“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
38
«BOZUǴLAN» DÁSTANINIŃ FONETIKALIQ ÓZGESHELIKLERI
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Kadirniyazova Biybijamal
Juginisova Xurliman
Annotaciya
: Maqalada
“Bozuǵlan“ dástanında jumsalǵan dawıslı seslerge
fonemalıq sıpatlama berilgen.
Tayanısh sózler
: fonema, fonemalıq sıpatlama, juwan, jińishke, erinlik,
eziwlik, dawıslı fonemalar, anlaut, inlaut poziciya, eksperimental –fonetikalıq
izertlewler.
“Bozuǵlan“ dástanında jumsalǵan dawıslı sesler házirgi qaraqalpaq ádebiy
tilindegi dawıslı seslerge óziniń fonemalıq sıpatlaması, sapası boyınsha 9 dawıslı
fonema, yaǵnıy, a, á, e, o, ó, i, ı, u, u` fonemaları jumsalǵan. Olar házirgi
qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı juwan hám jińishke, erinlik hám eziwlik dawıslılar bolıp
klassifikaciyalanadı. “Bozuǵlan” dástanında dawıslılar u`nlesligi eki tu`rli baǵdarda
: erin hám tańlay u`nlesligi tu`rinde ushırasadı. Dawıslı fonemalar poziciyalıq
qollanıwı jaǵınan házirgi qaraqalpaq tiline tiykarınan sáykes keliwi menen birge bir
qansha ózgesheliklerge de iye
.
“A” foneması:
Eziwlik, juwan “a” foneması sózdiń barlıq poziciyalarında
jumsalǵan. Sózdiń basında: alpıs, alla, ata, asman,at, aqsha, ash, aqshqam, adam;
sózdiń ortasında: tay, say, jan, bar, daǵ, taqır, qulaq, patsha; sózdiń aqırında: orda,
ala, bala, badana, ata-ana h.t.b.
“Á” foneması
. Eziwlik, jińishke dawıslı “á” foneması “Bozuǵlan“ dástanında
jumsalǵan. ”Á” foneması tu`rkiy tilleriniń ishinde tu`rk, tu`rkmen, ázerbayjan,
uyǵir, ózbek, qaraqalpaq, qazaq, noǵay, bashqurt, tillerinde jiyi jumsalǵan.
Akademik A.Dawletov eksperimental –fonetikalıq izertlewler nátiyjesinde
qaraqalpaq tilinde “á” sesi fonema sıpatında tolıq qálipleskenin anıqladı[1]. “Á”
foneması” Bozuǵlan” dástanında sózdiń basında: árman, áyne, ádalatlıq, áne, ásker,
áje, ájel;
sózdiń ortasında: márt, jánnet, qálpe, biymáhál, qáwip h.t.b.
“E” foneması
. Jińishke hám eziwlik “e” foneması “Bozuǵlan dástanında
sózdiń barlıq orınlarında qollanılǵan. Sózdiń basında: er, esap,el, erenler, elat,esik;
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
39
sózdiń ortasında: bel, ter,bes, besh; sózdiń aqırında: bende, jetimlik, qálpe, tóre,
hiyle, álbette h.t.b. sóz aqırında keliw jaǵdayları ushıraspaydı.
“O “ foneması
: juwan hám erinlik “o” foneması “Bozuǵlan dástanında sózdiń
basında hám birinshi buwında dawıssız sesler menen qabatlasıp qollanıladı. Sózdiń
basında: oq, orda, on, otız, ot, olja; sózdiń ortasında: zoń, jon, dos, toǵay, h.t.b. sóz
aqırında keliw jaǵdayları ushıraspaydı.
“Ó”
-
foneması
: Jińishke hám erinlik “ó” foneması “Bozuǵlan “ dástanında
sózdiń basında hám birinshi buwında dawıssız sesler menen qabatlasıp qollanıladı.
Sózdiń basında: ómir, óksiw, ókiniw, óz; sózdiń ortasında: kók, kóp, shól, kólat, sóz,
kóz h.t.b. sóz aqırında keliw jaǵdayları ushraspaydı.
“U” foneması:
“Bozuǵlan” dástanında bul fonema sózdiń barlıq
poziciyalarında jumsalǵan, al házirgi qaraqalpaq tilinde anlaut hám inlaut
poziciyalarında jumsalǵan. Sózdiń basında: ullı, urı, ul, uǵlan, urıs, uyat, ursa;
sózdiń ortasında: jurt, qulan,quzǵın, dus, tumar, qural, bozuǵlan,tulpar, h.t.b. sóz
aqırında keliw jaǵdayları ushıraspaydı.
“U`” foneması
: Erinlik jińishke dawıslı “u`” foneması “Bozuǵlan dástanında
sózdiń birinshi, ekinshi, ayrim jaǵdaylarda u`shinshi buwınlarda jumsalǵan. Sózdiń
basında: úy, úles, úmit; sózdiń ortasında: jùzim,gùna, kún, gúl, bu`gin, jùz; sózdiń
aqırında: mashqu sózinde ushırasadı.
“I” foneması
: Juwan,eziwlik dawıslı “I” foneması “Bozuǵlan” dástanında
qaraqalpaq tili dialektleri menen jazba esteliklerindegi sıyaqlı sózdiń barlıq
orınlarında jumsalǵan. Sózdiń basında: ishkeri, Ilyas, izlew, iz , ilim, iyman; sózdiń
ortasında: kóbik, teńiz, til, diydar, pikir, din; sózdiń aqırında: úzildi, izledi, biri,
meni h.t.b
“Í” foneması
: Jińishke, eziwlik dawıslı “I” foneması “Bozuǵlan“ dástanında
sózdiń barlıq orınlarında jumsalǵan. Sózdiń basında: ılayıq, ırza, ıqlas; sózdiń
ortasında: musılman, zulım, tınısh, joqshılıq, qız; sózdiń aqırında: qamshı, razı,
tuwrı, alǵalı h.t.b.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 01, 2025. YANUARY
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
40
REFERENCES
1.
Дә
ӯ
летов А. Ӽәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. Нөкис, «Билим»,
1999.
2.
Баскаков Н.А. Kаракалпакский язык. Москва , 1952.
3.
Убайдуллаев К. Қарақалпақ тили бойынша таңламалы мийнетлер.
Нөкис, 1974.
4.
Dáwletov
A.
Házirgi
qaraqalpaq
tili.
Fonetika.
Nókis,
«Qaraqalpaqstan», 2005.
5.
Дә
ӯ
летов А. Қарақалпақ тилинде сингармонизм. Нөкис, 1993.
