174
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
Drying sludge in the drum.
Barqarorlik va yetakchi tadqiqotlar
onlayn ilmiy jurnali
,
1
(5), 149-153.
2.
Koraboev, E. (2022). Reliable performance and reasonable design
of drum dryer machine.
Science and innovation
,
1
(A7), 575-581.
3.
Ogli, K. E. V. (2022). The most important solution for improving
issues drum dryers.
International Journal of Advance Scientific
Research
,
2
(11), 83-89.
4.
Koraboev, E. (2022). Reliable performance and reasonable design
of drum dryer machine.
Science and innovation
,
1
(A7), 575-581.
FERMER XO‘JALIKLARI YER MAYDONLARINI
MAQBULLASHTIRISHGA TA’SIR ETADIGAN OMILLAR
TAHLILI
Muqumov A.M. –
katta o’qituvchi, TIQXMMI MTU
, Hamidov F.R. –
dotsent,
Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti,
Adizov Sh.V.
–
o’qituvchi,
Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti.
Annotatsiya.
Ushbu maqolada yer resurslaridan foydalanishda
hamda fermer xo’jaliklari faoliyati davrida duch keladigan omillar
to’grisida fikr yuritilgan. Fermer xo‘jaliklari yer maydonlarini
maqbullashtirish va unga ta’sir etadigan agroiqlim resurslari, aholi soni
va joylashuvi, yer va suv resurslari va transport kabi bir qator omillar
batafsil yoritilgan.
Kalit so’zlar:
yer resurslari, yerdan foydalanish, fermer
xo’jaliklari, maqbullashtirish, agroiqlim, tuproq unumdorligi.
Qishloq xo‘jaligining muhim tarmoqlaridan biri bo‘lmish fermer
xo‘jaligining faoliyatiga hamda yer maydonlarining joylashuviga ta’sir
etadigan bir qator omillar mavjud. Bu omillar o‘zining faoliyat doirasi va
kelib chiqish sabablari bilan xo‘jalikda yetarlicha o‘z ta’sirini o‘tkazadi.
Kо‘pchilik mutаxаssislаrning fikrlаrigа kо‘rа fermer xо‘jаliklаri
yerlаrdаn sаmаrаli fоydаlаlаnishni tаshkil qilish uchun birinchi nаvbаtdа
ulаrgа оptimаl yer mаydоnlаri biriktirilishi tаlаb qilinаdi. S.Аvezbоev vа
S.N.Vоlkоvlаrning fikrlаrigа kо‘rа, оptimаl mаydоn deb shundаy mаydоn
qаbul qilinishi kerаkki, undа bоshqаrish, ishlаb chiqаrish xаrаjаtlаri yо‘l
175
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
qо‘yаrlik dаrаjаdа bо‘lishi, xо‘jаlikning sоhаlаri muvаffаqiyаtli
rivоjlаnishi uchun zаrur yer turlаri bilаn tа’minlаnishi kerаk.
Yerdаn fоydаlаnishdа qishlоq xо‘jаlik mаhsulоtlаrigа bо‘lgаn
tаlаbni qоndirish uchun resurslаrdаn (yer, mehnаt, pul-buyum) оqilоnа
fоydаlаnishni tаshkil qilаdigаn tizimlаr yаrаtish iqtisоdiy mаtemаtik
mоdellаr аsоsini tаshkil qilаdi.
Tizimlаr yаrаtish esа, аxbоrоt tа’minоti bilаn uzviy
bоg‘lаngаndir. Shuning uchun yer tuzish аxbоrоtlаrini yig‘ish, ulаr
оrqаli xо‘jаliklаr resurslаridаn fоydаlаnishni prоgnоz qilish, iqtisоdiy-
mаtemаtik mоdelning mаtritsаsini tо‘ldirish vа ulаr yechimini kоmputer
dаsturlаridа аmаlgа оshirish muhim аhаmiyаt kаsb etаdi. Shuning uchun
yerdаn fоydаlаnish аxbоrоtlаri аniq, о‘z vаqtidа оlingаn, tо‘liq bо‘lishi
shаrt. Аyrim оlingаn vа tаsоdifiy аxbоrоtlаrdаn fоydаlаnish mаqsаdgа
muvоfiq emаs. Qаrаlаyоtgаn bаrchа fаktоrlаrni birgаlikdа оlib qаrаsh
kerаk.
1-Rasm. Fermer xo‘jaligining yer maydoni hamda
ixtisosligiga ta’sir etuvchi omillar.
Yer va suv resurslari omili asosan fermer xo‘jaligining tashkil
etilishi va rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Chunki hududiy
jihatdan tahlil etadigan bo‘lsak, yer resurslari bilan yaxshi ta’minlangan
hududlar va suv resurslari bo‘yicha taqchil bo‘lgan hududlarda
dehqonchilikning ekstensiv ko‘rinishlarini uchratish mumkin. Mobodo
suv resurslari yaxshi ta’minlangan, ammo yer maydonlari jihatidan
kamroq bo‘lgan hududlar esa intensiv dehqonchilik ko‘rinishlaridan
tarkib topgan bo‘ladi. Shu bilin bir qatorda aytib o‘tilgan resurslar fermer
176
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
xo‘jaligi ixtisosligini tanlash jarayonida ham muhim rol o‘ynaydi.
