JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Obidov Ulug`bek Mirpozil o`g`li
Qo’qon universiteti Andijon fililali talabasi
obidovulugbek0022@gmail.com
Tel:+998932547284
ZAMONAVIY PROFILAKTIK TIBBIYOTDA DORIVOR O‘SIMLIKLARNING O‘RNI
VA AHAMIYATI
Dolzarbligi:
Dunyo aholisining katta qismi, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda, sog‘lig‘ini
saqlash va kasalliklarning oldini olishda an’anaviy tibbiyot, asosan dorivor o‘simliklarga
tayanadi. Global sog‘liqni saqlash tizimlari yuqori xarajatlar, dori darmonlarning nojo‘ya
ta’sirlari va surunkali kasalliklarning keskin o‘sishi bilan bog‘liq muammolarga duch kelmoqda.
Dorivor o‘simliklar tabiiy, ko‘p hollarda arzonroq va yon ta’siri pastroq profilaktik va terapevtik
vositalar sifatida katta potensialga ega. Zamonaviy profilaktik tibbiyotning asosiy tamoyillari –
kasallikning oldini olish, sog‘lom turmush tarzini rag‘batlantirish va tizimli salomatlikni
mustahkamlash – dorivor o‘simliklarning immunitetni kuchaytirish, antioksidant ta’sir ko‘rsatish
va organizmni muhit stressorlaridan himoya qilish kabi xususiyatlari bilan bevosita bog‘liq. Shu
sababli, dorivor o‘simliklarning profilaktik tibbiyotdagi o‘rni, ularning ilmiy asoslangan qo‘llash
imkoniyatlari, afzalliklari va cheklovlarini o‘rganish dolzarbligini saqlanmoqda.
Kalit so‘zlar:
Dorivor o‘simliklar, profilaktik tibbiyot, fitoterapiya, kasallikning oldini olish,
sog‘lom turmush tarzi, tabiiy dorilar, fitokimyoviy moddalar, an’anaviy tibbiyot, sog‘liqni
saqlash.
THE ROLE AND IMPORTANCE OF MEDICINAL PLANTS IN MODERN
PREVENTIVE MEDICINE
Relevance:
A large part of the world's population, especially in developing countries, relies on
traditional medicine, mainly medicinal plants, to maintain health and prevent diseases. Global
health systems are faced with problems associated with high costs, side effects of drugs, and a
sharp increase in chronic diseases. Medicinal plants have great potential as natural, in many
cases cheaper and less side effects preventive and therapeutic agents. The main principles of
modern preventive medicine - disease prevention, promotion of a healthy lifestyle and
strengthening systemic health - are directly related to the properties of medicinal plants such as
strengthening immunity, providing antioxidant effects and protecting the div from
environmental stressors. Therefore, the study of the role of medicinal plants in preventive
medicine, their scientifically based application possibilities, advantages and limitations remains
relevant.
Keywords:
Medicinal plants, preventive medicine, phytotherapy, disease prevention, healthy
lifestyle, natural medicines, phytochemicals, traditional medicine, health care.
KIRISH
Zamonaviy tibbiyot ajoyib yutuqlarga erishgan bo‘lsa-da, surunkali surunkasiz kasalliklar
(yurak-qon tomir, onkologik, metabolik sindromlar, diabet) global salomatlik uchun asosiy
tahdid bo‘lib qolmoqda. Kasallikni davolashdan ko‘ra uning oldini olish – profilaktik
tibbiyotning asosiy tamoyilidir [1]. Bu yondashuv sog‘lom turmush tarzini rag‘batlantirish, xavf
omillarini kamaytirish va organizmning tabiiy himoya mexanizmlarini kuchaytirishga qaratilgan
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
[2]. Shu kontekstda, ming yillik tajribaga ega bo‘lgan dorivor o‘simliklar va ular asosida
tayyorlangan preparatlar tobora ko‘proq e’tibor qozonmoqda.
Dorivor o‘simliklar o‘z tarkibida terapevtik ta’sirga ega bo‘lgan minglab fitokimyoviy
moddalarni (flavonoidlar, alkaloidlar, terpenoidlar, fenol birikmalari, glikozidalar va boshqalar)
murakkab kombinatsiyada o‘z ichiga oladi [3]. Ushbu moddalar bir-biri bilan sinergistik ta’sir
ko‘rsatib, ko‘pincha yakka ajratilgan faol moddadan ko‘ra kengroq va yumshoqroq ta’sirga ega
bo‘ladi [4]. Ular immunomodulyatsiya, yallig‘lanishga qarshi, antioksidant, antimikrob,
detoksifikatsiya qiluvchi va organizmni stressdan himoya qiluvchi xususiyatlarini profilaktik
maqsadlarda samarali qo‘llash imkonini beradi [5].
O‘zbekiston, O‘rta Osiyoning markazida joylashgan holda, boy floraviy xilma-xillikka ega bo‘lib,
4500 dan ortiq o‘simlik turi qayd etilgan, ulardan 700 dan ortig‘i dorivor xususiyatga ega [6].
An’anaviy tabobatda (masalan, Abu Ali ibn Sino asarlarida) dorivor o‘simliklarni nafaqat
davolash, balki kasallikning oldini olish va umr uzoqligini ta’minlash uchun keng qo‘llanilgan
[7]. Zamonaviy ilmiy tadqiqotlar bu an’analarning aksariyatini tasdiqlab, dorivor o‘simliklarni
profilaktik tibbiyotning zamonaviy kontekstida qayta baholash zarurligini keltirib chiqarmoqda.
