15
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi “Fan” nashriyoti, 2009 y.
223-bet.
10. A.S.Altiyev. Yer resurslaridan foydalanish tizimini tartibga solish
muammolari Monografiya. ISBN 978-9943-19-435-9, “Fan” nashriyoti,
2018 y. 272-bet.
11. Yerlarni meliorativ holatini yaxshilashda zamonaviy geodezik
texnologiyalarni qo‘llash. assis. O.S.Abdisamatov assis.A.Juraev
assis.I.Karimov “ Xalqaro yer kuni” munosabati bilan “ Yer resurslarini
boshqarish va muxofaza qilishda innovatsion yondoshuvlar: muammo va
kreativ yechimlar” mavzusida respublika ilmiy-amaliy Toshkent 2019 yil
22-23 aprel 316-319-bet.
12. Qishloq xo‘jaligida sug‘oriladigan yerlaridan samarali foydalanishda
innovatsion texnologiyalarni joriy etish. O.Abdisamatov, U.Islomov, F.
Yusupov Ilmiy-amaliy agroiqtisodiy jurnali 2019y. 151-153-bet.
13. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 21
dekabrdagi 492 – sonli qarori «O‘zbeksiton Respublikasi hududlarini
kadastr bo‘yicha bo‘lish hamda yer uchastkalari, binolar va inshootlarning
kadastr raqamlarini shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash
haqida».T.,2001
14. Federalniy zakon «Ob oborote zemel selskoxozyaystvennogo
naznacheniya» [Elek-tronnыy resurs]: ot 24.07.2002 N 101-FZ (red.
06.06.2019) // rejim dostupa SPS «Konsul-tant Plyus».
ДЕМОГРАФИК КАРТАЛАРНИ ЯРАТИШ
ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ
Абдурахмонов С.Н.
– катта ўқитувчи
,
PhD, ТИҚХММИ МТУ,
Акрамов Ш.И
. – талаба, ТИҚХММИ МТУ
Аннотaция:
Бугунги кунда мавзули карта ва планларни
яратиш,
уларни
қайта
ишлаш,
маълумотлар
базаларини
шакллантириш, интегрaциялаш ҳамда визуаллаштириш каби ишлар
ГАТ технологиясининг асосий мақсадли вазифаларидан бири деб
қабул қилинди. Электрон демографик карталарини тузишда
маълумотларини тўплаш, уларга мувофиқ маълумотлар базасини
шакллантириш ишлари ArcGis, MapInfo, Panorama, GeoDraw,
GeoGraph, Atlas Gis, Win Gis, ArcInfo ва бошқа дастурлар асосида
16
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
олиб борилмоқда. Ушбу мақолада электрон карталарини тузишда
маълумотлар тўплаш ва унда замонавий методлардан фойдаланиш,
фазовий маълумотларни ГАТларда интегрatsiялаш ҳамда ижтимоий-
иқтисодий карталарни тузиш ишлари юзасидан фикр-мулоҳазалар
келтирилган.
Калит сўзлар:
электрон карта, визуализaция, интегрaция,
статистик маълумотлар, мультимедиа, демография, аҳолишунослик,
картографик манба, план.
Инсоният тафаккури ривожланиб унинг эҳтиёжлари ҳам ортиб
боради. XXI аср ахборот асри, техника ва технологиялар асри деб
юритилиши бежиз эмас. Ҳозирги кунда замон билан ҳамнафас
бўлмасак, янгиликлардан ўз вақтида хабардор бўлиб, ўрганиб,
ўзлаштира олмасак, ҳаётда ўз ўрнимизни топишимиз табиийки
қийин. Ҳозирда барча фан ва соҳаларда улкан изланишлар ва
тадқиқотлар олиб борилиб, мисли кўрилмаган натижаларга
эришилмоқда. Хусусан, картография ва геоинформатиканинг фан,
техника ва ишлаб чиқариш соҳаси сифатида ривожланиб бораётгани
ҳеч бир соҳа мутахассисига сир эмас. Географик ахборот тизимлари
(ГАТ) нинг кириб келиши соҳани янада тез суратлар билан
ривожланишига олиб келди
[9]
. Бугунги кунда ҳудудларнинг 1:5 000
масштабидаги электрон рақамли карталари ГАТ оиласига мансуб
дастурий воситалар (ArcGIS, QGIS, Mapinfo...) дастурларида
шакллантирилиб, ишлаб чиқариш ташкилотларида фойдаланиб
келинмоқда. Бу карталарни демографик жараёнлар билан
умумлаштирган ҳолда барча шаҳар, шаҳарча ва қишлоқларнинг
кенгайтирилган маълумотлар базаси шакллантирилиши мумкин.
