29
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
7.
Safarov E.Y, it's not., Abdurakhimov X.A., Aymatov R.Q.
"Geoinformation cartography". - Tashkent., University, 2012.
8.
Safarov E.Y, it's not. and et al. Geoinformation cartography. - T.:
University, 2012. - 180 P.
9.
Safarov E.Y, it's not., Allanazarov A.R and others cartography and
geovizualization. - T.: Economy-Finance, 2016. – 171P.
10.
ttp://www.ESRI.com
11.
ttp://gis-lab.info
12.
ttp://www.geospatialworld.net
13.
ttp://www.gisig.it/best-gis/Guides/main.tm
14.
ttp://www.gisinfo.ru
15.
ttp:// lex.uz
16.
ttp://www.dataplus.ru/
17.
ttp://www.cadacademy.ru/
18.
ttp://www.gis.nnov.ru
19.
ttp://www.sasgis.org
20.
ttp://www.stat.uz
YERLARNI MONITORING QILISH KARTALARINI TUZISH
PRINSIPLARI VA TEXNOLOGIYALARI
Abduraxmonov S.N.–
PhD, katta o’qituvchi
,
TIQXMMI MTU,
Valimatova
S.
-magistrant, TIQXMMI MTU
Annotatsiya:
Hozirda yerlarni monitoring qilish kartalarini tuzish
yer bilan bog‘liq bo‘lgan barcha sohalarda hususan, qishloq xo‘jaligida
juda katta ahamiyatga egadir. Yerlarni monitoring qilish kartalarini
kartografik komponent qoidalari asosida tuzish lozim.
Kalit so'zlar:
Monitoring kartalari, raqamli ortofotoplanlar, obyekt
dinamikasi.
Hozirgi vaqtda yurtimizda Respublikamiz butun hududi bo‘ylab
monitoring kartalarini yaratish va ular asosida yerlarni baholash ishlari
olib borilmoqda.
Ko‘p yillik amaliyotlar natijasida qishloq xo‘jaligi kartalari yerlarni
monitoring qilishda qanday rol o‘ynashini va qay darajada kerak
ekanligini aniqlab berdi, biroq, ushbu amaliyotlarning yaxlit,
30
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
umumlashgan ilmiy dizayni hali ham mavjud emas.Ushbu maqolada
yerlarni monitoring qilish kartalari qanday darajada muhumligi, ularni
tuzilishi, tarkibi, xususiyatlari va boshqa jihatlari ilmiy qoidalar asossida
yoritib berilgan.
Bunda turli xil ilmiy tadqiqotlar asosida hozirgi kunda muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan monitoring kartalarini yaratishning asosiy
prinsiplarini ishlab chiqishga qaratilgan.
Qishloq xo‘jaligi yerlarni monitoring qilish kartalarini tuzishdan
maqsad ikkita asosiy yo‘nalishdagi muammolarni hal qiladi:
-Qishloq xo‘jaligi yerlarning holati va o‘zgarishlarini tavsiflash;
-foydalanuvchilar uchun tavsiflovchi aniq, ishonchli, sifatli
m’lumotlarni tayyorlash;
Birinchi yo‘nalishda obyekt haqidagi axborotlarni shakllantirish,
yani ma’lum vaqt, ma’lum davr oralig‘idagi o‘zgarish holatlari,
muammolarini hal qilishni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi yo‘nalishda obyektlar
haqidagi axborotlar, xususan, ularning holati, o‘zgarishi, dinamikasi,
sifati, aniqlik darajasi haqida ma’lumot beradi.
Yerlarni monitoring qilish kartalari ma’lum bir obyektni kuzatish,
tekshirish va natijalarni ko‘rsatishda birlamchi analog axborot beruvchi
kartalar xisoblanadi.
Obyekt dinamikasi deganda kuzatuv davrida sodir bo‘lgan
o‘zgarishlar ketma-ketligi tushuniladi. Monitoring kartalaridagi
ma’lumotlar obyektning vaqt o‘tishi bilan tendensiyalar va tasvirlari
qanday o‘zgarganligini sintez qilish va uni ko‘rsatish orqali olinadi.
