48
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
4. Авезбаев С.А., Волков С.Н. Ер тузиш иқтисоди. Тошкент, янги аср авлоди,
2005.
5. Авезбаев С.А. Рациональное использование земель в цизовьях Амударые.
Ташкент, Мехнат, 1990.
6. Ахунова М.Х. Пахта –тўқимачилик кластерларини ривожлантириш
масалалари. Нам.Ду илмий ахборотнамаси, 4-сон, 2020, Наманган, 2020 179-
183б.
7. Бекмуратов А.Ш. ва Янг Сонг Бе. Щзбекистон тщыимачилик саноати
стратегясини ривожлантиришда кластер ёндашуви. Монография. 2006 йил. -
112 бет.
8. Бгаттин П., Becattini G. From Marshallsto the Italian “Industrial Districts”. /
www.copetitivness.org
9. Солиев А. ва Хакимов З. Кластер назарияси ва уни амалиётда қўллаётган
мамлакатлар тажрибасидан Наманган вилоятида фойдаланиш имкониятлари.
// “Бизнес - эксперт” журнали. 2014 йил, 1- сон, 52-57 бет.
10. Идрисов Х. Соя даромадли ва фойдали экин. Журнал. Агроолам, ilm.uz,
2020, 6-сон.
11. Маршалл А. Принципи экономической науки, I-III. Пер.с англ.- М.:
Издательская группа «Прогресс», 1993.
12. Муродов У., Хасанов Ш., Муродова М. Агрокластерлар ташкил
этилишининг назарий асослари. Журнал. Иқтисод ва молия, 2-сон. 2014.
13. Мансуров С.К. Пахта-тўқимачилик кластерларининг бугунги кундаги
таҳлили ва ривожланиш истиқболлари. Журнал. Иқтисодиёт ва таълим, 2022
йил 3-сон, Тошкент, 2022. 281-285б.
14. Лапкин К.И., Размещение и развитие производительных сил в средней
Азии. Ташкент. Фан, 1966.
15. Ўзбекистон Республикаси ер ресурсларининг ҳолати бўйича Миллий
ҳисобот,Тошкент. Кадастр агентлиги. 2022.
БУГУНГИ ЎРМОН ЕРЛАРИГА ЭЪТИБОР-ЭРТАНГИ КЕЛАЖАККА
ЭЪТИБОР
Акрамова Ю.M. –
докторант, ТИҚХММИ МТУ
Аннотация.
Ушбу мақолада фойдаланилмаётган ўрмон хўжалиги
ерларини қайта фойдаланишга киритиш заруррати ҳақида ёритилган. Тошкент
вилояти мисолида фойдаланилмаётган ўрмон фонди ерлари таҳлил қилинган.
49
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
Калит сўзлар
: ўрмон хўжалигиб фойдаланилмаётган ўрмон фонди
ерлари, концепция, ҳукумат қарорлари
Ўрмонлар инсоният ҳаётида муҳим ўрин тутади. Улар табиатнинг бир
қисми бўлиб, ўрмондан ҳавога кислород, фойдаланишга ёғоч, ўтин, истеъмол
қилишга ёнғоқлар, қўзиқоринлар ва доривор ўсимликлар олинади. Ўрмонлар
барпо этилиши суғориладиган ерларда қишлоқ хўжалиги экинлари
ҳосилдорлигини оширишда, тоғдаги жарликларнинг пайдо бўлиш хавфини
олдини олишда, сув танқислиги муаммосини ечишда, селга қарши курашда,
қумларнинг кўчишини тўхтатишда, дашт яйловларнинг маҳсулдорлигини
кўтаришда муҳим аҳамиятга эга.
2020 йил ҳолатига кўра дунё бўйича ўрмонларнинг умумий майдони 4,06
миллиард гектарни ташкил қилади
[1]
, яъни бутун қуруқлик қисмининг 31 %и
ўрмонлардан иборат бўлса ҳам уларнинг ярмидан кўпи бештагина давлат
ҳудудига (Бразилия, Канада, Хитой, Россия ва Америка) ҳамда қолган қисми
бошқа бир қанча давлатлар ҳисобига тўғри келади
[2]
.
