10
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
XALQARO KONFERENSIYA MAQOLALARI
QISHLOQ XO‘JALIGI YERLARIDAN FOYDALANISHNI
TASHKIL ETISHNING ZAMONAVIY MUAMMOLARI
Abdisamatov O.S. -
mustaqil tadqiqotchi
,
TIQXMMI MTU,
Quvondiqova M.S.
– talaba, TIQXMMI MTU
Annotatsiya:
Maqolada qishloq xo‘jaligi yerlaridan oqilona
foydalanishni tashkil etishning zamonaviy muammolari keltirilgan.
Qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish amaliyotining kamchiliklari va
qishloq xo‘jaligi yerlarini boshqarish tizimining funksiyalari tarkibi
aniqlandi. Qishloq xo‘jaligidan foydalanishning asosiy muammolarini
zaif agrar siyosati, yerni boshqarish tizimining yo‘qligi, yerni
boshqarishning ayrim funksiyalarining rivojlanmaganligi, qishloq
xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarining moliyaviy ba’zasining zaifligi,
agrobiznesning jiddiy xavflari deb atashadi. Yerdan foydalanishni tashkil
etish muammolarini hal qilish bo‘yicha takliflar asoslanadi qishloq
xo‘jaligi maqsadlari: qishloq xo‘jaligi yerlarini boshqarishning samarali
tizimini tiklash; yerni boshqarishning asosiy funksiyasi sifatida yerni
boshqarishni loyihalash amaliyotini tiklash imkoniyatini ta’minlash;
yerlarning holatini samarali monitoring qilish va yer fondidagi sifat
o‘zgarishlarini baholash tizimini yaratish; qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqaruvchilarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, belgilangan yer
massivlaridan oqilona foydalanish; qishloq xo‘jaligining investitsion
jozibadorligini oshirish.
Kalit so‘zlar:
yer resurslarini boshqarish, yer fondi, yerdan oqilona
foydalanish, qishloq xo‘jaligi yerlari, qishloq xo‘jaligi yerlaridan
foydalanishni tashkil etish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari.
O‘zbekistondagi
zamonaviy
yer
munosabatlari
ko‘plab
muammolar, shu jumladan yerdan oqilona foydalanish va himoya qilishni
tashkil etish bilan bog‘liq muammolar mavjudligi bilan tavsiflanadi.
Qishloq xo‘jaligi yerlari, xususan, ehtiyotkorlik bilan nazoratni talab
qiladi. Ushbu tabiiy hududlarning cheklanganligi sababli resurs,
maydonlarni kengaytirish, yaxshilash va ularni samarali taqsimlash uchun
yerning zaxiralarini, unumdorligini baholash kerak. Yutuq yerdan oqilona
11
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
foydalanish va muhofaza qilishni rejalashtirishdagi ijobiy natijalar ko‘p
jihatdan yerlardan iqtisodiy foydalanish jarayonida ularning miqdoriy va
sifat holatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan ishlab chiqarish, ekologik,
iqtisodiy va boshqa omillar o‘rtasidagi munosabatlarni ilmiy asoslash
sifatiga bog‘liq. Yerdan foydalanish va muhofaza qilish, samarali yer
resurslarini tiklash muammosi bugungi kunda davlat darajasiga olib
chiqishdir.
Avvalo, yer siyosatini davlat tomonidan nazorati, uning ko‘lamini
kam baholashdir. Yer qonunchiligining o‘zi yerdan foydalanish va himoya
qilish talablariga javob bermaydi. Masalan, iqtisodiy ayirboshlash
holatida qonun hujjatlarida yer huquqlarining kafolatlari tizimi ko‘zda
tutilmagan.
Bugungi kunda yerning aksiyalar aylanmasini to‘g‘ri tartibga
solish. Huquqiy qo‘llab-quvvatlash sohasida asosli davlat siyosatining
yo‘qligi, foydalanish huquqlarini majburiy tugatish mexanizmlarining
buzilishi to‘g‘ri foydalanilmagan yer uchastkalarini hisobga olishda
kamchiliklarga olib keladi [7]. Yerning sifat xususiyatlarini saqlash uchun
standartlar mavjud emas. Ular, me’yoriy hujjatlarga muvofiq, faqat
maqsadli foydalanishni saqlash bilan cheklangan. Ishlatilmagan yoki
noto‘g‘ri ishlatilgan taqdirda 3 yil ichida davlat organlari yer egasi yoki
ijarachidan yerni olib qo‘yish huquqiga ega [1].
