kidlashicha,
«Katta
musiqa
kitobi»
ikki asosiy qismdan
iborat:
Birinchi qism
–
nazariy va amaliy qismdan iborat
bo’lib,
musiqaning mavzusi,
tovushning paydo
bo’lishi,
tarqalishi va matematik xususiyatlari haqida bayon qiladi.
U tovushlarning chastotalarini sonli nisbatlar orqali izohlaydi. Maqomlar, ularning
intervallari va
ta’siri
haqida ham
ma’lumot
beradi.
Ikkinchi qism
–
bu qism ilgarigi mutafakkirlar fikriga sharh sifatida
rejalashtirilgan, ammo
to’liq
saqlanib qolmagan.
Traktatda intervallar va maqomlar
to’liq
tasvirlangan. Forobiy har bir maqomning
emotsional
ta’sirini
izohlaydi. U pifagoriycha "sodda sonli nisbatlar" asosida oktavani
bo’lish
usulini
ko’rsatadi.
Amaliy qismi
–
musiqiy nazariyaning amaliyotda
qo’llanishiga
bag’ishlangan.
Forobiy
o’z
davridagi musiqiy asboblarni
–
ud (lyutnya), rebab, nay, zarb asboblari va
boshqalarni tasvirlaydi. U ularning tuzilishi, sozlash uslubi va intervallarning hisoblash
usullarini bayon qiladi. Shuningdek, musiqiy ijro uslublari, improvizatsiyalar, ritm
tuzilmalari
(qiyā‘)
haqida ham
ma’lumot
beradi. Kitobda
«melos»lar,
ya’ni
har bir
mintaqada
qo’llanadigan
musiqiy tarzlar ham yoritilgan.
Shu tarzda,
«Katta
musiqa
kitobi»
musiqa fanining barcha sohalarini qamrab
oladi: akustika, nazariy fanlar, asbobshunoslik va ijro amaliyoti. Uning uslubi
aristoteliycha mantiqqa asoslangan va zamonaviy terminologiyada aytganda, ilmiy
musiqashunoslikning mukammal namunasi hisoblanadi.
Forobiy musiqani abstrakt matematika asosida tushuntirishga harakat qilgan. U
musiqiy tovushlarni raqamlar orqali ifodalaydi: intervallar
–
butun sonlar nisbati,
ritmlar
–
uzun-qisqa
bo’lgan
vaqt nisbatlari sifatida berilgan. Uning
"o’n
tovush
garmoniyasi" va "notalar
uyg’unligi"
kabi nazariy tushunchalari pifagoriylar
an’anasini
davom ettirgan va keyingi musiqiy ilmiy qarashlarga zamin
bo’lgan.
Forobiy
o’z
metodologiyasini sistematik tasniflash orqali namoyon etadi.
Traktatni aniq kategoriyalarga
bo’lib,
unda muayyan
ta’riflar
kiritiladi, intervallar,
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 19 ~
meloslar, asboblar kabi toifalarga ajratib, ularning xossalarini isbotlaydi. Uning yozish
uslubi aristoteliycha induktiv- deduktiv
yo’nalishga
yaqin: u tovush tabiati tahlilidan
boshlab, umumiy musiqiy qonunlarni chiqaradi va keyin ularni amaliyotda sinovdan
o’tkazadi.
Masalan, u
“musiqiy
ilm”
(‘ilm
al-
mūsīqā)
tushunchasini nazariy va amaliy
qismga ajratadi va ularning
o’zaro
aloqasini tahlil qiladi
—
bu uning logik
tizimchilikka asoslangan yondashuvini
ko’rsatadi.
Forobiy musiqada materiya va axloqiy olam
o’rtasidagi
bog’lanishni
ham
ta’kidlaydi.
Masalan, uning traktatida musiqa ideal jamiyat modelida
“baxtning
bir
qismi”
sifatida qaraladi. U musiqiy ilmini nafaqat akustika, balki madaniy-etik
printsiplarni ham
o’z
ichiga oladi deb hisoblagan. U falsafa va axloq asosida
musiqaning insonning ruhiy tarbiyasidagi rolini asoslab beradi.
Forobiy musiqani
she’riyat
bilan
bog’laydi,
va uni ikki
ko’rinish
—
universal
matematik qonunlarga
bo’ysunadigan
go’zallik
deb hisoblaydi. Ideal jamiyat modelini
hisoblashda musiqaning roli muhim edi, u uni
“g’alaba,
hurmatlilik va xolislik
belgisi”
deya
ta’riflaydi.
Bunda musiqa axloqiy fazilatlarni tarbiyalashda vosita
bo’lib
xizmat
qiladi, uning ichida yuqori chiroy va komillik namunasi aks etadi.
