119
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
такомиллаштириш, Жамият ва инновациялар: Жилд 3 № 5 (2022).
12.
Шохназар
Бобоқулов,
Муножат
Абдувалиева.
Ўзбекистон Республикасида ер участкаларини хусусийлаштириш
соҳасида давлат бошқаруви. халқаро илмий журнал (ИССН: 2181-
2020). 2022 йил 13-сон.
13.
Шохназар Бобоқулов, Достон Рисқулов, Шохзод
Жўраев.
Суғориладиган ерларда ноқонуний қурилишларни аниқлаш
ва
етказилган
зарарни
қоплашнинг
ҳуқуқий
тартибини
такомиллаштиришга доир айрим мулоҳазалар. халқаро илмий
журнал (ИССН: 2181-2020). 2022 йил 2-сон.
АСАЛАРИЧИЛИК ТАРМОҒИНИ ЖОЙЛАШТИРИШНИНГ
ТАБИИЙ-ИҚТИСОДИЙ ОМИЛЛАРИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ
Болтаев
Х.
-
Бухоро вилояти Фермер, деҳқон хўжаликлари ва
томорқа ер эгалари кенгаши раиси
Асаларичилик тармоғининг ривожланиши ва жойлаштирилиши
муносабатлари табиат ва иқтисодиёт қонунларининг талаблари,
сабаб-оқибат боғлиқликлари ва қоидалари билан ўзаро таъсирда
амалиётда содир бўлади. Табиий ресурсларнинг (ер, сув, ўрмон,
энтомофил ўсимликлар, иқлим ва ҳокоза) ҳолати ва улардан
фойдаланиш даражаси асаларичилик тармоғини жойлаштириш
жараёнига ва унинг иқтисодий самарадорлигига бевосита таъсир
кўрсатади. Қолаверса, асаларичиликнинг рента ҳосил қилувчи
тармоқлардан бири бўлганлиги сабабли, рента ҳосил қилувчи
омиллар асаларичиликни жойлаштиришнинг ташкилий-иқтисодий
механизмининг
асосини
ташкил
қилади.
Асаларичиликда
дифференциал рента ҳосил бўлишининг омиллари мавжуд бўлиб,
улар унумдорлиги ва жойлашуви ҳар хил бўлган ерларда ишлаб
чиқаришнинг турли даражалари ва натижаларининг шаклланиши
билан боғлиқ.
А.Смит мукаммал рақобатни рента шаклланишининг
омиллари деб ҳисоблаган бўлса
1
, А.Маршалл ресурслардан
фойдаланиш самарадорлигини оширишда (
рентани оширишда
-
120
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
муаллиф
) етакчи ролни тадбиркорлик фаолиятига юклаган, чунки
“...улар доимий равишда ишлаб чиқаришнинг маълум омилларидан
фойдаланишни ўз ичига олган янги такомиллаштиришлар билан
тажриба ўтказадилар ва улардан ўзлари учун энг фойдалисини
танлайдилар"
2
. Бошқача айтганда, ресурсларни тежаш мақсадида
тадбиркор энг оқилона вариантларни танлайди, бунинг натижасида
ишлаб чиқариш омилларидан фойдаланиш самарадорлиги ошади.
И.В. Сергеев рента ҳосил қилувчи омилларни ички ва ташқи
гуруҳларга ажратади. Мисол учун, ички омилларга раҳбарнинг бозор
шароитида
корхонани
бошқариш
қобилияти;
корхонанинг
инновацион сиёсати; ишлаб чиқаришни ташкил этишни
такомиллаштириш; маҳсулот сифати ва рақобатдошлиги; харажатлар
ва нархларни бошқариш; амортизация ва инвестиция сиёсати
кабиларни киритса, ташқи омиллар қаторига ички ва жаҳон бозори
конъюнктурасининг ўзгариши, сиёсий вазиятнинг ўзгариши,
инфляция жараёнлари, давлат фаолияти билан боғлиқ омилларни
киритган
3
.
Бизнингча, юқоридагилардан фарқли равишда рента ҳосил
қилувчи омилларни тўрт гуруҳга ажратиш мақсадга мувофиқ.