Ўзбекистон Республикаси Ўрмон фонди ерларининг умумий ер майдони
2022 йил ҳолатига
12 млн
гектарни, яъни Ўзбекистон Республикаси умумий ер
майдонининг
26,7
фоизи (2017 йилда
10,5
млн гектар,
23,4
фоиз)ни ташкил
этади, шундан ўрмонзорлар майдони
4,5
млн гектар (
10
фоиз), шу жумладан,
ўрмон билан қопланган ер майдони
3,3 млн
гектарни, яъни Республика
умумий ер майдонининг
7,3
фоизи (2017 йилда
3,1
млн гектар,
6,9
фоиз)ни
ташкил этади
[3]
, ўзгaриш динамикасии қуйидаги 1-расмда акс этган:
1-
расм
. Ўзбекистон Республикаси ўрмон фонди ерларининг 2017-2022
йиллардаги ўзгaриш динамикаси.
2017 йил
2022 йил
Ўсиши
0
5
10
15
Ўрмон фонди
ерларининг
умумий ер
майдони
Ўрмон билан
қопланган ер
майдони
10,5
3,3
12
4,5
1,5
1,2
Ўзбекистон Республикаси ўрмон фонди
ерларининг ўзгaриш динамикаси
2017 йил
2022 йил
Ўсиши
50
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
Барча ўрмон фонди ерларидан самарали фойдаланиш мақсадида
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 6 октябрдаги
ПҚ-4850-сонли
“Ўзбекистон Республикаси ўрмон хўжалиги тизимини 2030
йилгача ривожлантириш
концепия
сини тасдиқлаш тўғрисида”ги қарори
билан 2021-2030 йилларда
72 472
гектар
фойдаланилмаётган ўрмон фонди
ерларини фойдаланишга киритиш
топшириғи белиланган. Шундан,
2021
йилда
5
минг гектар ерни фойдаланишга киритиш топшириғи берилган бўлиб,
амалда
6
минг гектар ер фойдаланишга киртилган.
2022
йилда
6
минг гектар
ерни фойдаланишга кириш белгиланган бўлиб,
7
минг гектар ер фойдаланишга
киритилди.
Ўзбекистон Республиаси Президенти Ш.М.Мирзиёев ўзларининг
нутқларида Ўрмон хўжалигида дарахт билан қопланган ҳудудлар атиги 8 фоиз
экани, албатта, етарли эмас. Кўчатчиликни ривожлантириб, чўлларда 221 минг
гектар, тоғ ҳудудида 15 минг гектар ўрмонлар барпо қилишга имконият
борлиги қайд этилди. Бунда, ўрмончилик соҳасини ривожлантириш ҳамда
“Яшил макон” умуммиллий лойиҳасини амалга оширишни давом эттириши
зарур.