Ushbu maqolaning maqsadi zamonaviy profilaktik tibbiyotda dorivor o‘simliklarning o‘rni va
ahamiyatini ilmiy asosda tahlil qilish, ularning asosiy profilaktik ta’sir mexanizmlarini,
qo‘llanish sohalarini, afzalliklari va cheklovlarini, shuningdek, O‘zbekiston sharoitida ularni
samarali qo‘llash imkoniyatlarini ko‘rib chiqishdan iborat.
MATERIAL VA METODLAR
Ushbu sharhli maqola (review article) zamonaviy profilaktik tibbiyotda dorivor o‘simliklarning
rolini chuqur o‘rganish uchun keng qamrovli adabiy sharh usulidan foydalangan. Ma’lumotlarni
yig‘ish va tahlil qilish quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oldi:
Ma’lumot manbalarini aniqlash: Ilmiy maqolalar, monografiyalar, konferensiya materiallari,
xalqaro tashkilotlar (Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti - WHO, FAO) hisobotlari va ishonchli
onlayn bazalardan (PubMed, Scopus, Web of Science, Google Scholar, ResearchGate,
ScienceDirect) foydalanildi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi
"O‘simlik moddalari kimyosi" instituti va boshqa mahalliy ilmiy markazlarning nashrlari tahlil
qilindi.
Kalit so‘zlar: "dorivor o‘simliklar" (medicinal plants), "profilaktik tibbiyot" (preventive
medicine), "kasallikning oldini olish" (disease prevention), "fitoterapiya" (phytotherapy),
"fitokimyoviy moddalar" (phytochemicals), "immunomodulyatorlar" (immunomodulators),
"antioksidantlar" (antioxidants), "sog‘lom turmush tarzi" (healthy lifestyle), "an’anaviy tibbiyot"
(traditional medicine) va tegishli o‘simliklar nomlari (masalan, Zingiber officinale, Curcuma
longa, Glycyrrhiza glabra) kabi kalit so‘zlar kombinatsiyalari qo‘llanildi.
Tanlash mezonlari: Asosiy e’tibor so‘nggi 15-20 yil ichida chop etilgan, yuqori impakt-faktorga
ega jurnallardagi ilmiy maqolalar, shuningdek, profilaktika, fitokimyoviy moddalarning biologik
faolligi va klinik sinovlar natijalariga qaratildi. An’anaviy bilimlarni tasdiqlovchi zamonaviy
tadqiqotlarga ustuvorlik berildi. O‘zbekiston florasiga oid ma’lumotlar uchun mahalliy manbalar
qo‘llanildi.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Ma’lumotlarni tahlil qilish: Yig‘ilgan ma’lumotlar quyidagi mavzular bo‘yicha tizimlashtirildi va
tanqidiy tahlil qilindi: Dorivor o‘simliklarning profilaktik ta’sir mexanizmlari (antioksidant,
yallig‘lanishga qarshi, immunomodulyatsiya, detoksifikatsiya, metabolik regulyatsiya). Asosiy
profilaktik qo‘llaniladigan dorivor o‘simliklar va ularning fitokimyoviy tarkibi. Spetsifik
profilaktik sohalar (yurak-qon tomir kasalliklari, onkologiya, immunitet yetishmovchiligi,
metabolik buzilishlar, nevrologik salomatlik, gastro-intestinal profilaktika). Dorivor
o‘simliklarning afzalliklari, xavflari va cheklovlari (standartlashtirish, toksiklik, dori-darmonlar
bilan o‘zaro ta’siri). Zamonaviy farmatsevtika va sog‘liqni saqlash tizimlarida integratsiyasi.
O‘zbekiston florasining imkoniyatlari va istiqbollari.
Ma’lumotlarni sintezlash: Tahlil qilingan ma’lumotlar asosida dorivor o‘simliklarning profilaktik
tibbiyotdagi o‘rni va ahamiyati to‘g‘risida umumlashtirilgan xulosalar chiqarildi. Olingan
natijalar jadvallar shaklida vizual tasvirlangan.
OLINGAN NATIJALAR
1. Profilaktik ta’sir mexanizmlari tadqiqotlar ko‘plab dorivor o‘simliklar va ularning
ekstraktlarining profilaktik salomatlikni mustahkamlashda asosiy rol o‘ynaydigan bir qator
fundamental mexanizmlarga ega ekanligini aniq ko‘rsatadi:
Kuchli antioksidant faollik: Serbador radikallar va reaktiv kislorod turlari (ROS) hujayra
zarralari, DNK va oqsillarga zarar yetkazib, qarish, yallig‘lanish, yurak-qon tomir kasalliklari va
saraton kabi surunkali kasalliklarning rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Ko‘pgina o‘simliklar
(masalan, Camellia sinensis - yashil choy, Vitis vinifera - uzum urug‘i, Curcuma longa - zanjabil,
Ginkgo biloba) flavonoidlar, polifenollar, karotinoidlar va C/E vitaminlari kabi kuchli
antioksidantlar manbai hisoblanadi [8]. Ular ROSni neytrallaydi, antioksidant fermentlar
faolligini (masalan, superoksid dismutaza, katalaza, glutation peroksidaza) oshiradi va oksidativ
stressdan himoya qiladi [9]. Jadval 1 keng tarqalgan dorivor o‘simliklarning profilaktik
ahamiyatini umumlashtiradi.
