Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 41 ~
BOLA NUTQIDAGI BUZILISHLAR SABABLARI
Ubaydullayeva Nilufar Ne’matjanovna
Namangan viloyati Chortoq tumanidagi 22-sonli maktabgacha
ta’lim tashkiloti logopedi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada bola nutqidagi turli xil buzilish sabablari,
buzilishlarga atrof-muhit va oila a’zolarining o‘rni, turli xil tabiiy va sun’iy omillar,
bola nutqidagi o‘zgarishlarni davolashda logopedning o‘rni va ahamiyati haqida fikr
yuritiladi.
Tayanch tushunchalar.
maktabgacha yosh, bolalar, ta’lim, tarbiya, nutq, nutq
buzilishi sabablari, davolash usullari...
Аннотация:
В статье рассматриваются причины возникновения
различных нарушений речи у детей, роль окружающей среды и членов семьи в
возникновении нарушений, различные естественные и искусственные факторы,
а также роль и значение логопеда в лечении изменений речи у детей.
Основные понятия.
дошкольный возраст, дети, образование, воспитание,
речь, причины речевых нарушений, методы лечения...
Abstract:
This article discusses the causes of various disorders in a child's
speech, the role of the environment and family members in the disorders, various
natural and artificial factors, and the role and importance of a speech therapist in
treating changes in a child's speech.
Basic concepts
. preschool age, children, education, upbringing, speech, causes
of speech disorders, treatment methods...
Bola – bu jumlani yozar ekanman, ko‘z oldimga beg‘ubor, qalbida mehr-
muhabbat to‘la kichkintoylarimiz gavdalanadi. Ularni har tomonlama sog‘lom, yetuk
bo‘lib rivojlanishida biz kattalarning o‘rnimiz beqiyosdir. Bolalarimizning
kelajakdagi hayotlari chiroyli bo‘lishi uchun biz kattalar borimizni berib harakatda
bo‘lamiz.
Ammo,biz tarbiyani to‘g‘ri beryapmizmi? To‘g‘ri va sog‘lom tarbiya
berganimizni qayerdan bilib olsak bo‘ladi?
Biz logopedlar har bir bolani o‘rganar ekanmiz, ularning nutq nuqsonlari, nutq
nuqsonlarining kelib chiqish sabablarini bola ona qornidalik davridan boshlab
o‘rganib chiqamiz. Bolani o‘rganar ekanmiz, onaning homiladorlik davri, tug‘ruq
davri, tug‘ruqdan keyingi davrlarini o‘rganib chiqamiz. Aksariyat bolajonlarimizning
nutq xaritasini to‘ldirish davrida onalarning homiladorlik davri yaxshi o‘tmaganligi,
turli xil sababsiz siqilishlar, oilada er-xotinning bir-birini tushunmasligi (toksikoz
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 42 ~
davrida ayolni to‘g‘ri qabul qilmaslik) tug‘ruq davrining og‘ir kechishi va tug‘ruqdan
keyingi boladagi kasalliklar sabab nutq nuqsonlari yuzaga keladi.
Bolada nutq nuqsoni bo‘lsa sog‘lom fikrlay oladimi?
Bola katta bo‘lishni boshlagach o‘zidagi kamchiliklardan uylanishni boshlaydi,
ya’ni o‘rtoqlari bilan muloqotda kamroq kirishadi. Iloji bo‘lsa gapirmaslikka harakat
qiladi, chunki u gapirsa, do‘stlari uni masxara qilishlaridan qo‘rqadi. Shu sabablar
orqali bolaga e’tibor bermasak, undagi oddiy kamchilik bir nechta muammolarni
keltirib chqaraveradi.
Sog‘lom bolani dunyoga keltirishni xohlagan ona eng avvalo e’tiborni o‘ziga
qaratishi lozim. Vaqtida shifokor nazoratidan o‘tib borishi lozim. Bola dunyoga
kelgach, e’tiborni yanada kuchaytirish lozim. Bolaning nutqi chiqa boshlagach, u
bilan bola tilida emas, kattalardek muloqot qilmog‘imiz lozim.
Biz onalar bolaning ilk muloqot davrida atrofdagi narsalarning nomini bolaga
to‘g‘ri gapirib tushuntirishimiz kerak. Aksariyat ota-onalar bolalar bilan muloqot
qilishganda, itni “bobov”, mushukni “miyov”, nonni “nanna” deb tanishtirishadi,
ovqat bermoqchi bo‘lsak, “ashsha” kabi so‘zlardan foydalanamiz bu esa xatodir.
Bola nutqidagi oʻzgarish sabablari
Bola nutqi inson rivojlanishining eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi.
Bola nutqi shakllanishida turli omillar muhim rol o‘ynaydi va bu jarayon vaqt o‘tishi
bilan o‘zgarib boradi. Nutqdagi oʻzgarishlar bolaning yoshiga, psixologik holatiga,
ijtimoiy muhitiga va boshqa ko‘plab omillarga bog‘liqdir. Quyida bola nutqidagi
o‘zgarish sabablari haqida batafsil to‘xtalib o‘tamiz.
