Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish masalalari
”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
117
JAMIYATDA XOTIN-QIZLARNING
ZO‘RAVONLIK
JINOYATI
JABRLANUVCHISI
BO‘LIB
QOLISHINING OLDINI OLISH
MASALALARI
Bozorova
O‘g‘iloy
Tolib qizi
Toshkent davlat yuridik universitetining Ixtisoslashtirilgan filiali
3-kurs
“A”
potok 1-guruh talabasi.
E-maol: ogiloybozorova7@gmail.com
Jalilov Nodirbek Komil
o‘g‘li
Toshkent davlat yuridik universitetining
Ixtisoslashtirilgan filiali Huquqbuzarliklar profilaktikasi va jamoat
xavfsizligini
ta’minlash
faoliyati kafedrasi
o‘qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu ilmiy maqola xotin-qizlarning huquq va
erkinliklarini davlat siyosati darajasiga olib chiqqan holda kuchli himoya
qilish hamda ularning konstitutsion huquqlarini mustahkamlash va shu bilan
birga amaliyotda ularning poymol etilishini oldini olish kabi masalalarni, chet
el qonunchiligining samarali faoliyatidan foydalanish asosida hamda Yangi
O‘zbekisto
nimizdagi
sa’y
-harakatalar zamirida ushbu faoliyatni qanday
yo‘sinda
amalga oshirilayotgani va qanday
o‘zgarishlar
bo‘lsa
yanada
ko‘zlangan
maqsadimizga erishishimiz osonlashishini nazarda tutadi.
Kalit
so‘zlar:
gender tenglik, javobgarlik, jazo, ozodlikdan mahrum
etish, profilaktik choralar, Himoya orderi,
zo‘ravonlik,
kamsitish.
Bugungi rivojlanib borayotgan taraqqiy etgan yangi davr ostonasida
ekanmiz, jamiyatimizdagi har bir islohot va
o‘zgarishlar,
avvalo, yurtimiz
ravnaqi va farovon kelajagi uchun amalga oshirilayotgani aslo sir emas.
Jamiyatni yuksaltirish bu, albatta, oson ish emas. Bu nihoyatda katta kuch,
yuksak salohiyat shu bilan birga ulkan matonatni talab etadi.
Biz Yangi
O‘zbekistonni
eng
ulug‘
marralar sari olib borishimiz uchun
shunday buyuk
o‘zgarishlarni
qilishimiz lozimki, dunyo hamjamiyatida
o‘z
natijamiz bilan alohida ajralib turishimiz darkor. Har bir davlatda tarixdan
ham, hozirgi davrdan ham nazar soladigan
bo‘lsak,
jamiyatni yuksalishiga
to‘sqinlik
qiladigan omillar hamisha
bo‘ladi
. Bu omillar aynan nimada nazarda
tashlanadi deganda shunday javob berishimiz mumkinki, bunday nozik
omillar, albatta, jamiyatning zaif qatlamida uchraydi. Biz bu qatlamga kimlarni
kiritishimiz mumkin,yoshi
ulug‘
nuroniylar, yosh voyaga yetmaganlar,
ayollarni
ko‘rsatishimi
mumkin. Shuningdek, biz alohida yoritmoqchi
bo‘lgan
masalalardan bir bu
–
ayollar bilan
bog‘liq
bo‘lib,
yaqin davr ichida, albatta,
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish
masalalari”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
118
ularning huquq va erkinliklarini himoya qilish, jamiyatda birdek
o‘z
ahamiyatiga ega
pog‘onalargacha
erisha olishi uchun
ko‘plab
imkoniyatlar
yaratilib berildi. Ayollarning huquq va imkoniyatlarini kengaytirish barqaror
taraqqiyot jarayonini tezlashtirishning nihoyatda muhim bir tamoyilidir.