Yallig‘lanishga qarshi (Antivospalitelnoe) Ta’sir: Surunkali past darajadagi yallig‘lanish ko‘plab
surunkali kasalliklarning asosiy sababchisidir. Dorivor o‘simliklar (masalan, Curcuma longa -
kurkumin, Zingiber officinale - zanjabil, Salix alba - tol po‘stlog‘i) yallig‘lanish mediatorlarining
sintezi va faolligini (prostaglandinlar, leykotrienlar, sitokinlar, TNF-alfa, interleykin-6)
modulyatsiya qilish orqali kuchli yallig‘lanishga qarshi ta’sir ko‘rsatadi [10]. Bu ateroskleroz,
artrit, ba’zi saraton turlari va nevrodegenerativ kasalliklarning oldini olishda muhim ahamiyatga
ega [5].
Immunomodulyatsiya: Immunitet tizimining muvozanatli ishlashi infektsiyalar va saratonga
qarshi himoyaning asosidir. Echinacea purpurea, Panax ginseng, Astragalus membranaceus
(O‘zbekistonda o‘sadigan Astragalus turlari mavjud), Glycyrrhiza glabra (moy-chechak) kabi
o‘simliklar immunitetni rag‘batlantiruvchi (immunostimulyator) yoki haddan tashqari
faollashgan immun javobni bostiruvchi (immunosupressiv) ta’sirga ega bo‘lishi mumkin, bu esa
profilaktik kontekstda ayniqsa muhimdir [11]. Ular fagotsitozni, tabiiy killer hujayralar faolligini
va antitelolar ishlab chiqarishni oshirishi mumkin.
Detoksifikatsiya va hepatoproteksiya: Jigar asosiy detoksifikatsiya organidir. Silybum marianum
(Qo‘yqulog‘i), Cynara scolymus (artishok), Glycyrrhiza glabra kabi o‘simliklar jigar
hujayralarini toksinlardan himoya qilish (hepatoprotektor) va jigar rejeneratsiyasini
rag‘batlantirish xususiyatiga ega, bu esa organizmning zararli moddalardan tozalanishiga yordam
beradi [12].
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Metabolik regulyatsiya: Trigonella foenum-graecum (isiriq), Cinnamomum verum (darchini),
Gymnema sylvestre kabi o‘simliklar qand ishoratini yaxshilash, insulin sezgirligini oshirish va
lipid almashinuvini tartibga solish orqali metabolik sindrom, 2-turdagi diabet va semizlikning
oldini olishda rol o‘ynashi mumkin [13].
Mikroblarga qarshi va fungitsid ta’sir: Allium sativum (sarimsoq piyoz), Thymus vulgaris
(kaklik o‘ti), Origanum vulgare (murchoq), Melaleuca alternifolia (choy daraxti) kabi o‘simliklar
keng spektrli antimikrob, antiviral va antigribkovoy xususiyatlarga ega bo‘lib, turli xil
infektsiyalarning, ayniqsa respirator va oshqozon-ichak yo‘llari infektsiyalarining oldini olishda
samarali hisoblanadi [14].
1-jadval.
Keng tarqalgan dorivor o‘simliklarning asosiy profilaktik ta’sirlari va qo‘llanilishi
Dorivor
O‘simlik (Ilmiy
Nomi)
Asosiy Faol
Moddalar
Asosiy
Profilaktik
Ta’sirlar
Qo‘llanish
Sohatlari
(Profilaktik
a)
Zanjabil
(Zingiber
officinale)
Gingerol,
Shogaol
Kuchli
yallig‘lanishga
qarshi,
antioksidant,
immunomodul
yator,
oshqozon-
ichak
faoliyatini
yaxshilovchi
Surunkali
yallig‘lanish
, yurak-qon
tomir
salomatligi,
immunitetni
kuchaytirish,
sayyohlik
kasalligi
Zerdecho‘p/Kur
kuma (Curcuma
longa)
Kurkumin
Kuchli
yallig‘lanishga
qarshi,
antioksidant,
detoksifikator,
neyroprotektor
Surunkali
yallig‘lanish
,
saraton
profilaktikas
i,
nevrodegene
rativ
kasalliklar,
jigar
salomatligi
Sarimsoq piyoz
(Allium sativum)
Allitsin,
Ajoen
Antimikrob,
antiviral,
antioksidant,
yurak-qon
tomir
salomatligini
yaxshilovchi
(qon bosimini
Yuqumli
kasalliklar,
yurak-qon
tomir
kasalliklari,
immunitetni
kuchaytirish
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
pasaytiradi,
lipid profilini
yaxshilaydi)
Yashil
Choy
(Camellia
sinensis)
Katexinlar
(EGCG),
Polifenollar
Kuchli
antioksidant,
yallig‘lanishga
qarshi,
metabolizmni
rag‘batlantiruv
chi,
neyroprotektor
Saraton
profilaktikas
i, yurak-qon
tomir
kasalliklari,
semizlik,
qarishga
qarshi
Ekhinatsiya
(Echinacea spp.)