2-
расм
. Тошкент вилоятидаги жами ўрмонли ерлар
91316
6303
144
29988
Жами ўрмон билан
қопланган, 74,5%
Туташмаган ўрмонзорлар,
4,9%
Ўрмон кўчатхоналари, 0,1%
Жами ўрмон билан
қопланмаган ўрмонлар, 23,5%
51
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
Тадқиқот объектим Тошкент вилояти мисолида ўрмон фонди ерларини
таҳлил қиладиган бўлсак, Ўзбекистон Республикаси жами ўрмон фонди
ерларининг 4.3 %и, яъни
515141
минг га ер майдони жами вилоят ўрмон фонди
ерлари бўлса, шундан 24,8 %и, яъни 127751 минг га ўрмонли ерлар ва 75,2 %и,
яъни 387390 минг га ўрмонсиз ерлар ҳисобланади
[5]
. Юқоридаги ва қуйидаги
диаграммаларда вилоятдаги ўрмон фонди ерларининг ер турлари бўйича
тақсимланиши кўрсатилган:
3-
расм
. Тошкент вилоятидаги жами ўрмонсиз ерлар
Ўзбекистон Республикаси Қонунчилик палатаси томонидан 2021 йил 24
июлда қабул қилинган, Ўзбекистон Республикаси Сенати томонидан 2021 йил
31 июлда маъқулланган 2021 йил 16 августдаги ЎРҚ-708-сонли “Ер
участкаларини ажратиш ва улардан фойдаланиш, шунингдек ерларни ҳисобга
олиш ва давлат ер кадастрини юритиш тизими такомиллаштирилиши
муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритиш
тўғрисида”ги
Ўзбекистон
Республикасининг
Қонунига
мувофиқ
давлат
ўрмон
фондининг
фойдаланилмаётган ерларини 49 йилгача бўлган муддатда ижарага беришнинг
хуқуқий асоси яратилгандан сўнг ўрмон фонди ерларидан қўшимча
фойдаланиш ва хўжаликларни даромадини ошириш мақсадида ўрмон
хўжаликлари ерлари хусусий секторларга шаффоф электрон онлайн-аукцион
асосида белгиланган мақсадда ижарага берилмоқда
[4]
.
Аввалги қонунчилик бўйича бир йилдан ортиқ бўлмаган муддатга, зарур
ҳолларда бу муддатни узоғи билан яна бир йилга узайтириб беришга йўл
қўйилган. Ижарага олган жисмоний ёки юридик шахслар бу муддат ичида
белгиланган мақсади бўйича фойдаланиб, даромад олиб улгурмаганлиги
сабабли улар ерларни фойдаланишга олмасдилар. Мисол сифатида павлония
1380
1188
157462
1968
560
224832
Хайдаладиган ерлар, 0,4%
Пичанзорлар, 0,3%
Яйловлар, 40,6%
Сувлар, 0,5%
Боғ, узум ва тутзорлар, 0,1%
Бошқа ерлар, 58,0%
52
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
дарахтини оладиган бўлсак уни 7 йилдан сўнг кесиб олишни бошлаш мумкин.
Хандон писта 10˗12 йилда, бодом 12˗15 йилда, ёнғоқ 6˗10 йилда тўлиқ ҳосилга
киради. Шунинг учун Кодекс ва қонунларга тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар
киритилгандан сўнг, яъни 49 йилдан кўп бўлмаган муддатга ижарага берилиши
амалда қўлланилгандан сўнг ўрмон фонди ерларидан қўшимча белгиланган
мақсадда ижарага бериш салмоқли даражада ошди. Бундан ташқари ўрмон
хўжаликларини даромадлари ошиб, моддий базаси мустаҳкамланишига
ўзининг ижобий таъсирини кўрсатмоқда
[6]
.