Monitoring qilishda asosiy manbalardan foydalangan holda
dastlabki materiallar ma’lumotlarini murakkab analitik-sintetik qayta
ishlash natijasida uning raqamli modellari yaratiladi. Raqamli
modellaridan obyektning xususiyatlari, soni, turli xil baholash
ko‘rsatkichlarini onson aniqlash mumkin bo‘ladi. Agar ma’lum bir
hududning salbiy ko‘rsatkichlari aniqlansa, salbiy xarakterdagi
o‘zgarishlarni monitoring jarayonida prognoz qilish va ularni bartaraf
qilish bo‘yicha chora-tadbirlarni tavsiya etish, ogohlantirish yoki butunlay
salbiy ko‘rsatkichlarni o‘z vaqtida yo‘q qilish mumkin. Prognoz
ma’lumotlari nima salbiy, qachon, qayerda va qanday sabablarga ko‘ra
obyekt bilan salbiy ko‘rsatkichlar sodir bo‘lishi mumkin degan savollarga
javob beradi. Shuningdek salbiy hodisalarning oldini olish va yo‘q qilish
uchun zarur bo‘lgan chora-taddbirlarni aniqlashda muhim ahamiyat kasb
etadi. Ma’lum vaqt yoki davr mobaynida obyekt bilan yuz berishi mumkin
31
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
bo‘lgan jarayonlarni oldindan bashorat qilish asosida yerdan unumli,
samarali foydalanishni shakllantiradi. Obyekt to‘g‘risidagi barcha
ma’lumotlar monitoring kartalarida ko‘rsatiladi. Bundan tashqari,
ma’muriy va davlat organlari uchun bu ma’lumotlar ma’muriy birliklar
kesimida kartalarda ko‘rsatilishi mumkin. Bunday kartalar an’anaviy
bashorat kartalari deb ham nomlanadi. Ma’lumki, yer murakkab
shakllanishdir u hududning tabiiy tizimining bir qismi bo‘lib, jamiyat
uchun turli xil ishlarni, bir qancha funksiyalarni bajaradi. Shunga ko‘ra, u
turli xil tarkibiy qismlarga va xususiyatlarga ega.
Qishloq xo‘jaligi yerlari guruhi uchta kichik guruhni o‘z ichiga
oladi, chunki yer uchta iqtisodiy subkompleksga ega: resurs, funktsional
va ekologik. Birinchi kichik guruhga yerning tabiiy tarkibiy qismlari
(tuproqlar, o‘simliklar, suv obyektlari, yer usti va yer osti boyliklari,
relyef) uning resurs potentsialining tarkibiy qismlariga kiradi. Ikkinchi
kichik guruhga hududiy mavzularni aks ettiruvchi mavzular ya’ni, mavjud
yer zonalari, ruxsat etilgan yerlardan foydalanish turlari, yer sinflari va
yerlarning yaroqliligi, qishloq xo‘jaligini rayonlashtirish, yer turlari va
boshqa yer obyektlari kiradi. Uchinchi, ekologik kichik guruh zonalar va
hududlarni aks ettiruvchi mavzulardan iborat. Tabiatni muhofaza qilish
maqsadlari, aholini muhofaza qilish zonalari va hududlari, tumanlar
yerlarining ekologik holati va sifati, ifloslangan va buzilgan yerlarning
aniq joylari, xavfsizlik choralari kiritiladi.
Monitoring kartalarini yaratishda karta tarkibining aniqligi va
tafsilotlari, shuningdek foydalanuvchi undan nima maqsadda
foydalanmoqchiligiga alohida etibor qaratiladi. Shu sababdan monitoring
kartalarini qamrab olish ko‘lamiga qarab 3 ta guruhga bo‘linadi. Birinchi
guruhga asosan kichik hajmdagi kartalar kiradi, vizual idrok etish va tahlil
qilish, shuningdek qaror qabul qilish uchun mo'ljallangan.
Ikkinchi guruhga o‘rta o‘lchamdagi kartalar kiradi, yuqorida
ko‘rsatilgan doirada turli xil analitik-sintetikani bajarish mumkin bo‘lgan
tarkib bilan grafik, matematik va geoaxborot usullari bo‘yicha
operatsiyalar yangi ma’lumotlar va bilimlarni olish, olingan kartalar va
planlar ma’lumotlarni tayyorlash uchun qarorlar qabul qilish va ekspertlar
tomonidan baholar berishda qo‘llaniladi.
Uchinchi guruhga keng ko‘lamli kartalar kiradi, o‘lchash va
loyihalash ishlarini qo‘lda bajarish mumkin bo‘lgan geoaxborot vositalari
yordamida yerlarni monitoring qilish kartalarini tavsifini tayyorlashdan
iborat. Ushbu kartalardan juda keng foydalaniladi. Ulardan
32
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
foydalanuvchilar ma’muriy organlar, yer va tabiatni muhofaza qilish
organlari, kadastr tashkilotlari, boshqa obyektlar guruhlarini monitoring
qilish tizimlari, loyiha tashkilotlari, manfaatdor yuridik va jismoniy
shaxslardir.
Monitoring kartalarini tuzish tegishli normativ-huquqiy hujjatlar
asosida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Monitoring kartalariga
qo‘yiladigan bir qancha talablar mavjud bo‘lib, ular quyidagilar:
- Muvofiqlik talabi. Monitoring kartalarini tuzish tartibini amalga
oshirish bu ma’lum harakatlar ketma-ketligini o’z ichiga oladi:
xususiyatlarni hisobga olish xaritalarini yaratishdan va vaziyatni baholash
kartalari-prognoz qilish kartalari misol bo‘la oladi.