Alkamidlar,
Polisaxaridla
r,
Kofey
kislotasi
derivatlari
Immunomodul
yator
(immunitetni
kuchaytiruvchi
), antimikrob,
yallig‘lanishga
qarshi
Nafas
yo‘llari
yuqumli
kasalliklari
profilaktikas
i,
immunitetni
mustahkaml
ash
Qo‘yqulog‘i
(Silybum
marianum)
Silimarin
(Silibinin)
Hepatoprotekto
r
(jigar
hujayralarini
himoya
qiluvchi),
antioksidant,
detoksifikator
Jigar
salomatligi
(toksik,
alkogol,
virusli
zararlanishd
an himoya),
oksidativ
stress
Moy-chechak
(Glycyrrhiza
glabra)
Glitsirrizin,
Glitsirretin
kislota
Yallig‘lanishga
qarshi,
immunomodul
yator,
antivirus,
gastroprotektor
Oshqozon
yarasi
profilaktikas
i, respirator
virusli
infektsiyalar
, surunkali
yallig‘lanish
Isiriq
(Trigonella
foenum-
graecum)
4-
gidroksiizole
ysin,
Diosgenin,
Kumarinlar
Qand ishoratini
tartibga
soluvchi, lipid
metabolizmini
yaxshilovchi,
immunomodul
yator
2-turdagi
diabet,
metabolik
sindrom,
semizlik
profilaktikas
i
Darchin
(Cinnamomum
verum)
Sinnamaldeg
id, Evgenol
Qand ishoratini
yaxshilovchi,
antioksidant,
yallig‘lanishga
qarshi,
antimikrob
2-turdagi
diabet,
metabolik
sindrom,
yurak-qon
tomir
salomatligi
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Anor
(Punica
granatum)
Punikalagin,
Ellagitanninl
ar
Kuchli
antioksidant,
yallig‘lanishga
qarshi, yurak-
qon
tomir
salomatligini
yaxshilovchi
Yurak-qon
tomir
kasalliklari,
saraton
profilaktikas
i, qarishga
qarshi
2. Spetsifik profilaktik Qo‘LLANISH sohatlari dorivor o‘simliklar turli xil profilaktik
strategiyalarda keng qo‘llaniladi:
Yurak-qon tomir kasalliklarining oldini olish: O‘simliklar qon bosimini pasaytirish (Allium
sativum), ateroskleroz rivojlanishini sekinlashtirish (Camellia sinensis - EGCG qon tomir
endoteliyini himoya qiladi, LDL oksidlanishini kamaytiradi), qon ivishini kamaytirish (Salix alba
- salisilatlar manbai) va qon tomirlarini kengaytirish (Ginkgo biloba) orqali yurak-qon tomir
salomatligini yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi [15]. Jadval 1da ko‘rsatilganidek, zanjabil,
zerdecho‘p, anor va darchini ham profilaktik ahamiyatga ega.
Onkologik profilaktika (xemoprevenciya): Ko‘pgina fitokimyoviy moddalar saraton
hujayralarining rivojlanishi bosqichlariga (dastlabki mutagenez, promoziya, progressiya) ta’sir
ko‘rsatish orqali anti-tumor ta’sirga ega [16]. Masalan, kurkumin (Curcuma longa), resveratrol
(Vitis vinifera), katexinlar (Camellia sinensis), sulforafan (Brassica oleracea - karam oilasidagi
sabzavotlar) DNK zararini kamaytirish, hujayra o‘limini (apoptoz) rag‘batlantirish, yangi qon
tomirlarining hosil bo‘lishini (angiogenez) inhibirlash va metastazni oldini olish mexanizmlari
orqali ta’sir ko‘rsatadi [17]. Jadval 2 profilaktik onkologiyada muhim rol o‘ynaydigan ba’zi
fitokimyoviy moddalarni va ularning manbalarini ko‘rsatadi.
Immunitetni mustahkamlash: Echinacea, Panax ginseng, Astragalus kabi o‘simliklar immunitet
tizimining bir qator hujayralarini (makrofaglar, neytrofillar, tabiiy killer hujayralari, T-va B-
limfotsitlar) faollashtirish orqali organizmning yuqumli kasalliklarga (ayniqsa nafas yo‘llari
infektsiyalari) qarshi chidamliligini oshiradi [11]. Bu ayniqsa mavsumiy gripp va boshqa OVRI
davrida profilaktik ahamiyatga ega.
Metabolik salomatlik va diabetning oldini olish: Isiriq piyoz, isiriq, darchin, zanjabil kabi
o‘simliklar insulin sezgirligini oshirish, glyukoza metabolizmini tartibga solish va lipid profilini
(triglitseridlar, LDL-xolesterin) yaxshilash orqali metabolik sindrom va 2-turdagi diabet
rivojlanish xavfini kamaytirishga yordam beradi [13].
Nevrologik salomatlik va kognitiv funktsiyalarni saqlash: Antioksidant va yallig‘lanishga qarshi
ta’sirga ega bo‘lgan o‘simliklar (Ginkgo biloba, Curcuma longa, Bacopa monnieri, Camellia
sinensis) neyrodegenerativ kasalliklar (Altsgeymer, Parkinson), insult va qarish jarayonida
kognitiv pasayishning oldini olishda istiqbolli rolni o‘ynaydi [18]. Ular neyronlarni oksidativ
stress va yallig‘lanishdan himoya qiladi, neyrotransmitterlar almashinuvini yaxshilaydi va
neyrogenezni rag‘batlantiradi.
Gastrointestinal Profilaktika: O‘simliklar oshqozon-ichak traktining shilliq qavatini himoya
qilish (Glycyrrhiza glabra), ovqat hazm qilishni yaxshilash (Zingiber officinale, Mentha piperita),
probiotik mikroflorani qo‘llab-quvvatlash (prebiotik ta’sirga ega o‘simliklar) va ichak harakatini
tartibga solish orqali turli xil oshqozon-ichak kasalliklarining rivojlanishini oldini olishga
yordam beradi [19].
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
2-jadval.