Buzilgan yerlar maydonlarining keskin ko‘payishi va ularning
iqtisodiy faoliyatdan chiqib ketishi ekologik vaziyatning yomonlashishiga
va atrof-muhit tarkibiy qismlarining yaxlitligini buzishga olib keldi.
Ushbu yerlarning tiklanishi yer resurslarini oqilona taqsimlash va
foydalanish samaradorligini oshirishga yordam beradi. Qayta tiklangan
yerlarga yangi tashkil etilgan dehqon xo‘jaliklari va boshqa kichik
boshqaruv shakllarini joylashtirish mumkin [3].
Vaqt o‘tishi bilan bu yerlar yana muomalaga jalb qilinadi, bu esa
yer to‘lovlari hajmining oshishiga olib keladi. Keyinchalik, mahalliy
byudjetlarning o‘sishi mintaqa hududlarida yerdan foydalanishni
yaxshilash va yer bozorini rivojlantirishni moliyalashtirishga imkon
beradi [8].
Yer sifatini monitoring qilish tizimini tashkil etishdagi muammolar,
kam mablag‘, yer nazorati xizmatining texnik va kadrlar bilan
ta’minlanmaganligi, yetarli hajmda amalga oshirilmaydigan yoki epizodik
xarakterga ega bo‘lgan yer resurslaridan oqilona foydalanish ustidan
nazoratning etarli emasligi sababidir. [6]. Yerdan oqilona foydalanishning
12
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
barcha vazifalari murakkab xarakterga ega va ularni huquqiy, ekologik,
iqtisodiy, tashkiliy va iqtisodiy mexanizmlar orqali hal qilish kerak. Ushbu
mexanizmlarning har birida muammolar mavjud. Ularni hal qilish uchun
yerdan oqilona foydalanishni ta’minlaydigan bunday chora-tadbirlarni
amalga oshirish kerak. Masalan, qishloq xo‘jaligi yerlari uchun erdan
foydalanish va ayirboshlash sohasidagi qonunchilikni amalga oshirish, yer
uchastkalariga bo‘lgan mulk huquqini ro‘yxatdan o‘tkazish bo‘yicha
to‘liq ishlarni bajarish, inventarizatsiya qilish va foydalanilmagan yerlarni
muomalaga jalb qilish, yerlarni degradatsiyadan puxta himoya qilish
tavsiya etiladi [5].
Hududlarda qishloq xo‘jaligi yerlaridan oqilona foydalanishni
tashkil etishning yana bir muammosi ijtimoiy-iqtisodiy beqarorlikdir.
Malakali kadrlarning etishmasligi, qishloq xo‘jaligi ishchilarining
qisqarishi, tadbirkorlik faoliyatining past darajasi, yetishmasligi davlat
ishlarini moliyalashtirishga qiziqishi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda
buzilishlarga olib keladi. Bu sanoat va yerdan foydalanish holatini
yaxshilashga imkon bermaydi.
Yer resurslaridan foydalanishni bashoratli rejalashtirishning
yo‘qligi mintaqaviy darajada ham, boshqaruvning nomukammalligiga
olib keladi.
Tadqiqot qishloq xo‘jaligi yerdan foydalanish prognozlarini
natijalari oqilona tashkil etish, boshlang‘ich nuqtasi bo‘lib xizmat qilishi
kerak, deb ko‘rsatadi yerdan foydalanishda [4]. Hozirgi vaqtda yer tuzish
ishlarini tashkil etish va rejalashtirish mexanizmini, elementlarning
mohiyati, mazmuni, dinamikasini o‘rganish masalalariga etarlicha e’tibor
berilmayapti. Bu yerda alohida joy olish kerak kompleksda turli xil
ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy chora-tadbirlarni tizimi sifatida hal
qilinadigan fermer xo‘jaliklarida yerni boshqarish yerdan foydalanish va
muhofaza qilishni ratsionalizatsiya qilish masalalari. Biz beqaror iqtisodiy
vaziyatda, loyihalar yer unumdorligini saqlashning haqiqiy va arzon
vositasidir [5].
