104
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
ер тузиш фаолиятини тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий
ҳужжатларни тасдиқлаш тўғрисида”ги 22-сонли қарори.
10. Ўзбекистон Республикаси ер ресурсларининг ҳолати тўғрисидаги
Миллий ҳисобот. - Тошкент: Кадастр агентлиги, 2022.
11. Рахимов В.Р., Бабажанов А.Р. Давлат кадастри асослари. Тошкент,
ТТУ 2012.
12. Бaбaжонов А.Р. “Ер кадастри” Тошкент, ТИМИ, 2011 й.
13. Ўзбекистон Республикасининг ер фонди. - Тошкент: Кадастр
агентлиги, 2022.
РАҚАМЛИ ЕР ТУЗИШ – ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ
ИЛМИЙ- ТЕХНОЛОГИК РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МУҲИМ
ОМИЛИ
Бабажанов А.Р. –
и.ф.н., доцент,
ТИҚХММИ МТУ,
Абдурашидова
М
.
A
.
–
магистрант,
ТИҚХММИ МТУ
Аннотация
. Мақолада аналитик таҳлил ва илмий мушоҳада
усулларидан фойдаланилган ҳолда республика қишлоқ хўжалиги
ерларидан оқилона ва самарали фойдаланишни ташкил этиш,
қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқиб кетган суғориладиган экин
майдонларини қайтариш, турли˗туман қишлоқ хўжалиги ердан
фойдаланишларни ташкил этиш ва қайта ташкил этиш бўйича
бажариладиган ер тузиш ишларини рақамлаштиришга доир қатор
илмий˗амалий тавсиялар берилган, уларни амалга ошириш
механизмлари асосланган.
Калит сўзлар
: ер майдони, экин, ер тузиш, лойиҳа,
рақамлаштириш, ер тури, рақамли ер тузиш, дарахтзорлар, самарали,
оқилона
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва молия вазирлиги
ҳузуридаги Кадастр агентлигининг берган маълумотларига
қараганда, 2022 йил 1 январь холатига мамлакат бўйича қишлоқ
хўжалиги мақсадларига мўлжалланган ерлар майдони 27148,5 минг
гектарни ташкил этиб, унинг 22116,1 минг гектарини қишлоқ
хўжалиги ер турлари, 3694,9 минг гектарини суғориладиган ерлар
ташкил этади. Экин ерларининг жами 4016,1 минг гектарни,шундан
105
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
суғориладиган экин ерларининг майдони 3247,9 минг гектарни,
суғорилмайдиган (лалми) экин ерларининг майдони 768,2 минг
гектарни ташкил этади [7].
Маълумки, қишлоқ хўжалиги ер майдонларидан, айниқса
суғориладиган
ерлардан
фойдаланишни
яхшилаш,
улар
унумдорлигини тиклаш ва доимий равишда ошириб бориш
мамлакатда озиқ-овқат хавфсизлигини, аҳолини бундай маҳсулотлар
билан барқарор таъминлашнинг муҳим шартидир. Аммо кейинги 25-
30 йил давомида бундай ерлардан фойдаланиш тартибини бузилиши,
бундай майдонлардан фойдаланишни оқилона ва самарали ташкил
этишга йўналтирилган ер тузиш ишларини етарли даражада олиб
борилмаганлиги, ишлаб чиқилган ер тузиш лойиҳаларини амалга
оширишдаги
камчиликлар
натижасида
йиллар
давомида
суғориладиган экин майдонларининг катта қисми, расмий
маълумотларга қараганда, 298,0 минг гектари [7] асоссиз равишда
қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқиб кетган. Бундай ерларни
қишлоқ хўжалигига қайтариш, фойдаланилаётган ер майдонларини
оқилона ва самарали ташкил этиш, қишлоқ хўжалик корхоналарини
ташкил этиш ва қайта ташкил этиш каби ранг баранг масалаларни
тезкор ва кўп сонли вариантларда ҳал қилиш, сўзсиз ер тузишда
рақамли технологияларни қўллашни талаб қилмоқда. Бу эса, ўз
навбатида, ушбу муаммога бағишланган илмий тадқиқотлар олиб
бориш заруриятини туғдиради.