Profilaktik onkologiyada (xemoprevenciya) muhim ahamiyatga ega ba‘zi fitokimyoviy
moddalar
Fitokimyoviy
Modda
Asosiy
Manbalar
(Dorivor
O‘simliklar
)
Asosiy
Anti-
tumor
Mexanizmlar
(Profilaktika)
Potensial
Qo‘llanish
Sohatlari
(Profilaktika
)
Kurkumin
Zerdecho‘p
(Curcuma
longa)
Kuchli
antioksidant va
yallig‘lanishga
qarshi
ta’sir,
apoptozni
rag‘batlantirish,
angiogenezni
inhibirlash,
signal yo‘llarini
modulyatsiya
qilish (NF-kB,
STAT3)
Ko‘krak,
ichak, o‘pka,
prostata
saratoni
profilaktikasi
Resveratrol
Qizil uzum
terisi, Anor,
Loviya
Antioksidant,
yallig‘lanishga
qarshi,
DNK
ta’mirlashni
oshirish, sirtuin
faolligini
rag‘batlantirish,
apoptoz
Ko‘krak,
prostata,
o‘pka
saratoni,
yurak-qon
tomir
profilaktikasi
Epigallokatexin
-3-gallat
(EGCG)
Yashil choy
(Camellia
sinensis)
Kuchli
antioksidant,
yallig‘lanishga
qarshi,
apoptozni
rag‘batlantirish,
hujayra
sikli
regulyatsiyasi,
angiogenezni
inhibirlash
Ko‘krak,
prostata,
ichak,
teri
saratoni
profilaktikasi
Sulforafan
Karam,
brokoli,
brussels
karam
(Brassica
oleracea)
Detoksifikatsiya
fermentlarining
(II-faza)
faolligini
oshirish,
antioksidant
javobni
kuchaytirish
(Nrf2
yo‘li),
Ko‘krak,
prostata,
o‘pka
saratoni
profilaktikasi
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
HDAC
ingibitori,
apoptoz
Likopen
Pomidor,
arbuz,
greypfrut
Kuchli
karotinoid
antioksidant,
hujayra
sikli
regulyatsiyasi,
insulin-o‘xshash
o‘sish
omili
signal yo‘llarini
inhibirlash
Prostata
saratoni,
yurak-qon
tomir
profilaktikasi
Indol-3-
karbinol (I3C)
Karam,
brokoli,
karnabit
(Brassica
oleracea)
Gormon
metabolizmini
tartibga
solish
(ayniqsa
estrogen),
detoksifikatsiyan
i
rag‘batlantirish,
apoptoz
Gormonga
bog‘liq
saratonlar
(ko‘krak,
prostata)
profilaktikasi
Kapsaitsin
Qalampir
(Capsicum
annuum)
Apoptozni
rag‘batlantirish,
angiogenezni
inhibirlash,
metastazni
oldini olish
Prostata,
oshqozon
saratoni
profilaktikasi
3. Zamonaviy farmatsevtikada integratsiya va dorilar shakli dorivor o‘simliklarning profilaktik
potensialini to‘liq amalga oshirish uchun ular zamonaviy farmatsevtika tamoyillari asosida ishlab
chiqarilishi kerak. Bu quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Standartlashtirilgan ekstraktlar: O‘simliklarning tarkibiy qismlari o‘sish sharoitiga, yig‘ish
vaqtiga va qayta ishlash usuliga qarab farq qilishi mumkin. Standartlashtirilgan ekstraktlar
ma’lum miqdorda bir yoki bir nechta marker moddalarni (masalan, kurkumin, silimarin, gingirol)
kafolatlaydi, bu esa dozalashning aniqligini va ta’sirning takrorlanuvchanligini ta’minlaydi [20].
Bu profilaktik qo‘llanishda ayniqsa muhimdir.
Optimallashtirilgan dorilar shakllari: An’anaviy quymalar va damlamalardan tashqari,
zamonaviy farmatsevtika kapsulalar, tabletkalar, tabletkalangan ekstraktlar, suyuq ekstraktlar
(tinkturalar), qovushqoq moddalar (sirup, jel) va hatto transdermal plesterlar kabi qulay va
samarali dorilar shakllarini taklif etadi. Bu shakllar biofaollikni oshirish (masalan, liposomal
inkapsulyatsiya - kurkumin), ta’sir muddatini uzaytirish va qabul qilishni osonlashtirish imkonini
beradi [21].
Fitokimyoviy moddalarning sinergistik ta’siri: Yakka faol moddalarga qaratilgan an’anaviy
farmatsevtikadan farqli o‘laroq, fitoterapiya o‘simlikdagi moddalarning kompleks sinergistik
ta’siridan foydalanadi. Ba’zi hollarda bu ko‘proq keng spektrli va yumshoqroq ta’sirga olib
keladi, bu profilaktika uchun afzalroqdir [4].
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
3-jadval.
Dorivor o‘simliklarni profilaktik maqsadlarda qo‘llashning afzalliklari va cheklovlari
4. O‘zbekiston florasining imkoniyatlari O‘zbekiston florasida 700 dan ortiq dorivor o‘simlik turi
qayd etilgan bo‘lib, ularning ko‘pchiligi profilaktik tibbiyotda katta ahamiyatga ega [6, 22].
Misollar: Moy-chechak (Glycyrrhiza glabra): Keng spektrli yallig‘lanishga qarshi,
immunomodulyator va gastroprotektor ta’sir. Isiriq (Trigonella foenum-graecum): Diabet va
metabolik sindrom profilaktikasida. Zire (Bunium persicum, Carum carvi): Oshqozon-ichak
faoliyatini yaxshilovchi, antimikrob. Anor (Punica granatum): Kuchli antioksidant va yurak-qon
tomir salomatligini yaxshilovchi. Zirk (Berberis vulgaris): Berberin tarkibi tufayli antimikrob,
yallig‘lanishga qarshi va qand ishoratini tartibga soluvchi ta’sirga ega. Bodom (Amygdalus
communis): Yog‘i terini himoya qilish va oziqlantirishda, E vitamini manbai. Gulxayri (Althaea
officinalis): Yo‘tal va bronxit profilaktikasida yumshatuvchi ta’sir. Ba‘zi dorivor choy o‘tlari
(masalan, qo‘tir, kungaboqar, oq saksovul, qo‘ng‘iroq gul): Turli profilaktik maqsadlarda
(immunitet, oshqozon-ichak, buyrak).