Ayollar va qizlarga qarshi barcha turdagi kamsitishlarni
yo‘q
qilish
nafaqat inson huquqlarini himoya qilish nuqtai nazardan muhimdir, balki
boshqa sohalarda ham rivojlanish jarayoniga
ta’sir
etuvchi kuchli omillardan
biridir.[1]
Jumladan, sohamiz doirasidan olib aytadigan
bo‘lsak,
xotin-qizlarning
ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, ularning huquq va qonuniy manfaatlarini
to‘laqonli
ta’minlash,
onalik va bolalikni har tomonlama
qo‘llab
-quvvatlash
borasidagi ishlar samaradorligini oshirish maqsadida
O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 14-iyundagi Qaroriga asosan,
Respublika, viloyat va tuman (shahar) ichki ishlar organlari tizimida xotin-
qizlar bilan ishlash masalalari
bo‘yicha
inspektor lavozimlari joriy etilganligi,
ularga bevosita xotin-qizlarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy
manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan tadbirlarni mutasaddi vazirlik va
idoralar bilan birgalikda qiyin ahvolga tushib qolgan har bir xotin-qizga
yordam
ko‘rsatishni
tashkil etish, ular
o‘rtasida
huquqbuzarliklarning oldini
olish choralarini
ko‘rish
vazifalari yuklatilganini
ko‘rsatishimiz
mumkin. Shu
bilan birga 2019-yil 2-sentyabr kuni
O‘zbekiston
Respublikasining
“Xotin
-
qizlarni tazyiq va
zo‘ravonlikdan
himoya qilish
to‘g‘risida”gi
O‘RQ
-561-son
hamda
“Xotin
-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar
kafolatlari
to‘g‘risida”gi
O‘RQ
-562-son Qonunlari qabul qilindi.
“Jamoat
xavfsizligini
ta’minlash,
huquqbuzarliklarning oldini olish va
jinoyatchilikka qarshi kurashishning yaxlit tizimini shakllantirish, ichki ishlar
organlarining eng quyi
bo‘g‘inidan
respublika darajasigacha samarali faoli-
yatini
yo‘lga
qo‘yish
va zamonaviy ish uslublarini joriy etish orqali mamla-
katimizda huquq-tartibot va qonuniylikni mustahkamlash, aholining tinchligi
va osoyishtaligini
ta’minlash
maqsadida bugungi kunda
ko‘plab
islohotlar
amalga
oshirilmoqda”[2].
Shuni alohida
ta’kidlash
joizki, bugungi kunda huquqbuzarliklar
profilaktikasini bevosita amalga oshiruvchi va unda ishtirok etuvchi organ
hamda muassasalar tomonidan huquqbuzarliklar sodir etgan, ijtimoiy-
huquqiy himoyaga muhtoj,
og‘ir
ijtimoiy ahvolda qolgan, shu jumladan, oilaviy
muammolarga, turmushida
zo‘rlik
ishlatilishiga duch kelgan, yakka
yolg‘iz,
qarovchisi
yo‘q,
muqaddam sudlangan ayollarni aniqlash, ular bilan yakka
tartibdagi profilaktik tadbirlarni
o‘tkazish
va shu orqali
sog‘lom
turmush
tarziga qaytarish nihoyatda dolzarb masalaga aylandi. Buyuk faylasuf olim
Sharl Lui Monteskyo aytganidek:
“Aqlli
qonun chiqaruvchi huquqbuzarlik
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish masalalari
”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
119
uchun jazo haqida emas, balki huquqbuzarliklarning oldini olish uchun
qaygʼuradi.
U huquqbuzarlik uchun jazolash emas, balki axloqni yaxshilash
uchun harakat
qiladi”.[3]
Shuni ham aytishimiz mumkinki, ayollar
o‘rtasida
huquqbuzarlikning
barvaqt oldini olish masalasi doimiy
e’tiborimiz
markazida turishi maqsadga
muvofiq.
Birinchi navbatda, ijtimoiy-huquqiy himoyaga muhtoj
bo‘lgan
shaxslar
bilan yakka tartibda ish olib borish hamda jazoni ijro etish muassasalaridan
ozod qilingan xotin-qizlarni ijtimoiy reabilitasiya qilish
bo‘yicha
tizimli chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ikkinchidan, ayollarga nisbatan
zo‘ravonlik,
ularni muttasil qiynash yoki ularning shaxsini tahqirlovchi harakatlar sodir
etish, ularning huquq va erkinliklarini amalda erkin ifodalashiga
to‘sqinlik
qilish kabi huquqbuzarliklarning ham oldini olishda alohda harakatlar tashkil