1. Biologik omillar
Bola nutqining shakllanishi va rivojlanishi asosan uning miya va markaziy asab
tizimi faoliyatiga bog‘liq. Tug‘ilishda yuzaga kelgan miya shikastlanishlari yoki asab
tizimi rivojlanishidagi buzilishlar nutqni kechikishiga yoki o‘zgarishiga sabab
bo‘lishi mumkin. Shuningdek:
Jismoniy salomatlik: eshitish, ko‘rish yoki nafas olish tizimlaridagi muammolar
bola nutqiga ta’sir qilishi mumkin. Masalan, og‘ir eshitish qobiliyatiga ega bo‘lgan
bolalar nutqni to‘g‘ri o‘rgana olmaydilar.
Genetik omillar: baʼzi nutq buzilishlari genetik bo‘lishi mumkin. Masalan,
disleksiya yoki stammaring kabi holatlar nasldan naslga o‘tishi mumkin.
2. Psixologik omillar
Bolaning emotsional holati nutq rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Stress, qo‘rquv
yoki ruhiy bosim bolaning nutqida to‘xtovlar, qoqilishlar yoki boshqa buzilishlarga
olib kelishi mumkin. Shuningdek, o‘zini past baholash va ijtimoiy qo‘rquv bolaning
boshqalar bilan muloqot qilishidan saqlanishiga sabab bo‘ladi, bu esa nutq
rivojlanishini sekinlashtiradi.
3. Ijtimoiy-madaniy muhit
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 43 ~
Bola nutqining shakllanishida oila va atrof-muhit muhim rol o‘ynaydi. Oilada
muloqotning yetishmasligi yoki noto‘g‘ri til ishlatilishi bolaning nutqiga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Masalan:
Bola bilan muntazam va sifatli suhbatlashmaslik.
Bola noto‘g‘ri talaffuz qilgan so‘zlarni tuzatmaslik yoki noto‘g‘ri talaffuzni
quvvatlash.
Bola yashayotgan mintaqadagi dialekt va lahjalar ham nutqga o‘z ta’sirini
o‘tkazadi.
4. O‘yin va ta’limning ta’siri
Bolalar o‘yin orqali ko‘plab so‘zlarni o‘rganadilar. O‘yinlarda ishlatiladigan
so‘z boyligi va ulardagi rolli o‘yinlar nutq rivojlanishini rag‘batlantiradi. Ta’lim
jarayonida esa o‘qituvchilar va tengdoshlar bilan muloqot qilish nutqning yanada
boyishiga yordam beradi. Shuning uchun sifatli o‘yinchoqlar va taʼlim vositalari nutq
rivojlanishiga bevosita ta’sir qiladi.
5. Texnologiya va zamonaviy omillar
Hozirgi zamonda bolalarning nutq rivojlanishiga texnologik vositalar, masalan,
televizor, planshet va smartfonlar ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Quyidagi jihatlar
kuzatiladi:
Bolalar ko‘p vaqtini ekran qarshisida o‘tkazib, jonli muloqot imkoniyatidan
mahrum bo‘lishadi.
Texnologiya yordamida interaktiv o‘yinlar va dasturlar nutqni rivojlantirishga
yordam beradi, lekin bu jarayon nazorat ostida bo‘lishi kerak.
Xulosa
Bola nutqi murakkab va ko‘p omillarga bog‘liq jarayon bo‘lib, u bolaning
salomatligi, psixologik holati va ijtimoiy muhiti bilan chambarchas bog‘liq. Shu
sababli ota-onalar va pedagoglar bolaning nutqiga e’tiborli bo‘lishlari, muntazam
ravishda uni rag‘batlantirib borishlari kerak. Ayniqsa, bolada nutq buzilishi yoki
kechikish belgilari kuzatilganda, vaqtida mutaxassisga murojaat qilish muhimdir. Bu
bolada sog‘lom nutqni shakllantirishga yordam beradi va uning jamiyatda o‘z o‘rnini
topishiga ko‘maklashadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Vygotskiy, L.S. - "Nutq va tafakkur psixologiyasi."
2. Piaget, J. - "Bolalar intellektual rivojlanishi."
3. Bozhovich, L.I. - "Shaxs va uning shakllanishi."
4. Leontyev, A.N. - "Faoliyat, ong va shaxs."
5. Gippenreiter, Y.B. - "Bolalar bilan muloqot: Ona-otalarga qoʻllanma."
6. O'zbekiston Respublikasi Ta'lim to'g'risidagi qonuni - Rivojlanish strategiyasi
asosida nutq tarbiyasi boʻyicha materiallar.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 44 ~
7. Vasina, N.M. - "Bolalar nutqining rivojlanishi boʻyicha metodik qoʻllanma."
8. Erkinov, A. - "Bolalar psixologiyasi va pedagogikasi."
9. Xoshimov, Sh., va boshqalar. - "Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini
rivojlantirish metodikasi."
10. Davlatov, M. - "Nutq madaniyati va kommunikativ kompetensiya."
11. Chomsky, N. - "Sintaktik tuzilma nazariyasi."
12. Tursunov, Z. - "Oʻyin orqali bola nutqini rivojlantirish."
13. Kuznetsova, E.A. - "Yosh pedagogikasi."
14. Bolalar nutqini oʻstirish boʻyicha xalqaro tadqiqotlar - UNICEF, UNESCO
va boshqa tashkilotlarning hisobotlari.