Инновatsiон технологияларни жорий қилган ҳолда жойлардаги янги
маълумотлар асосида аҳолига тегишли бўлган статистик ахборотлар
жойлардаги мутасадди ташкилотлардан онлайн тарзида қабул қилиш
ва геомаълумотлар базаси билан итегрatsiя қилиш республикамизда
аҳоли динамикасини доимий равишда кузатиб бориш имконини
яратади.
Тадқиқот жараёнида картографик, аэрокосмик, статистик, ГАТ
технологиялари ArcGis, QGIS, Mapinfo дастурлари, анкета сўрови,
ҳудудий таҳлил, геолокaция усулларидан фойдаланилган.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги
қуйидагилардан иборат:
17
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
демографик жараёнларни тадқиқ қилиш ва картага олишнинг
замонавий методлари ва технологиялари, геоинформaцион картага
олиш, фазовий ва картографик моделлаштириш ва визуаллаштириш
илмий жиҳатдан асосланган, демографик жараёнларни тадқиқ
қилишда картографик методнинг афзаллиги асосланган, ГАТ
технологиялари ёрдамида фазовий маълумотларни моделлаштириш
ва демографик жараёнларни маълумотлар базасига геолокaциялаш
ишлари бажарилган;
Интегрaция – жуда кенг маънодаги тушунча. Бугунги кунга
келиб кишилар интегрaция жараёнининг моҳиятини яхши англаши,
зарур. Интегрaция нима? -«Интегрaция»-лотинча «integration»
сўзидан олинган бўлиб, «integr» тўлиқ яхлит, бир бутун деган
маънолар
англатади;
Интегрaция-ўзаро
боғланган
ҳолда
ривожлантириш, бир бутун қилиб бирлаштирмоқ, яхлит ҳолга
келтирмоқ деганидир. Интегрaция турли хил қисм ва элементларни
бир бутунликка бирлаштириш жараёнидир. Интегрaция жараёнлари
ташкиллаштирилган системаларда бўлиши мумкин – бу ҳолда улар
система бутунлик даражасини ва ташкиллаштирилган даражасини
кўтаради [5, 69-б.].
Замонавий GPS қабул қилгичлари ёрдамида ҳудудий
ахборотларни жамлаш ёки янгилаш мақсадида жойларда
мутахассислар томонидан тадқиқот ишларини олиб бориш талаб
этилади. Тадқиқот ишларини олиб боришдан GPS қабул
қилгичларига ArcGIS дастурида яратилган ва шакллантириб
келинаётган электрон рақамли карта юкланади.
Юкланган электрон рақамли карта GPS қабул қилгичида актив
ҳолга келтирилади. GPS қабул қилгичини ишчи ҳолатга келтириш
учун сунъий йўлдошлар билан боғлаш буйруғи берилади. Сунъий
йўлдошлар билан боғланишда энг камида 4 та канал тўлиши талаб
этилади ҳамда боғланишдаги PDOP хатолиги 5 дан ошмаслиги керак.
Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ўртача 10 тадан 12 тагача сунъий
йўлдош билан боғланиш имкони мавжуд. Тоғ ва тоғ олди ҳамда
магнит майдони юқори бўлган зоналарда 4 тадан 8 тагача сунъий
йўлдош билан боғланиш имконини беради. Жойларда демографик
электрон карталар яратишдек тадқиқот жараёнини олиб боришда
ҳудуддаги ахборотлар ўрганилади.