Jamiyat rivojlanishi bilan iqtisodiyotning turli tarmoqlari o‘rtasida
yerlarni qayta taqsimlash bo‘lgan va bo‘ladi, ammo hozirgi vaqtda qishloq
xo‘jaligi yerlarining ustuvorligi har doim ham hurmat qilinadi. Shu bilan
birga, bunday ustuvorliklar yer resurslaridan oqilona foydalanish va
himoya qilish uchun asos bo‘lishi kerakligi aniq [4]. Ko‘pgina hududlarda
monitoring jarayoni zamonaviy kartografik asos yo‘qligi sababli
kechiktirilmoqda. Xaritalarni yaratish bo‘yicha so‘nggi topografik ishlar
13
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
o‘tgan asrning oxirida amalga oshirildi. Xaritalarni yangilash deyarli
amalga oshirilmaydi, shu bilan birga hududlarning intensiv rivojlanishi
sharoitida qishloq xo‘jaligi landshaftlarining o‘zgarish tezligi yuqori. Yer
kadastrlrini ishlab chiqish O‘zbekistonda muhandis kadrlarning
etishmasligini quyidagi diagramma orqali ifodalash mumkin (rasm 1).
Rasm 1.
Yillarda O‘zbekistonda faol (o‘z mutaxassisligini
o‘zlashtirgan ) kadastr muhandislari sonining tahlili.
Yerni nazorat qilishning murakkabligi shundaki, ular butun
mamlakat bo‘ylab taqsimlanadi va qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning
raqamli xaritalarining yo‘qligi o‘ziga xos qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Qishloq xo‘jaligi ko‘pburchaklari, konturlari, almashlab ekish
joylari to‘g‘risidagi ma’lumotlarning mavjud emasligi bizga haqiqiy
xulosalar chiqarishga va yerdan oqilona foydalanishni tashkil etish
bo‘yicha oqilona tavsiyalar berishga imkon bermaydi [2].
Mualliflar qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanishning asosiy
muammolarini zaif agrar siyosat, yerni boshqarish tizimining yo‘qligi,
ma’lum darajada rivojlanmaganligi deb atashadi yerni boshqarish
funksiyalari, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarining zaif moliyaviy
ba’zasi, agrobiznesning muhim xatarlaridir.
Ushbu muammolarni hal qilishda asosiy e’tibor quyidagi
muammolarga qaratilishi kerak bo‘ladi: qishloq xo‘jaligi yerlarini
boshqarishning samarali tizimini yaratish; yerni boshqarishning asosiy
funksiyasi sifatida yerni boshqarishning loyihalash amaliyotini yaratilish
imkoniyatini ta’minlash; erlarning holatini samarali monitoring qilish va
yer fondidagi sifat o‘zgarishlarini baholash tizimini yaratish; belgilangan
14
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
yer massivlaridan oqilona foydalanadigan qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqaruvchilarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash; qishloq xo‘jaligining
investitsion jozibadorligini oshirish.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Optimization of agricultural lands in land equipment projects
Khamidov, F.R., Imomov, S.J., Abdisamatov, O.S., ...Ibragimova,
G.Kh., Kurbonova, K.I. Journal of Critical Reviews, 2020, 7(11), pp.