Forobiyning musiqa
bo’yicha
chuqur bilimlari uning ijodiy faoliyati bilan ham
tasdiqlangan. Sharqiy manbalarda u asboblarda virtuoz ijrochi sifatida
ta’riflanadi.
Masalan, u Damaskga borganda jonli musiqiy ijro bilan tomoshabinlarni hayratga
solgan. Uks sarguzashtlardan birida: shod ritm bilan boshlab, dirillovchi prelyud
ruhiylikka olib kelgan, suruliy surud esa tomoshabinlarni
uyg’otgan
va bu vaqtda
Forobiy orqada eslatma
bo’lib
ketgan. Bu voqea, hatto agar keyinroq yozilgan
bo’lsa
-
da, uning nazariyachi emas, ijrochisizligini aks ettiradi.
Abu Nasr al-Forobiyning
«Kitab
al-Musika al-
Kabir»
asari musiqiy ilmni
strukturlangan va logik tizimga asoslanuvchi fan sifatida talqin qilishda markaziy
ahamiyatga ega. U yunon va
G’arb
-Sharq musiqiy
an’analarini
sintezlab, musiqiy
fanga
o’z
mustaqil metodologiyasini taklif etdi. Uning tovush, ritm, melodiya,
asboblar, estetika va axloqiga oid chuqur tushunchalari faqat texnik emas, balki
ma’naviy
-tarbiyaviy jihatlarini ham
o’z
ichiga oldi. Bu uning musiqashunoslik va
musikoterapiyaning asosiy zaminlaridan biriga aylantirdi.
Forobiyning metodologiyasi XXI asrda ham ahamiyatlidir. Uni matematik tahlil
bilan gumanitar va falsafiy etuklikni
uyg’unlashtirgan
metodologik namuna deb
hisoblash mumkin. Uning ijodi globallashuv va madaniyatlar
o’zaro
ta’siri
davrida
ham aktualdir. Uning asarlari musiqiy fan va pedagogika sohasiga yangi nazar bilan
qarash imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati
:
1.
Аль
-
Фараби.
Трактаты
о
музыке
и
поэзии.
-
Алма
-
Ата,
1992.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 20 ~
2.
Al-Farabi. Kitab al-Iqa'at / Neubauer E. Die Theorie vom iqa'i;
Übersetzung
des Kitab alIqa'at von Abu Nasr al-Farabi // Oriens. - XXI, 1968.
3.
Даукеева
С.
Д.
Концепция
музыкальной
науки
Абу
Насра
Мухаммада
ал
-
Фараби
в
трактате"
Большая
книга
музыки".
–
2000.
4.
Жураев
Б.
Т.
Вопросы
нравственного
и
культурного
воспитания
в
эпоху
саманидов
(на
примере
творчества
Ал
-
Бухари
и
Ал
-
Фараби)
//Современное
общество:
актуальные
проблемы
и
перспективы
развития
в
социокультурном
пространстве.
–
2020.
–
С.
66-71.
5.
Курмангалиева
Г.К.
Феномен
музыки
в
наследии
аль
-
Фараби
//Қазақстан
Республикасы.
–
2011.
–
С.
33.
6.
Кулапина
О.И.
Роль
мыслителей
Востока
в
развитии
музыковедческой
науки
(арабо
-
персидский
регион
эпохи
Средневековья)
//Вестник
Саратовской
консерватории.
Вопросы
искусствознания.
–
2021.
–
№.
1.
–
С.
51-59.
7.
Исматов
Ш.
У.
ОЛИЙ
ТАЪЛИМ
МУАССАСАЛАРИДА
ТАЛАБАЛАР
ИЖТИМОИЙ
ФАОЛЛИГИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ
ПЕДАГОГИК
ШАРТ
-
ШАРОИТЛАРИ
//Экономика
и
социум.
–
2023.
–
№.
5-1 (108).
–
С.
574-
578.
8.
Исматов
Ш.
ШАРҚ
МАЪНАВИЙ
-
МАЪРИФИЙ
ТАЪЛИМОТЛАРИ
МАЗМУНИДАГИ
МАЪНАВИЙ
-
АХЛОҚИЙ
ТАРБИЯ
ТАЛҚИНИ
//Экономика
и
социум.
–
2022.
–
№.
4-1 (95).
–
С.
291-294.
9.
Khodjaev B., Juraev B., Amonov M. Forming the spirituality of students and
youth through pilgrimage tourism //E3S Web of Conferences.
–
EDP Sciences, 2023.
–
Т.
420.
–
С.
10017.
10.
Жураев
Б.
Т.,
Абдурахмонова
Д.
У.
Эстетическое
развитие
школьников
средствами
узбекского
музыкального
фольклора
//Вестник
Чувашского
государственного
института
культуры
и
искусств.
–
2019.
–
№.
14.
–
С.
77.