GPS қабул қилгичига ахборотларни киритишдан олдин,
ҳудуднинг географик жойлашувидан келиб чиқиб нуқтали қатламда
18
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
координата
олинади.
Олинган
координатанинг
атрибутив
маълумотлар жадвалиган мазкур тўпланган ахборотлар киритиб
борилади. Маълумотлар базасига киритилган ахборотлар дастурий
таъминот билан интегрaцияни амалга ошириш учун онлайн тарзида
серверга жамланади. Жамланган маълумотларни серверда автоматик
тарзида фавқулотдаги ҳолатлар учун резерв нусхаси олинади [1].
Сўнгра ишчи компьютернинг хотира дискига ахборот автоматик
тарзида етказилади.
Компьютердаги ArcGIS дастурида яратилган электрон рақамли
карта юкланади. Юкланган электрон рақамли картага GPS қабул
қилгичи ёрдамида олинган куқталар ва тўпланган ахборотлар импорт
қилинади. Импорт қилинган нуқталар давлат координаталар
тизимига асосан географик жойлашувига кўра ҳудудига автоматик
тарзида фазовий боғланади.
ГАТ технологияларининг устунлигини, кенг қамровлилиги
билан бир қаторда, фазовий маълумотларни картографик тасвир
асосида ифодалашдаги имкониятларини кўрсак бўлади.
Ахборотлар атрибутив маълумотлар жадвалини тўлдиради.
Атрибутив маълумотлар жадвалидаги ахборотлар асосида барча
кўрсаткичларга таяниб шартли белгилар шакллантирилади. Шартли
белгилар бир қанча диаграммалар кўринишида визуаллаштирилади.
Маълумки,
дастлаб
ГАТ
технологияларидан
айнан
визуаллаштириш мақсадида фойдаланилган. Демографик жараёнлар
карталарини ишлаб чиқишда визуал қараш деганда нимани
тушунамиз ва ҳаётга тадбиғи қандай? Карталар инсон тарафидан
визуал (кўз орқали), ёки компьютер томонидан, рақамли тарзда
кўриниши мумкин. Инсон тарафидан визуал қиёслаганда инсон
интуициясига таянган ҳолда турли фарқ ёки ўxшашликларни топиш
мумкин [6]. Ҳозирги кунда эса ГАТ технологиялари томонидан турли
шаклдаги
визуаллаштириш
имкониятлари
мавжуд
бўлиб,
маълумотларни нафақат карта шаклида, балки фойдаланувчи билан
ўзаро мулоқотни амалга оширган ҳолда жадваллар, диаграммалар ва
бошқа шаклларда тасвирланади.
ГАТ технологияларида вертуал реал тизимини яратиши учун
визуал мулоқот катта аҳамият касб этади ва унда барча ГАТ
технологиялари кўринишлари қўлланилади. Визуал мулоқот
ориентaция ва навигaция, танлаш, бошқариш ҳамда таҳлил қилиш
функцияларига ажратилади. Агар фойдаланувчи 3D муҳит ичида
19
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
бўлса, ушбу функциялар имкони борича 3D муҳитда ўз аксини
топиши керак. Буни виртуал оламнинг ўзидан фойдаланган ҳолда
амалга ошириш мумкин [7; 123-б.].
Шу ўринда визуализatsiянинг ахборотларга бой ишларини,
структурали
ва
структурасиз
маълумотлари
учун
янги
конструкцияларини
яратилиши
намойишлари
мавжудлигини
кўришимиз мумкин. Мисол учун, Examples include TreeMaps, Cone
Trees, Perspective Walls, StarField displays, Hyperbolic trees, DOITrees,
SpaceTrees ва бошқаларни ўз ичига олади [3; 267 p.].