-Aniqlik talabi. Kartografiya quyidagicha amalga oshirilishi kerak
shunday qilib, har bir alohida kartada aniq tasniflash ta’minlanadi
hududning har qanday qismiga bitta va faqat bitta buxgalteriya hisobi
yoki baholash uchun, ma’lum bir belgi bo‘yicha prognoz zonasi
(“bo‘shliqlar va qo‘shimchalarsiz”)kiritiladi.
-Uzluksizlik talabi. Yer xususiyatlarini hisobga olish to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni doimiy yangilab turish, monitoring kartalarining ish rejimi
asosida butun to‘plamini tegishli ravishda muntazam yangilash.
-Axborot muvofiqligini talab qilish. Davlat tomonidan qo‘lanilishi
kerak yoki mahalliy koordinata tizimlari, yagona tasniflagichlar, kodlar,
birlik tizimlari, monitoring ma’lumotlaridan foydalanishga imkon
beradigan kirish va chiqish formatlari boshqa mustaqil tizimlardagi
kartalar misol bo‘la oladi.
-Mavjudlik talabi. Davlat va kartografik ma’lumotlar yerdan
foydalanish uchun maxsus tayyorlangan va aniq foydalanish uchun
mavjud bo‘lishi kerak.
Foydalanuvchilarning talablari yoki ma’lum bir vazifani bajarishga
qaratilgan maxsus manitoringlar o‘tkazilishi uchun maxsus monitoring
kartalari tuziladi. Shuning uchun kartalarning aniq ro‘yxati, ularni yaratish
va ulardan foydalanishning mazmuni, uslubiy va texnologik ta’minoti
monitoring topshirig‘i bilan belgilanadi.
Yerlarni monitoring qilish kartalarini tuzish texnalogiyasi.
1. Tayyorgarlik ishlari
2. Dala ishlari
3. Kartalarni tuzish va nashr qilish
33
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
2-sxema.
Yerlarni monitoring qilish kartalarini tuzish
texnalogiyalari
.
1.
Yerlarni monitoring qilish kartalarini tuzishda tayyorgarlik
ishlari.
3-sxema.
Yerlarni monitoring qilish kartalarini tuzishda
tayyorgarlik ishlari.
2.
Yerlarni monitoring qilish kartalarini tuzishda dala ishlari
4-sxema.
Yerlarni monitoring qilish kartalarini tuzishda dala
ishlari
3.
Yerlarni monitoring qilish kartalarini tuzish va nashr qilish
Ekspeditsiya ishlari
Obyektlarni koordinatali bog'lash
Dala deshifrovka ishlari
Dala deshifrovka ishlarini qayd qilish jurnalini yuritish
Monitoring kartalarini
loyihalash
Maqsadiga ko'ra
ifodalash
Matematik asosni
loyihalash
Mazmunini
ishlab chiqish
Ma'lumotlar bazasini
ishlab chiqish
Dasturini tuzish
34
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
5-sxema.
Yerlarni monitoring qilish kartalarini tuzish va nashr qilish
Xulosa qilib aytganda, kartografik monitoring kartalarini yaratish
usullari va yerlarning holati va ulardan foydalanish to‘g‘risidagi
monitoring ma’lumotlarini taqdim etish, yerlarni monitoring qilish
jarayonining barcha bosqichlarida juda samarali natijalarga olib keladi.
Kartografik tuzilmani belgilaydigan taklif qilingan kontseptsiya
monitoring kartalarini tuzishning tarkibiy qismi va monitoring kartalarini
Karta komponovkasini
ishlab chiqish va nashirga
tayyorlash
Elektron tashish vositalariga
o'tkazish
Qog'oz asosida nashr qilish
Elektron raqamli karta
Turli xil mavzudagi
kartalarni yaratsih
Xisobotlarni tayyorlas
h
GAT da ishlashni olib
borish jarayoni
Geografik elementlar
qatlamlarini ishlab
chiqish
Shartli belgilar
majmuasini
ishlab chiqish
Ma'lumotlar
bazasini ishlab
chiqish
Mavzuli
qatlamlarni
ishlab chiqish
Elektron raqamli karta
Turli xil mavzudagi
kartalarni yaratsih
Xisobotlarni tayyorlas
h
35
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
mazmunini umumiy tamoyillari bu yo‘nalishdagi keyingi tadqiqotlar
uchun yordamchi hisoblanadi.