Mahalliy turlarni o‘rganish, ularning fitokimyoviy tarkibi va farmakologik ta’sirini chuqur
o‘rganish, shuningdek, standartlashtirilgan mahsulotlar ishlab chiqarish O‘zbekiston uchun katta
iqtisodiy va sog‘liqni saqlash salohiyatiga ega.
Muhokama dorivor o‘simliklar zamonaviy profilaktik tibbiyotning ajralmas qismi sifatida jiddiy
e’tiborga loyiq. Ularning kuchli antioksidant, yallig‘lanishga qarshi, immunomodulyator va
boshqa himoya mexanizmlarini rag‘batlantiruvchi ta’sirlari surunkali kasalliklarning
Afzalliklari
Cheklovlari va Xavflari
Tabiiyligi va uzoq an’anaga ega
bo‘lishi
Ta’sirning sekin boshlanishi:
Ko‘pincha
davolovchi dorilarga nisbatan uzoqroq muddat
qo‘llash talab etiladi
Ko‘p hollarda sintetik dorilarga
nisbatan arzonroq
Standartlashtirish muammolari:
Tarkibdagi
faol moddalar miqdori o‘zgaruvchan bo‘lishi
mumkin
Yon ta’sirining pastligi (to‘g‘ri
dozada va qo‘llanilganda)
Toksiklik
potentsiali:
Ba’zi
o‘simliklar
(masalan, Aristolochia) juda zaharli bo‘lishi
mumkin. Dozani oshirib yuborish xavfi
Ko‘p qirrali ta’sir (bir nechta
mexanizmlar orqali, bir vaqtning
o‘zida bir nechta tizimga ta’sir
qilishi)
Dori-darmonlar bilan o‘zaro ta’sir:
Sintetik
dorilar bilan salbiy o‘zaro ta’siri kuchli bo‘lishi
mumkin
(masalan,
warfarin
va
zanjabil/sarimsoq)
Profilaktikaga yo‘naltirilganligi
(salomatlikni
mustahkamlash,
kasallik xavfini kamaytirish)
Klinik dalillarning cheklanganligi:
Ba’zi
an’anaviy qo‘llanmalar uchun yuqori sifatli
klinik sinovlar yetarli emas
Organizmga
umumiy
ta’sir
ko‘rsatishi (tizimli salomatlik)
Allergik
reaksiyalar:
Ba’zi
odamlarda
individual sezgirlik rivojlanishi mumkin
O‘simlik
xilma-xilligi
va
manbalarning kengligi (mahalliy
resurslar)
Sifat nazorati muammolari:
Bozorda sifat
jihatidan past, qo‘shimcha moddalar qo‘shilgan
preparatlar mavjud
Sog‘lom
turmush
tarzi
konsepsiyasi bilan uyg‘unligi
Malakali maslahatning yetishmasligi:
Odatda
tibbiyot
xodimlari
fitoterapiya
bo‘yicha
yetarlicha tayyorgarlikka ega emas
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
rivojlanishining asosiy yo‘llariga (oksidativ stress, surunkali yallig‘lanish, immunitet buzilishi)
qarshi kurashishda samarali vosita bo‘lish imkonini beradi [5, 9, 10].
3-Jadval aniq ko‘rsatadiki, dorivor o‘simliklarning profilaktik qo‘llanishi bir qator muhim
afzalliklarga ega: tabiiylik, nisbiy arzonlik, ko‘p hollarda pastroq yon ta’sir darajasi, ko‘p qirrali
ta’sir va sog‘lom turmush tarzi tamoyillari bilan uyg‘unlik [23]. Biroq, bu afzalliklar muammolar
va cheklovlarsiz emas. Eng jiddiy muammolardan biri – bu standartlashtirish [20]. O‘simlik
materialidagi faol moddalar kontsentratsiyasi turli omillarga (ekologik sharoit, yig‘ish vaqti va
usuli, saqlash) bog‘liq holda sezilarli darajada o‘zgarishi mumkin. Bu profilaktik ta’sirning
takrorlanuvchanligi va kutilgan samaradorlikka erishish uchun aniq dozalashni qiyinlashtiradi.
Standartlashtirilgan ekstraktlarni ishlab chiqarish va qattiq sifat nazorati usullarini joriy etish bu
muammoni bartaraf etishning kalitidir.
Ikkinchi muhim muammo – dori-darmonlar bilan o‘zaro ta’sir potentsiali [24]. Dorivor
o‘simliklar ham dori-metabolizm fermentlari (masalan, sitoxrom P450 oilasi) yoki dori
chiqarilish mexanizmlariga (masalan, P-glikoprotein) ta’sir ko‘rsatishi mumkin, bu esa sintetik
dorilarning samaradorligini oshirishi yoki pasaytirishi, shuningdek, ularning toksikligini oshirishi
mumkin. Masalan, sarimsoq piyoz yoki zanjabil qon ivishini sekinlashtirishi mumkin va
antikoagulyantlar (warfarin) yoki antitrombotsit preparatlar (aspirin) bilan birga qabul qilinganda
qon ketish xavfini oshirishi mumkin. Moy-chechak (Glycyrrhiza) giyokortikoid ta’sirga ega va
gipertoniya yoki gipokaliyemiya bilan og‘rigan bemorlarda muammolarga olib kelishi mumkin.