Биринчи гуруҳга ер ва сув ресурслари, уларнинг сифати, меҳнат ва
унинг унумдорлиги, техник ва технологик омиллар, иккинчи гуруҳга
экологик ва ижтимоий-иқтисодий омиллар”, учинчисига – қишлоқ
хўжалиги маҳсулотларини сотиш имкониятлари ва шарт-
шароитлари, тўртинчисига – давлат томонидан қишлоқ хўжалиги
ишлаб чиқаришини рағбатлантириш, солиқ, кредит, нарх ва молия
сиёсатини киритиш мақсадга мувофиқ. Булардан ташқари, асал
берувчи табиий ўсимликларнинг захиралари, ҳудуддаги табиий-
иқлим шароитлари, асаларилар оилалари учун фойдали ёки зарарли
организмларнинг мавжудлиги каби омиллар иқлимнинг зонал
хусусиятларини, асаларичилик йўналишини ва хўжаликларнинг
ихтисослашувини тўғри танлаш учун энтомофил экинларни
жойлаштиришни ҳисобга олишни тақозо этади. Юмшоқ иқлими
(Андижон, Наманган, Фарғона вилоятлари) ва эрта баҳори бўлган
ҳудудларда
(Бухоро,
Сурхондарё,
Қашқадарё
вилоятлари)
асаларичиликни энтомофил экинларни чанглатиш билан биргаликда
121
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
“она (малика)” асалариларни ишлаб чиқаришга ихтисослаштириш
мақсадга мувофиқ. Бошқа ҳудудларда бозорбоп асални ишлаб
чиқариш, прополис, ари заҳари ва бошқа асаларичилик
маҳсулотларини олишни ҳам ўз ичига олиши лозим.
Асаларичиликда рента ҳосил қилувчи омиллар таснифини
ишлаб чиқариш, ташкилий-иқтисодий, ижтимоий ва экологик
омилларнинг ягона тизими сифатида тавсия қиламиз ( 1 -расм).
АСАЛАРИЧИЛИКДА РЕНТАНИ ТАШКИЛ ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР
Ишлаб чиқариш:
биологик:
асаларининг
зоти ва ёш таркиби, она
(малика)нинг ёши ва
маҳсулдорлиги;
техник-технологик:
озуқа билан таъмин-
ланганлик, иқлимнинг
мавсумлари, боқиш ус-
луби, асални ўз вақ-
тида олиш, асал ресурс-
ларининг мавжудлиги,
уларнинг ҳолати
Ташкилий-иқтисо-
дий
:
ишлаб чиқаришнинг
жойлашуви, ихтисос-
лашуви ва концентра-
цияси даражаси, асал-
арини сақлаш усули,
меҳнатни
ташкил
этиш ва унга ҳақ
тўлаш, транспорт ва
трансакция
хара-
жатлари
даражаси,
қўл меҳнати улуши
Ижтимоий:
асаларичиликдаги
анъана ва тажриба-
лар, оилавий кўник-
малар, мутахассислар
тайёрлаш, ходимлар
малакаси, меҳнат ва
дам олиш режими,
меҳнат
интизоми,
асаларичилик меди-
цинаси ва эпидемио-
логияси, аҳолининг
асал истеъмоли
Экологик:
иқлимнинг ўзгари-
ши, қуёшнинг экс-
позицияси, шамол-
нинг эсиши, сув ман-
баларининг, тупроқ-
нинг, ҳаво муҳити-
нинг заҳарли модда-
лар билан ифлосла-
ниши
Расм. 1. Асаларичиликда рентани ташкил этувчи асосий омиллар
Ўз навбатида, ишлаб чиқариш омилларини биологик ҳамда техник ва
технологик
омилларга
бўлиш
мумкин,
улар
биргаликда
асаларичиликда ишлаб чиқариш ресурсларидан фойдаланишни
тавсифлайди: асаларилар зоти, ёш таркиби, она (малика)нинг ёши ва
маҳсулдорлиги, озуқа таъминоти, иқлим мавсумлари, боқиш услуби,
асал олиш вақтини оптималлаштириш, асал ресурслари (энтомофил
ўсимликлар)нинг мавжудлиги ва бошқалар.
Ташкилий-иқтисодий омиллар асосан асаларичиликдаги жами
харажатлар миқдорига, қўшимча фойданинг шаклланишига таъсир
қилади.
Ишлаб чиқаришнинг жойлашуви, ихтисослашуви ва
концентрацияси даражаси
муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бу
технология ва олинган маҳсулот сифатини яхшилашга ёрдам беради.
Асаларини сақлаш усули, меҳнатни ташкил этиш, транспорт ва
трансакция харажатлари даражаси, қўл меҳнати улуши
асаларичиликнинг рақобатдаги устунлигини белгилашга таъсир
122
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
қиладиган омиллардир. Бизнингча, асал ва асал маҳсулотлари ишлаб
чиқариши ихтисослашувини тармоқ, ҳудуд ичидаги ва хўжалик
ичидаги шаклларга ажратиш ва улар таркибида қуйидаги
йўналишлар: асал-товар, чанглатиш-асал, чанглатиш, наслчилик,
аралаш (комплекс) бўлиши мақсадга мувофиқ.