Ўрмон фонди участкасининг фойдаланилмаётган қисми қуйидаги
мақсадларда ижарага берилиши мумкин:
а) ўрмон барпо этиш учун:
б) қишлоқ хўжалиги экинлари экиш учун:
в) мевали боғлар барпо етиш учун:
г) ёнғоқ мевали боғлар учун:
д) кўчат етиштириш учун:
е) лимонарий ва иссиқхоналар ташкил этиш учун:
ж) яйлов ва пичанзорлар учун:
з) доривор ўсимликлар етиштириш учун:
и) овчилик учун:
к) балиқчилик, туризм, агро туризм, экологик туризм, рекреация,
соғломлаштириш, табиий ресурслар (туз, тош, қум, шағал, тупроқ ва бошқа
қазилма бойликлар) жойлашган майдонлар, қурилиш (чорвачилик,
паррандачилик, омборхона, қадоқлаш, музлаткич ва ҳакозо), аҳолига пуллик
хизмат кўрсатиш (автотураргоҳ, автомобилларга хизмат кўрсатиш, ишлаб
чиқариш мақсадларида) ва бошқалар учун
7
.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда 1380 минг га ҳайдалма ер, бундан
803 га сувли ва 577 га лалми ҳайдалма ерларни ва 224832 минг га бошқа
фойдаланилмаётган ерларни ижарага бериш бўйича аниқ илмий лойиҳалар
ишлаб чиқишимиз зарур. Бу орқали Республика иқтисодиёти ўсади, ўрмон
хўжаликлари иқтисодий ривожланади, ахолининг ишсиз қатлами иш билан
таъминланади.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Қаландаров М. Ўрмон таксацияси. Дарслик. Тошкент, Чўлпон, 2014
2. Ўзбекистон Республикасининг Ер фонди. Тошкент, 2020
3. Ўзбекистон Республикаси Ер Кодекс
4. Ўзбекистон Республикаси Ўрмон хўжалиги агентлиги маълумотлари
5. https://www.fao.org/home/en
6. https://reliefweb.int/report/world/state-world-s-forests-2020
53
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
YER RЕSURSLARINI BOSHQARISH MUNOSABATLARINI
TRANSFORMATSIYA QILISHNING USTUVOR YO‘NALISHLARI
Altiyev
A.S.
– Iqtisodiyot fanlari doktori, professor
,
“TIQXMMI” MTU
Annotatsiya.
Ushbu maqolada yer resurslarini boshqarish bilan bog‘liq ko‘plab
muammolar to’grisida fikr yuritilgan. Yer resurslarini boshqarish nafaqat
tadbirkorlar, investorlar, klasterlar, dehqon va fermer xo‘jaliklarining yerlardan
samarali foydalanishiga, balki yangi ish o‘rinlari yaratish, kambag‘allikni
qisqartirish, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, ishlab chiqarish raqobatdoshligini
va eksport salohiyatini oshirish kabi eng muhim ustuvor masalalarni yechish kabi
bir qator muommolar batafsil yoritilgan.
Kalit so’zlar:
yer resurslari, yerdan foydalanish, yer fondi, yer tuzish, yer
monitoringi, yer resurslarini boshqarishning eng muhim funksiyalari
Yer va boshqa tabiiy resurslar umummilliy boylik, xalqimiz hayoti va
faravonligining asosi hisoblanib, ulardan maqsadli va samarali foydalanish,
muhofaza qilish, ekologik holatini saqlash, ayniqsa jamiyat va iqtisodiyot
ehtiyojlarini qondirish darajasida ularni boshqarishni tashkil etish davlat
siyosatining eng muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biridir.
Darhaqiqat, bugungi kunda dunyoda yer resurslarini boshqarish bilan bog‘liq
ko‘plab muammolar mavjud. Xususan, yerlarni qayta taqsimlashning
keskinlashayotgani, ekologik-iqtisodiy jihatdan qulay yerlar tanqisligining
mavjudligi, yer unumdorligining pasayishi va investitsiyalar yetishmasligi, yerlar
degradatsiyasini boshqarish iqtisodiy usullarining sustligi, qishloq xo‘jaligi yerlarini
yo‘qotishlarning to‘xtamayotganligi shular jumlasidandir.
Davlatimiz rahbarining qabul qilgan ko‘plab qarorlarida, mamlakatimiz
hududlariga tashriflari chog‘ida ta’kidlanganidek, yer resurslarini boshqarishning
holati bugungi kun talablariga javob bermaydi, yerlarni ro‘yxatga olishdan tortib,
ularning investitsiya jarayonlarida ishtirok etishigacha, ko‘plab ijtimoiy
muammolarni hal qilish yerlarni to‘g‘ri va adolatli taqsimlash va qayta taqsimlash
bilan bog‘liq. Demak, yer resurslarini boshqarish nafaqat tadbirkorlar, investorlar,
klasterlar, dehqon va fermer xo‘jaliklarining yerlardan samarali foydalanishiga,
balki yangi ish o‘rinlari yaratish, kambag‘allikni qisqartirish, oziq-ovqat