Shu sababli, dorivor o‘simlik preparatlarini, ayniqsa boshqa dorilarni qabul qilayotgan bemorlar
profilaktik maqsadda qo‘llashdan oldin malakali shifokor yoki farmatsevt bilan maslahatlashish
mutlaqo zarur.
Uchinchi cheklov – klinik dalillarning ba’zi sohalarda hali ham cheklanganligi [25]. Agar
an’anaviy qo‘llash ancha keng tarqalgan bo‘lsa-da, ko‘pgina dorivor o‘simliklar uchun yuqori
sifatli, katta miqyosdagi, uzoq muddatli klinik sinovlar, ayniqsa profilaktik kontekstda, etarli
emas. Ko‘pgina ma’lumotlar hayvonlar modellarida o‘tkazilgan tadqiqotlar yoki kichik klinik
sinovlarga asoslanadi. Ba’zi an’anaviy foydalanishlar zamonaviy ilmiy metodlar bilan to‘liq
tasdiqlanmagan. Shu sababli, dorivor o‘simliklarning profilaktik samaradorligini tasdiqlash va
optimal dozalash rejimlarini aniqlash uchun qo‘shimcha, qattiq nazorat ostida o‘tkaziladigan
klinik tadqiqotlar zarur.
Dorivor o‘simliklar profilaktik tibbiyotda yakka yagona vosita emas, balki ko‘p qirrali
yondashuvning bir qismi sifatida qaralishi kerak. Ular sog‘lom ovqatlanish, muntazam jismoniy
faoliyat, stressni boshqarish, nikotin va ortiqcha alkogoldan saqlanish kabi boshqa sog‘lom
turmush tarzi choralari bilan birgalikda eng yuqori samaraga erishish imkonini beradi [2].
Fitoterapiya an’anaviy tibbiyotga alternativ emas, balki uning muhim to‘ldiruvchisi
(komplementar tibbiyot) sifatida ko‘rilishi kerak.
O‘zbekiston o‘zining boy dorivor o‘simliklar merosini, an’anaviy bilimlarni (masalan, ibn Sino
an’analari) va ilmiy salohiyatni profilaktik sog‘liqni saqlash sohasida rivojlantirish uchun ajoyib
imkoniyatlarga ega [7, 22]. Mahalliy turlarni chuqur o‘rganish, ular asosida yuqori sifatli
standartlashtirilgan preparatlar ishlab chiqarish va sog‘liqni saqlash tizimida profilaktik
yondashuvlarni keng joriy etish mamlakat aholisining sog‘lig‘ini yaxshilash va sog‘liqni saqlash
xarajatlarini tejash imkonini beradi.
XULOSA
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, dorivor o‘simliklar zamonaviy profilaktik tibbiyotda
muhim va istiqbolli o‘rinni egallaydi. Ular o‘zining tabiiy kompleks tarkibi, ko‘p qirrali
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
farmakologik ta’sirlari (antioksidant, yallig‘lanishga qarshi, immunomodulyator, detoksifikatsiya
qiluvchi, metabolik) va ko‘p hollarda nisbatan xavfsizligi tufayli kasallikning oldini olish,
sog‘lom turmush tarzini rag‘batlantirish va organizmning umumiy rezistentligini oshirishda
qimmatli vosita hisoblanadi.
Dorivor o‘simliklar surunkali yurak-qon tomir, onkologik, metabolik (shu jumladan diabet),
immunitet va nevrologik kasalliklarning rivojlanish xavfini kamaytirish, shuningdek, yuqumli
kasalliklarning oldini olishda samarali profilaktik potensialga ega. Ular sog‘lom turmush
tarzining boshqa elementlari (muvozanatlangan ovqatlanish, jismoniy faoliyat) bilan birgalikda
sog‘liqni saqlashning uzoq muddatli strategiyasining muhim tarkibiy qismidir.
Biroq, ularning samarali va xavfsiz qo‘llanishi bir qator omillarga bog‘liq: standartlashtirilgan
yuqori sifatli xom ashyo va preparatlardan foydalanish, dori-darmonlar bilan salbiy o‘zaro ta’sir
ehtimolini hisobga olish, maqsadga muvofiq dozalash va malakali tibbiyot xodimlarining
maslahati. Dorivor o‘simliklarning profilaktik ta’sirini to‘liq tasdiqlash va optimal qo‘llash
protokollarini ishlab chiqish uchun qo‘shimcha yuqori sifatli klinik tadqiqotlar o‘tkazilishi kerak.
O‘zbekiston, o‘zining boy dorivor florasi va an’anaviy tabobat merosiga ega bo‘lgan holda,
profilaktik tibbiyotda dorivor o‘simliklarni qo‘llashni rivojlantirish va ilmiy asosda amaliyotga
joriy etishda katta imkoniyatlarga ega. Mahalliy resurslardan unumli foydalanish mamlakat
aholisining salomatligini mustahkamlash va sog‘liqni saqlash tizimining samaradorligini
oshirishga hissa qo‘shishi mumkin.