Jumladan suv resurslari bilan yaxshi ta’minlangan hududlarda asosan
baliqchilik va sholichilik yo‘nalishlarida fermer xo‘jalik xo‘jaliklarini
loyihalash maqsadga muvofiq sanaladi. Yer maydonlariga keladigan
bo‘lsak, ayni damda mehnat predmeti va mehnat vositasi bo‘lib
qolaveradi.
Agroiqlim resurslari omili bu namlik, harorat, tuproq qoplami va
tuproq turlari fermer xo‘jaligining ekinlarining o‘sishi va rivojlanishi
uchun o‘zining ta’sirini o‘tkazadi. Namlik bu atmosferada mavjud bo‘lgan
suv bug‘ining miqdori hisoblanadi. Odatda namlik jism yoki moddaning
dastlabgi og‘irligiga yoki hajmiga nisbatan fizlarda belgilangan suv
miqdori bilan ifodalanadi. Agar namlikka mavzu nuqtai nazaridan
yondashadigan bo‘lsak mavsum yoki yil davomida bo‘ladigan yog‘in-
sochin miqdori bilan xarakterlanadi. Bu esa fermer xo‘jaligida
yetishtirilayotgan mahsulot hajmi va sifatiga yetarlicha o‘z ta’sirini
o‘tkazadi. Tabiiy namlikdan foydalangan holda mahsulot yetishtirishda
lalmi hududlardagi fermer xo‘jaliklarini tashkil etish va rivojlantirishda
hech qanday to‘siq bo‘lmaydi. Chunki bunday hududlarda namlik asosan
bahor oylarida bo‘lsa yetarli hisoblanadi. Lalmi mintaqalar uchun yog‘in
miqdori 200 mm dan ortiq bo‘lsa bunday hududlarda dehqonchilik qilish
muammo tug‘dirmaydi. Agarda bu ko‘rsatkich past darajada bo‘lsa
hududda faqatgina cho‘l-yaylov chorvachiligiga ixtisoslashtirilgan fermer
xo‘jaliklari loyihalash bilan kifoyalanadi xolos. Tekislik yoki yarimcho‘l
mintaqalarda esa namlikdan tashqari sug‘orish suvi bilan ta’minlanganlik
darajasi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Harorat ham fermer xo‘jaligi ekinlarining o‘sib rivojlanishi uchun
kerakli bo‘lgan faktorlardan biri sanaladi. Misol tariqasida paxta
yetishtirishni oladigan bo‘lsak, uning rivojlanishi uchun minimal harorat
10-12
0
hisoblanadi. Respublikaning barcha hududi bir xil haroratga ega
bo‘lmaganligini hisobga olsak, hosilni yetishtirishdagi vaqt tafovutini
kuzatishimiz mumkin. Masalan shimoliy hududlarda hosilning yetilishi
sal kechroq, va aksincha janubiy hududlarda esa sal ertaroq. Yer
maydonlarini joylashtirish va loyihalashda harorat ham o‘z ta’sirini
o‘tkazmasdan qolmaydi. Bunday holatda fermer xo‘jaligi hududida
yetishtirilayotgan ekinlarning qaysi haroratda yaxshi rivojlanishi bilan
hisoblashish kerak bo‘ladi.
Tuproq unumdorligi, namlik darajasi, mexanik tarkibi, suv
o‘tkazuvchanligi va ozuqa moddalari ham fermer xo‘jaligi
177
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
samaradorligiga albatta o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Chunki fermer
xo‘jaligining hosildorligi va ixtisoslashuvi uchun tuproqning ham vazifasi
beqiyosdir.
Aholi soni va joylashuvi omili albatta fermer xo‘jaligining
ixtisoslashuvi va rivojlanishiga sezilarli ta’sir o‘tkazadi. Hududda yer
maydonlarini loyihalashdan tashqari fermer xo‘jaligini yuritish jarayonida
aholi sonining ko‘p yoki kamligi uning kelajakdagi istiqboli, qolaversa
yangidan tashkil etilayotganlari uchun muhim omil sanaladi. Yer maydoni
ko‘p ammo ammo aholi soni kam bo‘lgan hududlarda ekstensiv
dehqonchilikni namoyon etuvchi fermer xo‘jaliklari yoki aksincha yer
resurslari kam ammo aholi zich joylashgan hududlarda intensif
dehqonchilik ko‘rinishida fermer xshjaliklariga yer maydonlari ajratiladi.