Тармоқ, ҳудуд ичидаги ихтисослашув табиий ва иқлим
шароитларига энг мос келадиган маҳсулотларнинг айрим турларини
олишни таъминлайди, яъни асаларичилик асалари пакетлари, гул
гулчанглари (полен), ари заҳари, прополис, шоҳона желе ишлаб
чиқаришга ихтисослашган бўлиши мумкин. Фермер хўжалигида
ихтисослашув алоҳида бўлимлар ўртасидаги меҳнат тақсимотига
асосланади: асалари ўрамларини ишлаб чиқариш билан
шуғулланадиган асаларичиликда она (малика) ўстириш учун
асаларизор ажратилади; чанглатиш йўналишидаги асаларичиликда -
гулчанг ишлаб чиқариш учун. Асал ишлаб чиқариш, асал базаси
(ресурси) йўқлиги сабабли асалариларни сақлаш ва парвариш қилиш
харажатларини қоплай олмайдиган ҳудудларда асаларилардан
комплекс тарзда фойдаланиш тавсия этилади, бу нафақат асални,
балки гулчанглар, прополис, ари заҳари, бачадон сути ва бошқа
тегишли асаларичилик маҳсулотларини ҳам олишни ўз ичига олади.
Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, гулчанглар, прополис, ари заҳарини
асаларилар колонияларидан асал оқимини камайтирмасдан олиниши
мумкин
4
.
Юқори натижаларга эришиш кўп жиҳатдан ишлаб чиқариш
концентрациясига ҳам боғлиқ, яъни ишлаб чиқариш йўналиши,
асалариларни сақлаш услуби, инвентар ва иш жараёнларини
механизациялаш воситаларининг мавжудлиги, ишлаб чиқариш
технологиясини белгилайдиган асаларичилик колонияларининг сони
каби омилларга боғлиқдир. Ишлаб чиқариш концентрациясининг
асосий таъсири корхонанинг маъмурий ва бошқарув аппаратини
ташкил этиш, сақлаш харажатларининг ишлаб чиқариш ҳажмига
нисбатан камроқ даражада ўсиши ва шу билан бирга ишлаб
чиқаришда тегишли моддалар улушини камайтириши билан боғлиқ
трансформация харажатларини камайтириш орқали ишлаб чиқариш
таннархини пасайтириш билан баҳоланади. Ишлаб чиқариш
концентрациясидан келиб чиқадиган яна бир таъсир - транзакция
123
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
харажатларини
камайтиришдир.
Бундан
ташқари,
йирик
асаларичилик хўжаликлари кичик асаларичиликка нисбатан
қуйидаги афзалликларга эга бўлганлиги сабабли қўшимча даромад
ошади:
асалари оилаларини сақлашнинг энг илғор усулларини ишлаб
чиқиш ва жорий этиш, ишлаб чиқаришни ташкил этиш,
асалариларнинг маҳсулдорлигини оширишга кўмаклашиш;
кўп меҳнат талаб қиладиган жараёнларни механизациялаш
имкониятининг ошиши;
ари колонияси учун капитал қўйилма харажатлари анча паст;
юқори малакали ишчилар билан таъминлаш.
ҳудуднинг табиий-иқлим ва иқтисодий шароитларини ҳисобга
олган ҳолда тармоқни оптимал ҳажмгача бирлаштиришни
таъминлайди.
Асалари хўжалигини катталаштириш асалари оилаларини ўзи
ҳисобидан кўпайтириш ёки асалариларни сотиб олиш орқали амалга
оширилиши мумкин. Бундай ҳолда, ҳудуддаги асаларичиликнинг
ветеринария ҳолатини ҳисобга олиш керак, чунки касалланган
асалари оилалари ҳудудга олиб кирилаётганда касалликлар тез
тарқалади. Ишлаб чиқаришнинг концентрацияси ва ҳажми, яъни
асаларилар сони ва улардаги асалари оилалари сони меҳнатни
ташкил этиш шаклларини (индивидуал, жамоа) белгилайди. Битта
асаларичилик ишчиси учун юк 200 дан 250 ари колонияларига тўғри
келади. Аксарият асаларичилик оилавий хўжалик сифатида ташкил
этилган: асосий ишни (60-70%) бир киши бажаради ва унга оила
аъзолари ёрдам беради
5
.