1021–1023
2. Modeling of heat exchange processes in the Metanetka bioenergy plant
for individual use Sharipov, L.A., Imomov, S.J., Majitov, J.A., ...Pulatova,
F., Abdisamatov, O.S. IOP Conference Series: Earth and Environmental
Science, 2020, 614(1), 012035
3. Numerical solution of nonlinear integro-differential equations
Shodmonova,
U., Khamraeva, S. IOP Conference Series: Materials Science and
Engineering, 2020, 896(1), 012117
4. Transfer equation for the strain rate tensor and description of an
incompressible dispersed mixture (incompressible fluid) by a system of
equations of dynamic type Yuldashov, A., Abdisamatov, O., Abdullaev,
B., Dustova, S.E3S Web of Conferences, 2021, 264, 03025
5. Vosstanovlenie i ispolzovanie degradirovannыx oroshaemыx zemel v
kontekste diversifikatsii zemlepolzovaniya Usmanov Yusuf Aliqulovich
Abdisamatov Otabek Saydamatovich science and innovation international
scientific journal volume 1 issue 8 uif-2022: 8.2 | issn: 2181-3337 rr.616-
624
6. Kadastrovaya stoimost kak instrument monitoringa rыnochnoy
stoimosti nedvijimosti. postroenie matematicheskoy modeli otsenki
rinochnoy stoimosti ob’ektov nedvijimosti O.S.Abdisamatov1 2023 issn:
2181-3833 | volume 2 | issue 1 | rr.495-502
7. A.S.Altiyev. Fermerlik-yer resurslaridan foydalanishning samarali
shakli “O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi” agrar-iqtisodiy, ilmiy-ommabop
jurnali, 2007 y., № 4. 20 – bet.
8. Altiyev A.,Toshqulov A. Er solig‘i: nazariya va uslubiyot.
Monografiya. ISBN 978-9943-13-045-6, T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007
y. 108 bet.
9. A.S.Altiyev.Er resurslaridan foydalanish tizimini erkinlashtirishning
iqtisodiy mexanizmi. Monografiya. ISBN 978-9943-09-896-1,
15
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi “Fan” nashriyoti, 2009 y.
223-bet.
10. A.S.Altiyev. Yer resurslaridan foydalanish tizimini tartibga solish
muammolari Monografiya. ISBN 978-9943-19-435-9, “Fan” nashriyoti,
2018 y. 272-bet.
11. Yerlarni meliorativ holatini yaxshilashda zamonaviy geodezik
texnologiyalarni qo‘llash. assis. O.S.Abdisamatov assis.A.Juraev
assis.I.Karimov “ Xalqaro yer kuni” munosabati bilan “ Yer resurslarini
boshqarish va muxofaza qilishda innovatsion yondoshuvlar: muammo va
kreativ yechimlar” mavzusida respublika ilmiy-amaliy Toshkent 2019 yil
22-23 aprel 316-319-bet.
12. Qishloq xo‘jaligida sug‘oriladigan yerlaridan samarali foydalanishda
innovatsion texnologiyalarni joriy etish. O.Abdisamatov, U.Islomov, F.
Yusupov Ilmiy-amaliy agroiqtisodiy jurnali 2019y. 151-153-bet.
13. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 21
dekabrdagi 492 – sonli qarori «O‘zbeksiton Respublikasi hududlarini
kadastr bo‘yicha bo‘lish hamda yer uchastkalari, binolar va inshootlarning
kadastr raqamlarini shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash
haqida».T.,2001
14. Federalniy zakon «Ob oborote zemel selskoxozyaystvennogo
naznacheniya» [Elek-tronnыy resurs]: ot 24.07.2002 N 101-FZ (red.
06.06.2019) // rejim dostupa SPS «Konsul-tant Plyus».
ДЕМОГРАФИК КАРТАЛАРНИ ЯРАТИШ
ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ
Абдурахмонов С.Н.
– катта ўқитувчи
,
PhD, ТИҚХММИ МТУ,
Акрамов Ш.И
. – талаба, ТИҚХММИ МТУ
Аннотaция:
Бугунги кунда мавзули карта ва планларни
яратиш,
уларни
қайта
ишлаш,
маълумотлар
базаларини
шакллантириш, интегрaциялаш ҳамда визуаллаштириш каби ишлар
ГАТ технологиясининг асосий мақсадли вазифаларидан бири деб
қабул қилинди. Электрон демографик карталарини тузишда
маълумотларини тўплаш, уларга мувофиқ маълумотлар базасини
шакллантириш ишлари ArcGis, MapInfo, Panorama, GeoDraw,
GeoGraph, Atlas Gis, Win Gis, ArcInfo ва бошқа дастурлар асосида