Шу
ўринда,
визуализaция
жараёнида
карталарнинг
хусусиятидан келиб чиқиб, фазовий қайта ишлашдаги муносабати
билан уларнинг вазифалари картографик асар кўринишидаги график
маълумотлар базаси ёки фазовий маълумотлар манбаси графиги
ҳисобланади. Визуал махсулотларни ишлаб чиқарувчи тажрибали
мутахассис визуализatsiяни фаоллаштириш учун график ва фазовий
маълумотлар базаларини юқори аниқликда тузиш зарурлиги талаб
этилади.
Визуализaция бугунги кунга келиб ҳар бир соҳаларда
ривожланиб бормоқда. Замонавий ГАТ технологиялари асосида
визуал тасвир яратиш ҳар бир соҳа сингари аҳоли карталарини
тузишда ҳам кўплаб ютуқларга эришиш учун замин бўла олади.
Бунинг учун визуализaциядан фойдаланиш орқали замонавий визаул
эквивалент яратилади. Маълумотлар манбалари ахборот графикаси,
ахборотларни тасвирлаш, тадқиқот маълумотларни таҳлил қилиш ва
статистик графикалар билан боғлиқ. Бу эса ўз-ўзидан тадқиқот
ишини мукаммаллигини оширишда ахборотларни визуал тасаввурда
изланишларга ундайди.
Фазовий демографик маълумотларни қатламли ташкил
қилишда қуйидаги устунликларга эга эканлигини аниқладик:
➢
демографик картани визуаллаштиришда қатламларнинг
кўринарлилик ҳолатини ўзгартириш имконияти;
➢
демографик картани визуаллаштиришда қатламларнинг
тартибини ўзгартириш имконияти;
➢
карталарни тузишдаги мавжуд ҳар бир қатламни
визуаллаштириш параметрларини мустақил равишда созлаш
имконияти;
➢
демографик карталар қатламлари бўйича мустақил
фазовий таҳлил имконияти;
20
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
➢
дастурий воситалар асосида турли даражадаги
деталланган ва натижавий қатламлардан карталарни шакллантириш
имконияти.
Фазовий демографик маълумотларни карта кўринишида
визуаллаштириш
ва
3D
ўлчамли
визуаллаштиришнинг
хусусиятларидан келиб чиқиш талаб этилади.
Фазовий маълумотларни ГАТларда визаллаштиришда бош
принцип - фазовий маълумотларни қатламли ташкил қилишнинг
қўлланилишидир. Бунда бир типдаги маълумотлар қатламларга
гуруҳланади. Бу ерда бир типдаги маълумотлар деганда ўхшаш
семантикага эга ёки бир хил ўлчамга ёҳуд топологик структурага эга
бўлган объектларни тушуниш мумкин
[2].
ArcGIS дастурий таъминоти ва GPS қабул қилгичи
интергatsiясини амалга ошириб боғланиш ҳосил қилингандан сўнг
навбатдаги
тадқиқотларда
ахборотлар
автоматик
тарзида
маълумотлар базасига келиб тушади. Маълумотлар базасини янги
ахборотлар асосида визуаллаштириш орқали амалга оширилади.
ГАТ технологияларининг устунлигини, кенг қамровлилиги
билан бир қаторда, фазовий маълумотларни картографик тасвир
асосида ифодалашдаги имкониятларини кўрсак бўлади.
Натижада шу нарса маълум бўлдики, айрим ҳудудларнинг
рақамли ва электрон карталарини яратишда мавжуд қоғозли
карталардан асос сифатида фойдаланиш кутилган натижани бермади.
Шунинг учун биринчи навбатда картографик асос яратиш
талаб этилади. Карталарда жараёнларни акс эттириш мақсадида
картографик асосни яратишда масофадан зондлаш материалларидан
фойдаландик. Янги картографик асос яратишда дастлаб
landsat
космик аппаратидан олинган суратлардан фойдаланилди. Электрон
ва рақамли карталарни тузиш методикаси ва технологияси кетма-
кетлигида карталарнинг оригиналини тайёрлаш ва улардан нусхалар
олиш жараёнларидаги принципиал янги босқичлари шаклланиши
бевосита географик ахборот тизимлари оиласига мансуб дастурий
таъминотлар билан боғлиқ.