Маълумки, ер тузиш қуйидаги асосий турларга бўлинади [1,4]:
•
истиқболга мўлжалланган ер тузиш ишлари;
•
лойиҳаолди ер тузиш ишлари;
•
хўжаликлараро ер тузиш ишлари;
•
хўжаликда ички ер тузиш ишлари.
Очиқ ойдин равшанки, Ўзбекистон Республикаси қишлоқ
хўжалиги учун асоссиз қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқиб
кетган ерларни қайтариш каби имкониятдан фойдаланмасдан, бундай
ерларни ресурс салоҳиятини баҳоламасдан, бундай қишлоқ
хўжалиги
ерларига
бўлган
мулкчилик
муносабатларини
расмийлаштирмасдан ва уларни худудий жиҳатдан тўғри ташкил
этмасдан туриб иқтисодиётда маълум бир муваффақиятларга
эришиш жуда мушкул. Шу сабабли ҳам ер тузиш давлатнинг аграр
сиёсатини амалга оширишнинг бош, асосий механизми, қишлоқ
хўжалигини рақобатбардошлигини оширишнинг муҳим омили
106
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
бўлиши ва иқтисодиёт тармоқларининг умумий тизимига мос
келиши зарур. Шундай экан, олиб борилган тадқиқотда илмий
мушоҳада, аналитик таҳлил ва хулосалаш усулларидан кенг
фойдаланилган.
Илмий натижалар ва муҳокама. Ер тузиш ишлари турларининг
ранг баранглиги, катта миқдорлардаги ахборотларни қайта ишлаш ва
бир тизимга келтириш зарурлиги, ер тузиш чизмалари ва
лойиҳаларини
ишлаб
чиқишнинг
мураккаблиги
ҳамда
кўпвариантлилиги, қишлоқ хўжалигини кўп тармоқлилиги ва ишлаб
чиқаришнинг ранг баранглик характери рақамли ер тузиш
технологияларини қўллашни талаб қилади ва бу холат ер тузишнинг
умумий кўринишини тубдан ўзгартириб юборади. Иккинчи
томондан, иқтисодиёт тармоқларини бугунги жадал ривожланиши,
рақамли технологияларни кундалик турмушга шахдам кириб
келаётганлиги,
Ўзбекистон
Республикасида
ҳам
рақамли
иқтисодиётга ўтиш бўйича олиб борилаётган давлат сиёсати ер тузиш
ишларини ҳам рақамли тарзда бажаришнинг илмий-методологик
масалаларини тадқиқ қилиш ва натижаларини янги типдаги ер
тузишга сафарбар қилиш заруриятини туғдирмоқда. Бундай
шароитда ер тузувчи мутахассис энди оддий ерларни чегараловчи
мухандисдан катта миқдорлардаги геоахборот массивларини олиш,
қайта ишлаш ва бошқариш имкониятларига эга бўлган мухандис-
геоматикка айланади [5,6 ].
Юқоридаги мақсадга эришиш, энг аввало, Қишлоқ хўжалик
вазирлиги томонидан рақамли ер тузишнинг бош ахборотли ресурси
бўладиган “Қишлоқ хўжалиги аҳамиятига молик ерлар тўғрисидаги
республика Ягона ахборотлар тизимини яратиш ва ишга тушириш
заруриятини туғдиради.
Эътироф этиш зарурки, бундай тизим кейинги йиллари ушбу
вазирлик тасарруфидаги илмий лойиҳалаш ташкилотлари томонидан
яратилмоқда ва маълум натижалар олинмоқда. Албатта, ушбу
тизимни тўлиқ ва сифатли яратилиши ер тузиш ишларини рақамли
тарзда олиб боришга катта имкониятлар яратади. Бундай ер тузиш
ишлари ва уларни ўтказиш натижасида юзага келадиган ер тузиш
хужжатларининг таркиби қуйидагича бўлиши аниқланган ( 1- чизма).