Асаларичиликда меҳнатни рағбатлантириш муаммолари
қишлоқ хўжалигига хос бўлиб, у бугунги кунда самарасиз бўлиб,
ишчиларнинг иш ҳақининг паст даражаси ва уларнинг меҳнат
фаолияти якуний натижаларидан манфаатдор эмаслигига олиб
келмоқда. Бизнинг фикримизча, асаларичиликда иш ҳақини ташкил
этиш янада унумли ишлашга ундамаяпти, аккорд асосидаги бонус
тизими фақат шартли асал маҳсулотига айлантириш омилларидан
фойдаланишга
асосланади,
бу
эса
иш
ҳақи
фондини
шакллантиришнинг асосий бозор тамойилларини, яъни меҳнатнинг
якуний натижаларига кўра моддий рағбатлантириш, олинган
124
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
даромадлар билан таққослаш кабиларни бузади. Иш ҳақини
белгилаш меъёрларини асаларичилик маҳсулотлари бозоридаги нарх
конъюнктураси ўзгариши сабабли қайта кўриб чиқиш керак.
Асаларичиликда
кооперациянинг
турли
шаклларини
(маркетинг, хизмат кўрсатиш, кредит, ишлаб чиқариш ва бошқалар)
кенг ёйиш ва ривожлантириш асаларичилик самарадорлигини
оширишнинг муҳим йўналишларидан биридир. Н.И.Глотованинг
фикрича,
замонавий
шароитда
кооперация
ҳаракатининг
фаоллашиши
қишлоқ
хўжалиги
тармоқларини,
жумладан,
асаларичиликни ривожлантиришнинг самарали омили ҳисобланади
6
.
Хусусан, маркетинг кооперацияси асаларичилик учун энг долзарб
ҳисобланади, чунки ундан маҳсулотларни сотиш, шунингдек,
сақлаш, саралаш, қадоқлаш, ташиш ва ҳоказоларда фойдаланиш
мумкин. Бундан ташқари, савдо корхоналари йирик товар ишлаб
чиқарувчилар билан ишлашни афзал кўрадилар, бу эса ишлаб
чиқариш таркибининг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан
ҳолда, асаларичилик учун унчалик хос эмас. Шунга қарамасдан,
бизнингча, асаларичиликни янада барқарор ривожлантириш учун
кооперация муносабатлари катта имкониятлар очади. Фитобарлар,
асалари чақиши билан даволаш ва асал массажи ёрдамида
лабораториялар ташкил этиш, интеграциялашган тузилмалар, шу
жумладан қайта ишлаш корхонаси учун хом ашё етказиб берадиган
асаларичилик гуруҳи, кейинчалик тайёр маҳсулотни брендли савдо
корхоналари тармоғи орқали сотишни ривожлантириш шулар
жумласидандир.
Шу билан бирга, асал ишлаб чиқарувчилар ва давлат
ўртасидаги ташкилий-иқтисодий муносабатлар асаларичиликнинг
иқтисодий самарадорлиги омиллари тизимида муҳим аҳамиятга эга,
чунки норматив-ҳуқуқий базанинг номукаммаллиги тармоқда ишлаб
чиқариш ва иқтисодий натижаларнинг пасайишига олиб келмоқда.
Хусусан, асаларичиликни ривожлантиришни мувофиқлаштирувчи
давлат тузилмаси Ветеринария ва чорвачиликни ривожлантириш
қўмитасининг фаолияти ҳам асаларичилик ривожига ҳали ижобий
таъсир
кўрсатмоқда,
деб
бўлмайди.
Мамлакатимизда
ривожланишнинг ҳозирги босқичида асаларичиларни бирлаштирган,
ўзининг молиявий ва ишлаб чиқариш базасига эга бўлган,
125
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
асаларичиларни асбоб-ускуналар, ветеринария препаратлари,
наслчилик материаллари ва бошқалар билан таъминлайдиган ягона
ташкилот йўқ. Шунинг учун ҳам асаларичилик хўжаликларининг ҳар
қандай турдаги иқтисодий фаолиятини ривожлантириш ва давлат
томонидан қўллаб-қувватлаш масалаларини қонун билан тартибга
солиш муҳим аҳамиятга эга. Асаларичиликда институционал
омилдан ижобий таъсир кутиш қийин, чунки асаларичилик бўйича
қонун ҳали ҳам мавжуд эмас. Маҳаллий ҳокимият органлари алоҳида
ҳудудлар даражасида асаларичилик тўғрисидаги ҳужжатларни қабул
қилиш орқали мавжуд вазиятни ўзгартиришга ҳаракат қилмоқда.