Электрон демографик карталарини яратиш технологияси
ишлаб чиқилди. (1-расм)
21
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
1-
расм.
Электрон карталарни яратиш технологияси.
Ишлаб чиқилган электрон демографик карталарини яратиш
технологияси асосида карталарни яратишда, дастлаб маълумотларни
киритиш тизимида компьютер хотирасига керакли бўлган мавзуга
тегишли қоғозли ҳамда элетрон рақамли карталар ва унга тегишли
бўлган жадваллар, матнли ва бошқа маълумотлар тўпланади.
Иккинчи, маълумотларни текшириш, жамлаш тизимида барча
тўпланган маълумотлар текширилиб тизимлаштирилади.
Учунчи,
маълумотларни
сақлаш
тизимида
юқорида
тизимлаштирилган маълумотлар маълум бир тартиб асосида
файлларда марказий база серверида сақланади.
Кейинги тўртинчи таҳлил қилиш тизимида барча жамланган
маълумот мавзу бўйича таҳлили қилиб чиқилади ҳамда сўралган
ташкилотлар ва бошқа давлат органларига интерактив хизмат
кўрсатиш учун узатилади
Ишлаб чиқилган электрон демографик карталарини яратиш
технологияси асосида карталарни яратишда, дастлаб маълумотларни
киритиш тизимида компьютер хотирасига керакли бўлган мавзуга
тегишли қоғозли ҳамда элетрон рақамли карталар ва унга тегишли
бўлган жадваллар, матнли ва бошқа маълумотлар тўпланади.
Иккинчи, маълумотларни текшириш, жамлаш тизимида барча
тўпланган маълумотлар текширилиб тизимлаштирилади.
22
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
Учунчи,
маълумотларни
сақлаш
тизимида
юқорида
тизимлаштирилган маълумотлар маълум бир тартиб асосида
файлларда марказий база серверида сақланади.
Кейинги тўртинчи таҳлил қилиш тизимида барча жамланган
маълумот мавзу бўйича таҳлили қилиб чиқилади ҳамда сўралган
ташкилотлар ва бошқа давлат органларига интерактив хизмат
кўрсатиш учун узатилади.
Бешинчи босқичда интерактив хизмат кўрсатиш ташкилотлари
маълумотларни сўралган жойга тақдим этади.
Якуний босқич, яъни динамик ўзгаришларни аналитик ва
статистик таҳлил қилишда изланувчи томонидан турли мавзулар
бўйича прогнозлаш ишларини олиб боришда тўпланган
маълумотларга таянган ҳолда прогнозлаш амалларини бажаради.
Зарурат бўлганда уларни карталарини ишлаб чиқади Дастурда
яратилган янги картографик асосга юқорида амалга оширилган
ишлар натижаси, яъни геолокaция усули ёрдамида марказий
маълумотлар
базасига
тўпланган
статистик
маълумотлар
жойлаштириб ўзаро боғланди.
2-
расм.
Жанубий минтақа аҳоли картаси
Сўнгра картографик тасвирлаш усулларидан фойдаланган ҳолда
жанубий минтақа аҳоли картаси тузилди (2-расм).
Шундай қилиб, электрон рақамли карталарни тузиш ва
демографик жараёнларни визуаллаштиришда геомаълумотлар
базасига ахборотларни тўғридан тўғри интегрaция қилиш
23
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
структурасини ишлаб чиқишга ҳамда автоматик таҳлилий ишларни
олиб бориш ишлари билан бирга масофадан зондлаш
материалларини қайта ишлаш ва бунда барча имкониятлардан келиб
чиқиб фазовий маълумотларни картографик тасвир асосида
ифодалашга имкон яратилди.
Геоахборот технологиялар ёрдамида демографик жараёнларни
карталаштиришнинг назарий асосларини таҳлили ГАТ ва карталарни
бир бирлари билан боғлиқлиги бир бирларини доимий равишда
тўлдириб боришини кўрсатди. Табиат ва жамиятдаги жараёнларни
ёки объектларни таърифлаш учун анъанавий равишда адабий,
статистик, картографик, аэро ва космик материаллар қўлланилди.