107
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
Шуни алоҳида қайд қилиш зарурки, республика даражасидаги
ҳеч бир вазирлик ва идоралар Қишлоқ хўжалиги вазирлиги
томонидан яратилаётган ер- ахборот ресурсларига ўхшаш ресурсга
эга эмас. Бундай тизимни тўла яратилиши ва ишга туширилиши
Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳамда унинг тасарруфидаги идораларга
қишлоқ хўжалиги аҳамиятидаги ерларда олиб борилаётган ер
мониторинги натижасида бундай ерлар тўғрисида олинаётган
ахборотларни тезкорлигини, долзарблигини ва ҳаққонийлигини
таъминлайди. Айнан ушбу тизим доирасида қишлоқ хўжалиги ер
майдонлари тўғрисидаги маълумотларни олиш, сақлаш, қайта
ишлаш ва таҳлил қилиш, ерларни, мелиоратив тизимлар ва
гидротехник иншоотларни ҳисобини юритиш, ерларнинг холати ва
улардан фойдаланишни тизимли равишда кузатиб бориш,
манфаатдор идоралар ва шахсларни қишлоқ хўжалиги ерлари
тўғрисидаги маълумотлар билан таъминлаш мумкин бўлади.
Яратилаётган ушбу тизим қуйидаги маълумотларни ўзида
мужассамлаштирган:
қишлоқ хўжалиги ер турлари ва экинларининг чегаралари ва
майдонлари тўғрисидаги маълумотлар;
ердан фойдаланувчилар тўғрисидаги маълумотлар;
тупроқларнинг унумдорлик кўрсаткичлари;
мелиоратив тизимлар ва гидротехник иншоотлар тўғрисидаги
маълумотлар;
108
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
юз бериши мумкин бўладиган салбий жараёнлар тўғрисидаги
маълумотлар.
Аммо ер ресурсларини, хусусан, қишлоқ хўжалиги ерларини
бугунги замон талаблари даражасида, самарали бошқариш тизимини
шакллантириш учун бундай ахборотлар базаси доимо ҳам етарли
бўлавермайди. Шу сабабли ҳам олиб борилган узоқ тадқиқотлар
натижаларига таянган холда наинки ерларнинг холатини ўрганиш ва
уларнинг алоҳида кўрсаткичларини ва ишлаб чиқаришни
башоратлашга, балки шу билан бир қаторда, муҳим қишлоқ
хўжалиги масалаларини ҳал қилган холда ер ресурсларини
бошқаришга
имкон
берадиган
ер
тузишнинг
мажмуали
лойиҳаларини ишлаб чиқиш бўйича янги технологияни таклиф
қиламиз. Унинг асосини қуйидагилар ташкил этади [ 6]:
асоссиз равишда қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқиб кетган
экин ерларини аниқлаш ва уларни қайтариш;
алоҳида қимматга эга маҳсулдор қишлоқ хўжалиги ер
турларининг реестрини тузиш;
худудларни
минтақалаш
асосида
қишлоқ
хўжалиги
регламентларини ишлаб чиқиш;
худудларни ландшафтлилигини эътиборга оладиган махсус,
ландшафтли ер тузиш лойиҳаларини ишлашни йўлга қўйиш.
Айнан бугунги кунда суғориладиган экин ерларини қишлоқ
хўжалигига қайтариш қишлоқ хўжалиги соҳасини кейинги
ривожланишида муҳим амалий аҳамият касб этади, негаки бундай
ерлар янги ерларни ўзлаштириш каби катта сарф харажатлар талаб
қилмайди. Аммо қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқиб кетган
ерлар ҳам маълум вақт фойдаланилмасдан ётганлиги сабабли баъзи
бир салбий жараёнларга учраган бўлиши мумкин. Шу сабабли ҳам
бундай ер участкаларини туман кесимида умумий майдонларини
аниқлаш ҳамда иқтисодий мақсадга мувофиқлигини эътиборга олиб
босқичма - босқич қишлоқ хўжалигига қайтариш бўйича аниқ
тавсиялар ишлаб чиқиш зарур бўлади.