etilmoqda, shu bilan birga ushbu harakatlarga nisbatan javobgarlikni
kuchaytirish bu kabi
g‘ayriqonuniy
harakatlar kamiyishiga yanada yordam
berar edi. Biz, albatta chet el qonunchiligi amaliyotining samarador va ayni
bizning mintalitetimiz hamda qonunchiligimizga
to‘g‘ri
keladigan jihatlaridan
o‘zimiz
uchun andoza olsak foydadan yiroq
bo‘lmas
edi. Xususan ayollarga
nisbatan turli huquqbuzarliklar sodir etish, ularga ruhiy,
ma’naviy
hamda
jismoniy ziyon yetkazishning oldini olish va huquq va erkinliklarini himoya
qilish borasida Rossiya Federatsiyasi jinoyat huquqiga murojaat qiladigan
bo‘lsak,
Rossiya Federatsiyasi jinoyat kodeksining
“Uch
yoshga
to‘lmagan
bolasi bor homilador ayol yoki ayol xodimalarni ishga qabul qilishni asossiz
ravishda rad etish yoki asossiz ravishda ishdan
bo‘shatish”
deb nomlangan
145-moddasida:
“Ishga
qabul qilishni asossiz rad etish yoki ayolning
homiladorligi sababli asossiz ravishda ishdan
bo‘shatilishi,
shuningdek, uch
yoshga
to‘lmagan
bolalari
bo‘lgan
ayolning ishidan asossiz ravishda ishdan
bo‘shatilishi,
bu sabablarga
ko‘ra
–
ikki yuz ming rubl jarima yoki
o‘n
sakkiz
oygacha
bo‘lgan
muddatga ish haqi yoki boshqa daromad yoxud uch yuz
oltmish soatgacha
bo‘lgan
muddatga majburiy ishlar bilan
jazolanadi”
kabi
norma keltirilgan
bo‘
lib, bundan
ko‘rinib
turibdiki, ayollarni huquqiy
manfaatlari hamda erkinliklari
qat’iy
qonun normalari asosida, alohida Jinoyat
kodeksi bilan himoyalangan.[4] Ayollarning erkinliklari borasida
to‘xtaladigan
bo‘lsak,
ularning hayoti, shaxsiy erkinliklari, ularning konstitutsion huquqi
bo‘lib,
ularni har tomonlama tazyiqlardan himoyalash asosiy ahamiyat ega.
Jumladan, Xitoy Xalq Respublikasining jinoyat kodeksining 236-moddasida:
“Ayolga
tahdid va
zo‘ravonlik
bilan qilingan
zo‘rlash
–
3 yildan 10 yilgacha
ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. 14 yoshga yetmagan qizga
nisbatan buzilgan axloqsiz xatti-harakatlar
zo‘rlash
deb hisoblanadi va
nazarda tutilgan eng qattiq jazo bilan jazolanadi. Agar ayolga nisbatan
zo‘rlash
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish
masalalari”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
120
yoki qizga nisbatan axloqsiz xatti-harakatlar sodir etilsa, jazo 10 yildan ortiq
muddatga ozodlikdan mahrum etish, muddatsiz ozodlikdan mahrum etish
yoki
o‘lim
jazosi bilan belgilanadi:
1) ayolni
zo‘rlash
yoki qizga nisbatan
zo‘ravonlik
bilan qilingan
zo‘ravonlik
harakati;
2) ayollarga nisbatan takroriy
zo‘rlash
yoki qizlarga nisbatan buzuq
harakatlar;
3) jamoat joyida ayolni ommaviy
zo‘rlash;
4) 2 yoki undan
ko‘p
sonli guruh tomonidan ayolning jinsiy
zo‘rlashi;
5) jabrlanuvchiga jiddiy shikast etkazish,
o‘
limga yoki boshqa jiddiy
oqibatlarga olib keladigan tajovuz
–
10 yildan ortiq muddatga ozodlikdan
mahrum etish, muddatsiz ozodlikdan mahrum etish yoki
o‘lim
jazosi bilan
belgilanadi.”,
va shuningdek 237-moddasida,
“Ayolni
o‘z
qadr-qimmatini
kamsituvchi harakatlar qilishga majbur qilish va unga
zo‘ravonlik,
tahdid yoki
boshqa
yo‘llar
bilan haqorat qilish usullar
–
5 yilgacha ozodlikdan mahrum
etish yoki qisqa muddatli hibsga olish bilan jazolanadi. Ushbu moddaning
birinchi qismida ommaviy yoki jamoat joylarida sodir etilgan jinoyat 5 yildan
ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Bolani haqorat
qilish ushbu moddaning birinchi va ikkinchi qismlarida nazarda tutilgan eng
og'ir jazo bilan
jazolanadi”[5]
deya belgilangan
bo‘lib,
ko‘rib
turganimizdek
xotin-qizlarga nisbatan qilingan huquqbuzarlik harakatlariga har ikkala
davlatda ham eng og'ir jazo chorasi
qo‘llanilgan.
