Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 5(63)
~ 40 ~
ИЖРО ИНТИЗОМИНИ ТАЪМИНЛАШДА НАЗОРАТ
ФУНКЦИЯСИНИНГ РОЛИ
THE ROLE OF THE CONTROL FUNCTION IN ENSURING
PERFORMANCE DISCIPLINE
Ережепов Махсуд Турсынбаевич
Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика Институти ассистент ўқитувчиси
Rezyume:
Ушбу маколада муассасада ижро интизомини таъминлаш,
ишнинг сифатини ва натижадорлигини оширишда бошкарув функцияларининг
бири ҳисобланган назоратнинг роли ва назорат тушунчаси, рахбарлик
фаолиятда назоратнинг зарурлиги ҳақида айтилган.
Аннотация:
В статье рассматриваются роль и понятие контроля,
являющегося одной из функций управления по обеспечению исполнительской
дисциплины в учреждении, повышению качества и эффективности работы, а
также необходимость контроля в деятельности руководства.
Abstract:
This article discusses the role and concept of control, which is one of
the management functions in ensuring executive discipline in an institution,
improving the quality and effectiveness of work, and the need for control in
leadership activities.
Kalit so'zlar:
функция, назорат, мониторинг, бошкарув, қарор, вазифа,
ташкилот, маъсулият, сифат, ресурс, натижа.
Key words:
function, control, monitoring, management, decision, task,
organization, responsibility, quality, resource, result.
Ключевые слова:
функция, контроль, мониторинг, управление, решение,
задача, организация, ответственность, качество, ресурс, результат.
Бугунги кунда ҳар бир соҳада замонавий билимга эга бўлган, мустақил
қарор қабул қила оладиган, ўз функцияларин яхши биладиган,
масъулиятли
раҳбарларга бўлган талаб ортиб бормоқда. Раҳбарлик – бу танлоб, қарор қабул
қилиш ва унинг ижросини назорат қилиш жараёни ҳисобланади
1
.
Давлатимиз раҳбари Ш.М.Мирзиёев ўзининг «Танқидий таҳлил, қатьий
тартиб - интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг
кундалик қоидаси бўлиши керак» номли китобида « Энди ҳар биримиз, энг
аввало, давлат бошқаруви органлари раҳбарларининг вазифаси – ўзимиз масъул
бўлган соҳа ва тармоқда ишларнинг аҳволини танқидий баҳолаш асосида
1
Р.Х.ДЖураев. С.Т.Турғунов «Таълим менежменти» Тошкент 2006. «Ворис-Нашриот» 22-бет
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 5(63)
~ 41 ~
зиммасига
юклатилган
вазифаларни
масъулият
билан
бажаришни
таъминлашдан иборат. Шундай давр келди»
2
деп таъкидлаб утган еди.
Раҳбарларнинг
масъулиятин
оширишда
,
вазифаларининг
ижросини
таъминлашда албатта назорат олиб бориш зарур. Қай вақтда рахбар
масъулиятни
сезади
режалаштирилган вазифаларнинг белгиланган муддатларда ижросини,
қабул қилинган норматив-ҳужжатларга риоя қилиш, белгилаб берилган
лавозимлик вазифаларнинг ижросини назорат қилиб борилса.
Раҳбарликни самарали олиб боришда, раҳбар олдига қўйилган
мақсадларни еришишда бошқарув методлари, қарорлари билан биргаликда
бошқариш функцияларида катта аҳамиятга эга. Сабаби раҳбар бошқариш
жараёнин раҳбарлик функцияларига таянган ҳолда олиб боради. Раҳбарлик
функцияларининг ишида назорат функцияси ишнинг самарасига еришишда
алоҳида ўринни эгаллайди. Назорат – бу ташкилотнинг ўз мақсадларига
еришишда таъминлаб туриш жараёни. Раҳбар мақсад ва вазифаларни ишлаб
шиққаннан сўнг назорат функцияларин амалда қўллайди. Назорат жараёни
қўйидагилардан иборат:
- стандартларни белгилаш;
- ҳақиқий еришилган натижаларни ўлшаш ва агар белгиланган стандартлар
ва ҳақиқий еришилган натижалар орасидаги парқ сезиларли бўлса, уларни
тартибга солиш керак.
Олимлар тамонидан раҳбарлик функциялари бўйича фикрлар билдирилган
ва илмий тадқиқодлар олиб борилган. Шуларнинг қаторида олим Анри Файоль,
рус олими Н.К.Новиков, Е.С.Березняк ва А.Т.Тўхтабаевларнинг
3
раҳбарликнинг функциялари бўйича фикрларида назорат функцияси алоҳида
келтириб ўтган. Раҳбарликда назорат функцияси бошқа функциялар билан
узбий боғлиқ еканлиги ва бир олимнинг бўлиб кўрсатган функцияларида
таъкидлаб ўтилган.
Назорат функцияси – бу раҳбарлик жараёнининг фаол босқишларидан
бири бўлиб, у раҳбарликнинг ҳамма функциялари билан боғлиқ бўлади
4
.
Ташкилот ва ундаги ҳамма ҳолатлар назоратда бўлиши керак. Назорат
ташкилот фаолиятининг муваффақиятин сақлаб қолиши мумкин, сабаби
назорат орқали ташкилотдаги кавф-қатарларни аниқлаш ва натижаларин таҳлил
қилиш мумкин. Назорат ҳамма соҳаларда зарур ва аҳамиятли. Назоратнинг
асосан 3 тури бор. Улар фақат амалга ошириш вақти билан парқланади.