Юқоридаги масалаларни ижобий ҳал қилиш, албатта, махсус
дастурий таъминотни ва катта массивлардаги ер- кенглик
ахборотларини қайта ишлашга имкон берадиган янги типдаги
геодезик тахеометрлар, ер устида ва фазодаги маълум жойда
базалаштирилган лазерли сканерлар, мультиспектрал тасвирга олиш
аппаратлари билан жиҳозланган учувчисиз автоматлавшган учиш
109
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
қурилмалари, фазовий мониторинг маълумотларини, шунингдек ер
тузишни онлайн лойиҳалашнинг автоматлашган тизимларини талаб
қилади.
Рақамли тизимнинг асосий бўғинларидан бири –бу ҳар бир
худудга мослашган –ландшафтли ер тузиш лойиҳаларини ишлаб
чиқишдир. Бундай ер тузиш лойиҳалари деҳқончилик тизимини
(қишлоқ хўжалик экинларини етиштириш технологиялари,
ўғитлар,ерларни мелиорациялаш, суғориш, эуинларни ҳимоялаш,
уруғчилик тизимлари, қишлоқ хўжалик машиналари тизими) ерга
боғлашга
ҳамда
шунинг
ҳисобига
ундан
фойдаланиш
самарадорлигини кескин оширишга имкон беради.
Умуман, рақамли ер тузиш технологиясини республикамизда
ҳам қўллаш, фикримизча, қуйидаги масалаларни ижобий ҳал
қилишга имкон беради:
1. Республика, вилоят ва маъмурий туман даражаларида
агросаноат ерларидан фойдаланишни режалаштириш функциясини
амалга ошириш. Бундай тажрибалар Европа Иттифоқи давлатларида,
АҚШ, Хитойда мавжуддир.
2. Ер тузиш лойиҳалари таркибида қишлоқ хўжалиги
регламентларини, деградация жараёнларидан ерларни мухофаза
қилиш бўйича ва тупроқлар унумдорлигини қайта тиклаш, ерладан
фойдаланиш самарадорлигини ошириш бўйича тадбирлар ишлаб
чиқиш.
3. Мамлакат агросаноатида ер-мулкчилигини шакллантириш,
бу жараёнларни ташкилий ва технологик жиҳатлардан амалга
оширилишини ниҳоясига етказиш.
4. Қишлоқ хўжалиги ерларини сув фонди, ўрмон фонди, аҳоли
пунктлари ва бошқа ерлардан тўлиқ ажратиб олинишини
таъминлаш.
Қишлоқ
хўжалиги
вазирлиги
амалиётига
рақамли
технологияларни тўла қўлланилишини йўлга қўйиш, албатта, бунинг
учун
юқори малакали мутахассисларни тайёрлаш вазифасини қўяди.
Бунинг учун соҳада фаолият юритаётган ёш мутахассисларни ушбу
технологияларни эгаллашлари учун малакасини ошириш ишларини
ташкил этиш, 2022-2023 ўқув йилидан республикамизда ташкил
этилган “IT-технологиялар” институтида ёш кадрларни тайёрлашга
алоҳида эътибор қаратилиши зарур.
110
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
Юқорида олиб борилган тадқиқотлар асосида қуйидаги
таклифларни бериш мақсадга мувофиқ бўлади:
-рақамли ер тузиш соҳасидаги ишларни ташкил этиш ва
мувофиқлаштириб бориш учун Қишлоқ хўжалик вазирлигининг
“Ердан фойдаланиш ва ер тузиш” бошқармаси тасарруфида махсус
“Рақамли ер тузиш” бўлимини ташкил этиш ва уни малакали
мутахассислар ҳамда зарурий моддий техник база билан таъминлаш
зарур бўлади;
-рақамли ердан фойдаланиш ва ер тузиш тизимини яратиш
тамойиллари ва услубларини ўзида мужассамлаштирган янги
таҳрирдаги “Ер тузиш тўғрисида”ги Низомни ишлаб чиқиш ва қобул
қилиш мақсадга мувофиқ бўлади;
-қишлоқ хўжалик вазирлиги ва “Ўздаверлойиҳа” илмий
лойиҳалаш институтининг илмий тадқиқотлар режасига, Олий
таълим, фан ва инновацион ривожланиш вазирлиги билан
келишилган холда “Рақамли ер тузишнинг илмий ва методологик
асосларини ишлаб чиқиш ва ер тузиш амалиётига жорий этиш”га
доир махсус илмий тадқиқот мавзусини киритиш ва 2023 йилнинг
иккинчи ярмидан бошлаб бу ишни бажаришга киришиш зарур, деб
хисоблаймиз;
-рақамли ердан фойдаланиш ва ер тузиш соҳаси учун малакали
мутахассислар тайёрлаш, улар малакасини ошириб бориш ишини
йўлга қўйиш зарур.