Объектлар, жараёнлар ва ҳодисалар тўғрисидаги маълумотларни
тўплаш ва ишлашда компютер техникаси ва маълумотларга ишлов
беришнинг замонавий услублари, ГАТ ни қўллаган ҳолда янгича
ёндашув истиқболли бўлиб хизмат қилади. Демак, кўп ҳолларда
геоинформатика ва картографиянинг ўзаро боғлиқликларига эътибор
қаратилишини ва одатда икки тарафлама муаммо, бир томондан
картографиянинг
геоахборот
таъминоти,
бошқа
томондан
геоинформатиканинг
картографик
таъминоти
кўрсатилиши,
картография ва геоинформатиканинг ўзаро боғланишдаги нуқтаи
назарларда юзага чиқишини кўриб чиқилди.
Электрон рақамли карталарни тузиш ва демографик
жараёнларни
визуаллаштиришда
геомаълумотлар
базасига
ахборотларни тўғридан тўғри интегрaция қилиш структурасини
ишлаб чиқишга ҳамда автоматик таҳлилий ишларни олиб бориш
ишлари билан бирга масофадан зондлаш материалларини қайта
ишлаш ва бунда барча имкониятлардан келиб чиқиб фазовий
маълумотларни картографик тасвир асосида ифодалашга имкон
яратилди.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Abduraxmonov S.N. Geoinformatic Systems and Technologies (GAT)
and Information on the Use of GPS Accessories in Integrated
Demographic Process // International Journal of Multidisciplinary
Research and Publications ISSN (Online): 2581-6187. 2019 y.
2.
Abdurakhmanov S. N. Development of data on the creation of maps of
demographic processes in the system of geographic information
technology / / XXI International scientific and practical conference
Advances in Science and Technology. RUSSIA in June 2019.
24
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
3. Jeffrey H, Stuart K. Card, James A. Landay, “A toolkit for interactive
information visualization”. USA-2006 еar 2 p., 267 p.
4. Kang-tsung Chang. Introduction to Geographic Information Systems.
Fourth edition. - McGraw Hill Edication (India) 2008. - 450 p.
5. Ковин Р.В., Марков Н.Г. Геоахборот тизимлари. Томск 2008. 69 б.
6. Мусаев И. Мухторов Ў. Геоаборот тизим ва технологиялари.
Тошкент 2015. 59 б.
7. Раклов В.П., Сафаров Э.Ю., Абдураҳимов Х.А. Географик ахборот
тизимлари. - Т.:Фан, 2007. - 140 б
8. Сафаров Э.Ю., Пренов Ш.М. ва бошқ. Картография ва
геовизуаллаштириш. Тошкент-2015 123 б.
9. Интернет маълумотлари
GEOLOCATION OF ATTRIBUTABLE DATA INTO
DATABASE WHEN COMPILING DEMOGRAPHIC MAPS
Abduraxmonov S.N. -
Senior teacher , PhD, TIIAME NRU
, Xakimov
A.K. –
student, TIIAME NRU
, Abduxalimov L.M. -
a master's student,
TIIAME NRU
Annotation:
There are several programs of geographic information
systems, which are enriched with new improved versions from year to
year. Even with the connection to the internet through these programs, the
possibilities of carrying out many cartographic works are increasing. For
example, it is important to create interactive dynamic maps on different
topics. At present, the process of obtaining an intensive - interactive map
for moving and changing objects in the spheres of population and
population service is character. Maps of the population are necessary for
ensuring and satisfying the practice of the national economy, culture and
social development. According to the content of the maps of the
population, the settlement of the population and its location are divided
into maps, demographic, ethnographic-anthropological and socio-
economic maps. In this article, opinions on the role of modern GIS
technologies in the formation of attributive data and obtaining results and
geolocation work on the database are given in the compilation of
demographic maps based on the data of the last years.