ADABIYOTLAR:
1. World Health Organization (WHO). (2023). Prevention of noncommunicable diseases.
Retrieved from
https://www.who.int/activities/prevention-of-noncommunicable-diseases
2. Willett, W. C., Koplan, J. P., Nugent, R., Dusenbury, C., Puska, P., & Gaziano, T. A. (2019).
Prevention of chronic disease by means of diet and lifestyle changes. In Disease Control
Priorities in Developing Countries. 2nd edition. The International Bank for Reconstruction and
Development / The World Bank.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK11795/
3. Yuan, H., Ma, Q., Ye, L., & Piao, G. (2016). The traditional medicine and modern medicine
from natural products. Molecules, 21(5), 559. [DOI:10.3390/molecules21050559]
4. Wagner, H., & Ulrich-Merzenich, G. (2009). Synergy research: Approaching a new
generation
of
phytopharmaceuticals.
Phytomedicine,
16(2-3),
97-110.
[DOI:10.1016/j.phymed.2008.12.018]
5. Pan, S. Y., Zhou, S. F., Gao, S. H., Yu, Z. L., Zhang, S. F., Tang, M. K., ... & Ko, K. M.
(2013). New perspectives on how to discover drugs from herbal medicines: CAM's outstanding
contribution to modern therapeutics. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine,
2013. [DOI:10.1155/2013/627375]
6. Tojibaev, K. S., & Beshko, N. Y. (2015). Reassessment of diversity and analysis of
distribution in Uzbekistan. Stapfia, 103, 200-205.
7. Zohidov, H. (2005). Abu Ali ibn Sino va O‘rta Osiyo tabobati [Abu Ali ibn Sino and
Medicine of Central Asia]. Toshkent: Fan. (In Uzbek)
8. Lobo, V., Patil, A., Phatak, A., & Chandra, N. (2010). Free radicals, antioxidants and
functional foods: Impact on human health. Pharmacognosy Reviews, 4(8), 118–126.
[DOI:10.4103/0973-7847.70902]
9. Pisoschi, A. M., & Pop, A. (2015). The role of antioxidants in the chemistry of oxidative
stress:
A
review.
European
Journal
of
Medicinal
Chemistry,
97,
55-74.
[DOI:10.1016/j.ejmech.2015.04.040]
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
10. Calixto, J. B. (2019). The role of natural products in modern drug discovery. Anais da
Academia Brasileira de Ciências, 91(Suppl 3), e20190105. [DOI:10.1590/0001-
3765201920190105]
11. Block, K. I., & Mead, M. N. (2003). Immune system effects of echinacea, ginseng, and
astragalus:
A
review.
Integrative
Cancer
Therapies,
2(3),
247–267.
[DOI:10.1177/1534735403256419]
12. Abenavoli, L., Capasso, R., Milic, N., & Capasso, F. (2010). Milk thistle in liver diseases:
Past, present, future. Phytotherapy Research, 24(10), 1423-1432. [DOI:10.1002/ptr.3207]
13. Medagama, A. B. (2015). The glycaemic outcomes of Cinnamon, a review of the
experimental evidence and clinical trials. Nutrition Journal, 14, 108. [DOI:10.1186/s12937-015-
0098-9]
14. Cowan, M. M. (1999). Plant products as antimicrobial agents. Clinical Microbiology
Reviews, 12(4), 564–582. [DOI:10.1128/CMR.12.4.564]
15. Wang, J., Xiong, X., & Feng, B. (2013). Cardiovascular effects of salvianolic acid B.
Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2013. [DOI:10.1155/2013/247948]
16. Amin, A. R. M. R., Kucuk, O., Khuri, F. R., & Shin, D. M. (2009). Perspectives for cancer
prevention with natural compounds. Journal of Clinical Oncology, 27(16), 2712–2725.
[DOI:10.1200/JCO.2008.20.6235]
17. Kunnumakkara, A. B., Bordoloi, D., Padmavathi, G., Monisha, J., Roy, N. K., Prasad, S., &
Aggarwal, B. B. (2017). Curcumin, the golden nutraceutical: Multitargeting for multiple chronic
diseases. British Journal of Pharmacology, 174(11), 1325–1348. [DOI:10.1111/bph.13621]
18. Howes, M. J. R., & Perry, E. (2011). The role of phytochemicals in the treatment and
prevention of dementia. Drugs & Aging, 28(6), 439–468. [DOI:10.2165/11591310-000000000-
00000]
19. Valussi, M. (2012). Functional foods with digestion-enhancing properties. International
Journal
of
Food
Sciences
and
Nutrition,
63(Suppl
1),
82–89.
[DOI:10.3109/09637486.2011.627841]
20. Barnes, J., Anderson, L. A., & Phillipson, J. D. (2007). Herbal Medicines (3rd ed.).
Pharmaceutical Press.
21. Chen, L., Remondetto, G. E., & Subirade, M. (2006). Food protein-based materials as
nutraceutical delivery systems. Trends in Food Science & Technology, 17(5), 272-283.
[DOI:10.1016/j.tifs.2005.12.011]
22. Khassanov, F. O. (2015). Conspectus Florae Asiae Mediae (Vol. XI). Tashkent: "Fan"
Publishing House. (Includes medicinal plants of Uzbekistan).
23. World Health Organization (WHO). (2013). WHO traditional medicine strategy: 2014-2023.
World Health Organization.
https://apps.who.int/iris/handle/10665/92455
24. Izzo, A. A., Hoon-Kim, S., Radhakrishnan, R., & Williamson, E. M. (2016). A critical
approach to evaluating clinical efficacy, adverse events and drug interactions of herbal remedies.
Phytotherapy Research, 30(5), 691-700. [DOI:10.1002/ptr.5591]
25. De Smet, P. A. G. M. (2002). Herbal remedies. New England Journal of Medicine, 347(25),
2046-2056. [DOI:10.1056/NEJMra020398]