Умуман юқоридагилар асосида қисқача хулоса қилиш
мумкинки, рақамли ер тузишга ўтиш-давр талаби. Шундай экан,
агросаноат тизимини, хусусан унинг асосий бўғинларидан бири
бўлган ердан фойдаланиш ва ер тузишни рақамлаштириш соҳага
бириктирилган ер майдонларидан фойдаланишни оқилона ҳамда
самарали ташкил этишда, агросаноат мажмуасини илмий-
технологик жиҳатдан ривожлантиришда муҳим омил бўлади.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси. Тошкент, Адолат, 2022
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17- июндаги
ПФ -5742 сонли “Қишлоқ хўжалигида ер ва сув ресурсларидан
самарали фойдаланиш чора тадбирлари тўғрисида”ги Фармони.
Тошкент, 2019, Lex.uz
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23-
октябрдаги ПФ-5853 сонли “Ўзбекистон Республикаси қишлоқ
111
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
хўжалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мўлжалланган
стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги Фармони. Тошкент, 2019,
Lex.uz
4. Авезбоев С.А., Волков С.Н. Ер тузишни лойихалаш. Тошкент, Янги
аср авлоди, 2004
5. Волков С.Н. Современное состояние земельных отношений,
землепользования и землеустройства в Российской Федерации и
научное обеспечение основных направлений их регулирования в
АПК. М.,ГУЗ, 2017
6.
Основные
направления
использования
земель
сельскохозяйственного назначения в Российской Федерации на
перспективу. Под ред. Академика РАН С.Н.Волкова. М., ГУЗ, 2018
7. Ўзбекистон Республикаси ер ресурсларининг холати тўғрисида
Миллий ҳисобот. Тошкент, Давлат солиқ қўмитаси ҳузуридаги
Кадастр агентлиги, 2022.
ЕР УЧАСТКАЛАРИНИ АЖРАТИШ, УЛАРДАН
ФОЙДАЛАНИШ ҲАМДА УЛАРНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ
УСТИДАН НАЗОРАТ
Бобоқулов Ш. -
ю.ф.н., доцент
ТИҚХММИ МТУ
, Абдувалиев
Н
. -магистрант, ТИҚХММИ МТУ
Аннотация.
Мақолада ер участкаларини ажратиш, улардан
фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш устидан назоратни амалга
оширишнинг ҳуқуқий тартиби тўғрисида мулоҳаза юритилган.
Ер участкаларидан мақсадли фойдаланилиши устидан, ер
участкаларига бўлган ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказишни
амалга оширмасликка, ўзбошимчалик билан ер участкаларини
эгаллаб олишга ёки уларнинг чегараларини ўзгартиришга, ерларнинг
тоифасидан қатъи назар, барча турдаги бинолар ва иншоотларни
ўзбошимчалик билан қуришга йўл қўймаслик устидан давлат
назорати ҳамда ер участкаларини ажратиш, улардан фойдаланиш
ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан жамоатчилик назоратини
амалга оширишга оид тушунчалар тадқиқ этилган.
Шунингдек, мазкур соҳага оид норматив ҳужжатларни
ўрганиш ва уларни таҳлил қилиш орқали ер қонунчилигини
такомиллаштиришга оид баъзи таклиф ва тавсиялар ҳам берилган.