1.Дастлабки назорат – ишни белгилашдан олдин қўлланилади. Бу асосан
меҳнат, моддий ва молия ресурсларига қаратилган бўлади. Бунда меҳнат
2
Ш.М.Мирзиёев «Танқидий таҳлил, қатьий тартиб - интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак» Тошкент 2017 «Ўзбекистон» 7-б
3
Р.Х.ДЖураев. С.Т.Турғунов «Таълим менежменти» Тошкент 2006. «Ворис-Нашриот» 29-30-бет
4
Р.Х.ДЖураев. С.Т.Турғунов «Таълим менежменти» Тошкент 2006. «Ворис-Нашриот» 35-бет
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 5(63)
~ 42 ~
ресурсларида ходимларнинг профессионал ва фаолият сифатларин таҳлил
етишга қаратилади. Ишни олиб боришда ходимнинг ўз соҳаси бўйича етук
бўлиши, янги технологияларни ўзлаштирган бўлиши шунингдек ходим
ташкилотга қабул қилинган ходимнинг фаолиятин назорат қилиш зарур.
Моддий ресурслар – сифат даражасин сақлаш учун стандартларни ишлаб
чиқиш ва талаб етиладиган ва олиб келинадиган материаллар иштироки назорат
қилинади. Ҳарқандай товарнинг сифат даражасин таъминлашда муаян
нормаларга асосланиб стандартлари ишлаб чиқилиши зарур. Молия ресурслар –
қаражатлар шегарасин аниқлайдиган бюджетни белгилаш. Ташкилотларнинг
ишларин юритишда молиясиз кўз олдимизга келтириб бўлмайды, бу молиялар
қалай ишлатилади, бу қай тартибда амалга оширилади буни молия ресурсларин
назорат функцияси орқали олиб борилади.
2.Амалдаги назорат – иш давомида олиб бориладиган назорат. Амалдаги
назоратни амалга ошириш учун раҳбарлик аппаратида тескари боғлиқлик
керак.
3.Якуний назорат – бунда тескари боғлиқлик иш якунланганнан сўнг
қўлланилади.
Ишнинг самаралигин оширишда назорат олиб бориш орқали муаян
маълумотларга эга бўламиз. Бу маълумотлар ташкилотнинг ривожланишига
тескари яки ижобий таъсир етиши мумкин. Шунингдек маълумотнинг ёлғон
емаслиги унинг ҳақиқийлигин аниқлиқ киритиш зарур ҳисобланади. Бу болса
назоратнинг натижасида аниқ ечим қабул етиш учун асосий омил ҳисобланади.
Ташкилотнинг ривожланишида назоратнинг самараси бўлиши учун, у
стратегик характерга эга бўлиши, ёки ташкилотнинг қадир-қимматин акс етиши
ва уни қўллаб-кувватлаш керак. Назоратнинг мақсади маълумотларни тўплаш,
стандартни белгилаш ва муаммони аниқлаш емас, балки ташкилот олдида
турган муаммони ҳал қилиш.
Назорат назорат олиб борилаётган фаолият турига туғри келиши керак, яни
зарур бўлган нарсаларни обектив ўлшаш ва баҳолаш зарур. Агар назорат
механизми фаолият турига хос келмаса, у муҳит бўлган маълумотни
тўпламайды, балки уни яширади.
Назорат ўз вақтида бўлиш керак. Назоратнинг ўз вақтида бўлиши фақат
гина обект ва назорат тезлигига боғлиқ емас, уннан ташқари стандартни ўлшаш
ва баҳолаш орасидаги вақт интервалига ҳам боғлиқ. Вақт интервали бўлса
асосий режага ажратилган вақтга, ўлшаш штатига ва олинган натижаларни
баҳолаш ва тарқатишга нисбатан аниқланади.
Назорат ҳам режа каби ўзгаришларга мослашиш керак, сабаби режалар
ишнинг сифатин яхшилашда да ўзгариб туради бундай ҳолатда назорат
тизимин қайта кўриб шиқишда олиб келиши мумкин. Агар назорат тизими
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 5(63)
~ 43 ~
ўзгаришларга мосласувшанг бўлмаса у ўз функциясин самарали амалга ошира
олмайди. Масалан: қонунга ўзгариш киритиб ёки янги қонун қабул қилиниб
қонунга мувофиқ қаражатларнинг янги тури юзага келмаса, бу омил назорат
тизимига киритилмаса, у ишлаб чиқариш қаражатларин назорат қила олмаслиги
мумкин.
Умумий олганда назорат режалаштирилган натижа билан ҳақиқий
еришилган натижаларни ўз-ора солиштириш жараёни бўлиб, у фаолиятнинг
муваффакиятин аниқлашга имконият яратади. Назорат олиб боришда натижага
еришишнинг
йўлларининг
бири
бу
назоратнинг
натижали
унинг
мураккамлигида емас, балки функциясин кай даражада ижросини таъминлашга
боғлиқ.
Фойдаланган адабиётлар:
1. Ш.Мирзиёев «Танқидий таҳлил, қатьий тартиб - интизом ва шахсий
жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятиниң кундалик қоидаси бүлиши керак»
2. Р.Х.ДЖураев. С.Т.Турғунов «Таълим менежменти» Тошкент 2006.
Ворис-Нашриот
3. Т.М.Умматқулов «Таълим тизимини бошқариш» Ферғана 2015.