Bu, albatta tenglikni buzish
emas, balki gender tenglikni saqlash, ayollarni jamiyatdagi
o‘rnini
mustahkamlash, huquqlari va shaxsiyati oyoqosti
bo‘lishining
oldini olishda
qilingan
sa’y
-harakatlar hisoblanadi. Bizning davlatimiz ham sekin asta shu
darajaga
ko‘tarilmoqda
ekan, bizning qonunchiligimizda ham ayollarga
qilingan huquqbuarliklarga qarshi javobgarlik choralarini kuchaytirish va buni
amaliyotda sodir etilgan jinoyatlar doirasida
qo‘llash,
albatta,
o‘z
samarasini
beradi deb aytishimiz mumkin. Bizda ham ushbu masalalar doirasida turli
chora-tadbirlar hamda huquqiy
ta’sir
etish usullari ishlab chiqilmoqda. Misol
qilib aytadigan
bo‘lsak,
“Himoya
orderi”
aynan, huquqi poymol
bo‘layotgan,
oilasi yoki yon atrofdagilarning tazyiqiga uchrayotgan, jismonan va
ma’nan
himoyaga muhtoj xotin-qizlar uchun berilib, bu order xotin-qizlarni
huquqbuzarliklardan himoya qilish, ularning erkinlikarini, qonuniy
manfaatlarini
ro‘yobg
a chiqarishda katta qadam
bo‘ldi
desak
mubolag‘a
bo‘lmaydi.[
6]
Bugungi kunda hattoki ushbu masala,
ya’ni
xotin-qizlarning jamiyatdagi
o‘rnini
mustahkamlash umumjahon siyosatining asosiy tarmoqlaridan biriga
aylangani ham sir emas. Xususan, Gender tengligini
ta’minlash
Barqaror
taraqqiyot 2030 dasturining 17 maqsadidan biri
bo‘lib,
2015-yil 25-sentabr
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish masalalari
”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
121
kuni barcha mamlakatlarning yetakchilari 2030-yilgacha
bo‘lgan
davrga
mo‘ljallangan
barqaror taraqqiyot dasturini qabul qilib, talablardan aniq
harakatlarga
o‘
tish maqsadida Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nyu-
Yorkdagi bosh qarorgohida
yig‘ilish
o‘tkazilganida
ham bu masalaga alohida
yondashgan.[7]
Guvohi
bo‘lganimizdek,
butun dunyo hamjamiyatida bu masala dolzarb
ekanligi bilan ajralib turadi. Barqaror siyosatni
ta’minlash
borasida
jamiyatning alohida himoyasiga hamda
qo‘llab
-quvvatlanishiga muhtoj
qatlam,
ya’ni
xotin-qizlar masalasi ayni shuning uchun umumjahon siyosati va
sarmoyalar
yo‘nalishlarini
belgilab beruvchi dasturda alohida vazifa etib
belgilangan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI
:
1.
O‘zbekiston
UNDP sayti// Gender tenglikni
ta’minlab,
barcha ayol va
qizlarning
huquq
va
imkoniyatlarini
kengaytirish
/https://www.uz.undp.org/content/uzbekistan/uz/home/post-2015.
2.
Tursunov A.S., Fazilov I.Yu.,
Xoʼjaq
ulov S.B. Huquqbuzarliklar
profilaktikasi: Darslik (Ichki ishlar vazirligi akademik litseylarining Ijtimoiy-
gumanitar fanlar-4
taʼlim
yoʼnalishi
uchun) /
Masʼul
muharrir B.A. Matlyubov.
–
T.:
Oʼzbekiston
Respublikasi IIV Akademiyasi, 2018.
–
361 b.
3.
Жалилов
,
Н.
2022.
Ҳуқуқбузарликларнинг
якка
тартибдаги
профилактикаси
институтининг
назарий
асослари.
Жамият
ва
инновациялар
.
3,
4/S
(May
2022),
397
–
403.
DOI:https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol3-iss4/S-pp397-403.
4.
"Ugolovnыy
kodeks Rossiyskoy Federatsii" ot 13.06.1996 N 63-FZ
(red. ot 01.07.2021) (s izm. i dop., vstup. v silu s 22.08.2021)
5.
Уголовный
кодекс
Китайской
Народной
Республики
//
2016/01/11.
6.
O‘zbekiston
Respublikasining
“Xotin
-qizlarni tazyiq va
zo‘ravonlikdan
himoya qilish
to‘g‘risida”
gi
O‘RQ
-561-son Qonuni .
7.
Tashqi ishlar vazirligining "Xalqaro munosabatlar" jurnali
№4
(62)
(2015).
8.
Жалилов,
Н.
2022.
Профилактика
инспектори
маъмурий
иш
юритиш
фаолиятининг
ўзига
хос
хусусиятлари.
Жамият
ва
инновациялар.
2, 12/S (Feb. 2022), 348
–
352. DOI:https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol2-
iss12/S-pp348-352.
9. Karaketova, D. Y. (2022, May). SOME ISSUES OF PREVENTION OF
VIOLENCE AGAINST WOMEN. In International journal of conference series on
education and social sciences (Online) (Vol. 2, No. 4).