Shaharlashkv jarayoni ko‘proq shahar hududiga yaqin joylashgan fermer
xo‘jaliklariga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Yirik shahar yoki aholi punktlari
atrofida joylashgan fermer xo‘jaliklari asosan shu hudud ehtiyojlaridan
kelib chiqqan holatda mahsulot yetishtiradilar va yer maydonlarini shunga
qarab loyihalaydilar.
Transport omili bu transport bilan bog‘liq bo‘lgan hamda
mahsulotni yetkazish jarayonida vujudga keladi. Buning uchun mahalliy
ahamiyatga ega bo‘lgan avtomobil yo‘llari juda muhimdir. Chunki yer
maydonlari orasidagi yo‘llar orqali nafaqat mahsulotni tashish, balki o‘g‘it
va boshqa moddiy resurslarni yetkazish uchun muhim sanaladi.
Fermer va dehqon xo‘jaliklarini geografik o‘rganish va tatqiq
qilishda statistik, iqtisodiy tahlil, omillarni tahlil qilish, geografik
taqqoslash, guruhlashtirish, rayonlashtirish, kartografik, ekspert-
so‘rovnoma, xo‘jalik rahbarlari bilan suhbat o‘tkazish, matematik
hisoblash hamda iqtisodiy prognoz usullaridan foydalanish maqsadga
muvofiq sanaladi. Mulkchilikning ushbu shakllarini o‘rganishda bu
metodlarning har biri alohida, va, ayni vaqtda, kompleks tahlil qilinishi
taqozo etadi.
Qishloq xo‘jaligida rivojlanib borayotgan yangi mulkchilik
shakllarining hududiy tashkil etishda mintaqalarning tabiiy, iqtisodiy va
ijtimoiy omillarini hisobga olish talab etiladi. Jumladan, joyning relefi,
yer-suv zaxiralari, geoekologik vaziyati, agroiqlimiy resurslari, shaharlar
rivojlanishi va urbanizatsiya, transport infratuzilmasi, demografik vaziyati
fermer xo‘jaliklarining ixtisoslashuvi va rivojlanishini belgilovchi omillar
hisoblanadi.
178
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1.
О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 1991 yil 29 nоyаbrdаgi
PF-295-sоn fаrmоni “Respublikаdа dehqоn (fermer) xо‘jаliklаrini
yаnаdа mustаhkаmlаsh vа tаdbirkоrlik fаоliyаtini dаvlаt yо‘li bilаn
qо‘llаb-quvvаtlаsh tо‘g‘risidа”
2.
2003 yil 30 оktаbrdаgi “2004-2006 yillаrdа fermer xо‘jаliklаrini
rivоjlаntirish kоnsepsiyаsini аmаlgа оshirish chоrа-tаdbirlаri
tо‘g‘risidа”gi 476-sоn qаrоri.
3.
О‘zbekistоn Respublikаsining 2004 yil 26 аvgustdаgi О‘RQ-662-
II-sоn “Fermer xо‘jаligi tо‘g‘risidа (yаngi tаhrir)” Qоnuni.
4.
Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2013 yil 31 yаnvаrdа 22-sоnli “Fermer
xо‘jаligining yer mаydоnini mаqbullаshtirish vа uni tugаtish tаrtibi
tо‘g‘risidа” qаrоri.
5.
Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2013 yil 4-fevrаldаgi 22-sоn “Fermer
xо‘jаligi yer mаydоnini mаqbullаshtirish vа uni tugаtish tаrtibi
tо‘g‘risidаgi Nizоmni tаsdiqlаsh hаqidа” Qаrоri
6.
Mirzaabdullaeva
M.R.,Muqumov
A.M.,
Hamidov
F.R.,G.Sharipova. Yer huquqi. darslik. -T.:TIQXMMI, 2020, – 204 b.
АВТОМАТЛАШГАН ТИЗИМЛАРИ ШАКЛАНТИРИШДА
ТЕХНИК ВА ДАСТУРИЙ ТАЪМИНОТ МУАММОЛАРИ
Муқумов А.M.–
катта ўқитувчи, ТИҚХММИ МТУ
Аннотация.
Ушбу мақолада лойиҳа фаолиятини амалга
ошираётган ташкилотларда автоматлаштирилган технологияларни
жорий этишда техник ва дастурий билан боғлиқ муаммолар таҳлил
қилинган. Муаммолар буюртмачи компаниялар томонидан ишлаб
чиқарилган маҳсулотлар сифатига қўйиладиган талабларнинг
ўзгариши ва раҳбариятнинг лойиҳачиларнинг иш самарадорлигини
ошириш истаги билан боғлиқ.
Калит сўзлар: ахборот технологиялари, автоматлаштириш,
дастурий маҳсулот, лойиҳа, таъминот воситалари.
Бугунги кунда автоматлаштирилган технологияларнинг жорий
этилишига лойиҳалаш ташкилотлари ўртасида ҳам, компютер
ёрдамида лойиҳалашнинг автоматлашган тизимлари (ЛАТ) ишлаб
чиқарувчилари ўртасидаги рақобат ҳам катта таъсир кўрсатмоқда.