Шундай
қилиб,
асаларичиликни
жойлаштириш
самарадорлиги даражаси талаб, таклиф ва айирбошлаш, корхоналар
ва давлат ўртасидаги иқтисодий ўзаро таъсир омиллари билан
боғлиқдир. Иккинчи гуруҳ омилларига - маҳсулотга бўлган
талабнинг эгилувчанлиги, уй хўжаликларининг даромадлари, нарх
даражалари ва нарх белгилаш хусусиятларини киритиш мумкин. Бу
омиллар
асаларичиликни
минтақавий
жойлаштириш
самарадорлигига бевосита таъсир кўрсатади. Учинчи гуруҳ
омиллари (давлатнинг солиқ, кредит, нарх ва молиявий сиёсати)
асаларичиликни ривожлантириш учун шарт-шароит яратишга
қаратилган.
Фойдаланилган адабиётлар:
1
Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов / А.
Смит. -М.: Соц.-экон. лит., 1962. - 655с.
2
Маршалл А. Принципы экономической науки / А. Маршалл. - М.:
Прогресс, 1993. - 594 с.
3
Сергеев И.В. Экономика организаций (предприятий): учеб. / И.В.
Сергеев, И. Веретенникова. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: ТК Велби,
Проспект, 2006. - 560 с.
4
Кирьянов Ю.Н. Технология производства и стандартизации про-
дуктов пчеловодства: учеб. / Ю.Н. Кирьянов, Т.М. Русакова. - М.:
Колос, 1998. - 160 с.
5
Черевко Ю.А. Пчеловодство: учеб. / Ю.А. Черевко, Л.Д. Черевко,
Л.И. Бойценюк, А.С. Кочетов; под ред. Ю.А. Черевко. - М.: КолосС,
2006. - 296 с.
6
Глотова Н.И. Повышение эффективности использования ресурсно-
го потенциала личных подсобных хозяйств населения на основе
кооперации (на материалах Алтайского края): монография / Н.И.
126
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
Глотова, А.М. Зубахин, И.И. Лоор. - Барнаул: Изд-во АГАУ, 2006. -
198 с.
DEHQON XO‘JALIKLARINING KARTOGRAFIK
TA’MINOTINI ISHLAB CHIQISH USULI
Bozorov M.M.–
o’qituvchi,
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti,
Aralov M.M.–
o’qituvchi,
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
O’zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O’RQ-683-
sonli
“Geodeziya va kartografiya faoliyati to’g’risida”gi Qonunida
“Geodeziya va kartografiya” faoliyatini texnik jihatdan tartibga solish
hamda sohaga oid ishlarni tashkil etish tartibi, geodeziya va
kartografiyaga oid ishlarni bajarish aniqligi, vositalari, usullari va
texnologiyalariga, geodeziya tarmoqlariga, karta va atlaslarning
mazmuniga, joyning raqamli modellariga doir asosiy texnik talablar,
shuningdek geodeziya va kartografiyaga oid ishlarning bajarilishi hamda
ularning sifatiga oid talablar geodeziya va kartografiya faoliyatini texnik
jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlarda belgilab berildi[1
]
.
Dehqon xo‘jaligi kadastr kartografiyasi – bu rayon yoki aholi
punktini kadastr kartalarini tuzish bo’yicha bajariladigan kompleks
tadbirdir.
Dehqon xo‘jaligi kadastr kartalari va yozma inventarizatsion
materiallar o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik yer uchastkalari identifikatorlari
vositasida amalga oshadi. Inventarizatsiya va kadastr kartografiyasi
bo’yicha ish bajarilayotganda bunday identifikatorlar sifatida yer
uchastkalarining identifikatsion raqamlari, davlat kadastri ma’lumotlar
bazasiga yangi ma’lumotlar kiritilayotganda esa kadastr raqamlari
ishlatiladi.Shunday qilib, kadastr kartalari inventarizatsiya va kadastr
kartografiyasi bo’yicha yer-kadastr shlarini bajarish vaqtida qo’lga
kiritilgan mahsulotlardan biri sanaladi va yer kadastrini informatsion
asosining kartografik komponentini o’zida namoyon qiladi. Dehqon
xo‘jaligi yer uchastkalarining joylashgan o’rnini, ularni chegaralari va
maydonini aniqlashda ishlatiladi.
Dehqon xo‘jaligi kartalari va aholi punktlari planlari uchun 1:1 000,
1:2 000 va 1:5 000 masshtablar, aholi punklari hisoblanmaydigan joylar
uchun esa - 1:10 000 va maydaroq masshtablar qo’llaniladi. Dehqon
xo‘jaligi kartalari va planlarda hududning maydoni (tuman, aholi punkti)