Monitoring kartalarini yaratishda umumiy olganda asosiy muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan jihatlar quyidagilardan iborat:
-to‘liq monitoring o‘tkazish uchun zarur ro‘yxatini ishlab chiqish,
- yagona tarkibiy tizim asosida ish olib borish,
- monitoring o‘tkazilishida tarkibga aniq talablar qo‘yish,
-hududning ko‘lami va qamrab olish darajasiga qarab masshtabni
aniqlash,
-raqamli kartalarning foydalanish qulay bo‘lgan formatlarini
aniqlash,
-kartalkarning aniqlik darajasi,
-uslubiy yondashish va ularning tarkibini texnologik qo‘llab-
quvvatlash.
Shunday qilib, yerlarni monitoring kartalarini normativ hujjatlarni
ishlab chiqish uchun zarur bo‘lgan ilmiy uslubiy asos tayyorlanadi.
Bizning fikrimizcha, kelajakda kartografik komponent uning
imkoniyatlariga mos ravishda ajratilishi kerak yer monitoringi tizimini
tashkil etish va faoliyat yuritishda asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan bu
davlat va davlat tashkilotlaridir.
Foydalanilgan adabiyotlar :
1.
Safarov E. Yu, Musayev I., Abduraximov X. “Geoaxborot tizimi
va texnologiyalarini” -Toshkent 2009
2.
Аllanazarov O.R. Аloqa obʼektlari kadastri raqamli kartalarini
yaratish yoʼllari // Oʼzbekiston geografiyasi: tabiati, aholisi, hoʼjaligi. –
T., 2013. – 85-87 b.
3.
Аllanazarov O.R. Geografik axborot tizimlaridan foydalanib
mavzuli kartalar yaratish // Geografiya fanining dolzarb nazariy va
amaliy masalalari.–T., 2008. –193-194 b.
4.
Gʼulomova L.X., Safarov E.Yu., Аbdullaev I.Oʼ. Geoaxborot
tizimlari va texnologiyalari.(1-2-qism) – T.: Universitet, 2013. – 130 b.
5.
Safarov E. Yu Geografik axborot tizimlari: o‘quv uslubiy
qo‘llanma Toshkent 2010
6.
Mirzaliyev T., Musayev I. Kartografiya -Toshkent 2007
7.
The solutions of the agricultural land use monitoring problems /
Vershinin V.V., Murasheva A.A., Shirokova V.A. et al. // International
Journal of Environmental and Science Education (IJESE). — 2016
36
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
8.
Sizov A.P. Новые подходы к картографированию результатов
мониторинга земель сверхкрупного города // Изв. высш. учеб. завед.
Геодезия и аэрофотосъемка
9.
Lebedev P.P., Sizov A.P. Концепция картографической
составляющей системы мониторинга земель (на примере
мониторинга городских земель) // География и природные ресурсы
10.
Internet
ma’lumotlari:
www.stat.uz;
http://www.miigaik.ru/;
http://www.guz.ru/; http://www.map.ru/; www.//GIS.com www.lex.uz
СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИ
ТАШКИЛ ЭТИШ ВА САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА
КЛАСТЕРЛАРНИНГ РОЛИ
Авезбаев С.А. ˗
и.ф.д., профессор, ТИҚХММИ МТУ,
Шарипов С.Р.
˗
катта ўқитувчи, ТИҚХММИ МТУ,
Абдуқодирова С.Н.˗
ассистент,
ТИҚХММИ МТУ.
Аннотация.
Мақолада статистик, ҳисоб-китоб, илмий
мушоҳада таҳлил ва ҳулосалаш
усулларини қўллаган ҳолда
мамлакатнинг суғориладиган қишлоқ хўжалиги ерларидан
фойдаланиш самарадорлигини тубдан оширишда, турли сабаблар
билан қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқиб кетган ерларни
қайтаришда
катта
иқтисодий
имконятларга
эга
бўлган
кластерларнинг ўрни ва рўли назарий жиҳатдан кўрсатиб берилган;
республика
раҳбарияти
ва
ҳуқуқий
томонидан
турли
йўналишлардаги
агрокластерларни
ташкил
этиш
ва
ривожлантиришга доир қабул қилинган норматив ҳужжатларга
асосланган ҳолда бундай тузилмаларни жойларда мувофақиятли
фаолият юритаётганлиги аниқ манбаларга таянган ҳолда эътироф
этилмайди; жойларда фаолият юритаётган пахта-тўқимачилик
кластерлари ўзларининг иқтисодий ва молиявий имконятларидан
фойдаланганлари ҳолда қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқиб
кетган экин ерларини қайтариш бўйича кейинги йилларда амалга
оширилаётган тадбирларининг бераётган аниқ самаралари
ёритилган; бундай тизимни мамлакатда янада ривожлантириш
бўйича ҳозирга қадар сақланиб қолаётган муаммолар ҳамда уларни
