195
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
in distributed soils and their types in the region of the gray soils]. journal.Agro
science. No2. Tashkent. 2014. 45 p. (in Uzbek)
9.
Axatov A., Maxkamova D. Tuproqdagi gumus kislotalarning ahamiyati.[The
value of humus acids in the soil]. Journal Irrigatsiya ma melioratsiya.No2.2017. Pp.
23-25. (in Uzbek)
10.
Quziev J.M. Qashqadaryo vokhasi boz tuproqlar mintaqasi sugoriladigan
tuproqlarning agrokimyoviy kholatini yaxshilash. [Improvement of agrochemical
condition of irrigated soils of Kashkadarya oasis zone]. Ph.D. in Agricultural
Sciences. Dissertation abstract. Tashkent. 2017. 16 p.(in Uzbek)
11.
Sakbaeva Z.I. izmenenie fraktsionnogo sostava gumusa pochv vertikalnogo
poyasa gor Kirgistana pri razlichnom antropogennom vozdeystvii. [Changes in the
fractional composition of soil humus in the vertical belt of the mountains of
Kyrgyzstan with various anthropogenic effects]. International Journal of Applied
and Fundamental Research. Moscow. No5. 2018. Pp. 406-410. ( in Russian)
12.
Shodieva N.I. Vertikal zonalikda tarqalgan tuproqlarning gumusli holati,
gumus moddalarning shakillanish mekhanizmini tadqiq etish (Turkiston tog tizmasi
misolida). [The humus state of the soils distributed in the vertical zonality, the study
of the mechanism of the formation of humus substances. (On the example of the
Turkestan Range)]. Biology science doctor (DSc), dissertation abstract. Tashkent.
2018. 28 p. (in Uzbek)
13.
Sherimbetov V.X. Jizzax chol tuproqlari chollanish zharayonini GAT asosida
masofaviy ma’lumotlarga ishlov berish orqali aniqlash va bakholash.
[Determination and evaluation of desertification of Jizzakh desert by processing
remote data based on GIS]. PhD in biological sciences. Dissertation abstract.
Tashkent. 2019. 22 р. (in Uzbek)
14.
Axatov A., G’ofurov B. Toshkent-Keles geomorfologik rayonda shakllangan
tipik-bo’z tuproqlarda gumus zaxira shakllarining tarqalishi. [Distribution of the
forms of reserves of humus in typical seroms formed in geomorphological areas
Tashkent-Keles]. XXIII International Scientific Conference on Advanced in Civil
Engineering
CONSTRUCTION
THE
FORMATION
OF
LIVING
ENVIRONMENT (FORM-2020) held on September 23-26, 2020 in Hanoi,
Vietnam. 20 p. (in English)
ЕР РЕСУРСЛАРИНИ БОШҚАРИШ ТИЗИМИДА ҚИШЛОҚ
ХЎЖАЛИГИ ЕРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЎРНИ ВА РОЛИ
Нарбаев
Ш.К.
– PhD, доцент, “ТИҚХММИ” МТУ
196
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
Аннотация.
Мақола ер ресурсларини бошқариш тизимида қишлоқ
хўжалиги ерларидан фойдаланишнинг ўрни ва аҳамияти, қишлоқ хўжалиги
ишлаб чиқаришида ер ресурсларини роли берилган. Республикамизда қишлоқ
хўжалиги ерлари майдони ва уларнинг сифат ҳолати тахлил қилинган. Ер
ресурсларини бошқариш тизимида қишлоқ хўжалиги ерларидан фойдаланиш
тизими ўрганилган ва ёритилган. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришнинг
асосий омиллари ер, капитал ва меҳнат, шунингдек, инновациялар,
тадбиркорлик ва иқлим шароити эканлиги асосланган. Қишлоқ хўжалиги
ерларидан фойдаланишнинг қуйи тизимлари ёритиб берилган.
Калит сўзлар.
Иқтисодиёт, инновация, ер ресурслари, бошқариш,
қишлоқ хўжалиги, ердан фойдаланиш, ер турлари, тизим, яйловлар,
мелиорация, сув, сув ресурслари, табиат ресурслари, ишлаб чиқариш.
Иқтисодиётининг барқарор ривожланиши, аҳолининг озиқ-овқатга
бўлган эҳтиёжини таъминлашда қишлоқ хўжалиги, хусусан деҳқончилик ва
чорвачилик тармоғининг ўрни муҳим аҳамият касб этади. Республикамизда
кейинги йилларда амалга оширилаётган изчил иқтисодий ислоҳотлар
жараёнида қишлоқ хўжалигини комплекс ривожлантириш, ер ва сув
ресурсларидан самарали фойдаланиш билан маҳсулотлар ишлаб чиқаришни
жадаллаштириш ҳамда аҳолини сифатли, экологик тоза сут, гўшт, тухум ва
бошқа маҳсулотлари билан таъминлаш асосий устувор вазифалардан
ҳисобланади. Айниқса, сўнги йилларда жаҳонда рўй бераётган глобал иқлим
ўзгариши ва сув ресурсларининг кескин камайиши шароити иқтисодиёт
тармоқларига ўзининг жиддий таъсирини кўрсатди. Бундай шароитда озиқ-
овқат хавфсизлиги, аҳолини сифатли қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан
таъминлаш долзарб масалага айлинди.
Расмий маълумотларга кўра республикамизда 26232,3 минг га ер
майдони қишлоқ хўжалиги мақсадларига мўлжалланган бўлиб, шундан 4220,0
минг га суғориладиган ерлардан иборат. Жумладан, 3221,2 минг га
суғориладиган экин ерлари, 421,2 минг га кўп йиллик дарахтзорларни ташкил
этади. Бундан ташқари 768,4 минг га лалми ерлар ҳам мавжуд. Маълумки,
қишлоқ хўжалиги шлаб чиқаришида ер ресурслари асосий восита ҳисобланади
ҳамда унинг унумдорлиги маҳсулот ишлаб чиқаришда муҳим рол ўйнайди
[10.]. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида фойдаланилаётган ерларнинг
сифати ва унумдорлигига эътибор қаратидаган бўлса, бугунги кунда
суғориладиган ерларнинг ўртача балл бонитети 55 баллни ташкил этган ҳолда
197
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
2 млн гектарга яқин майдони турли даражада шўрланиш ва эрозияга учраган,
чўл минтақаларида эса яйловлар деградацияга учраган [9.].
Шу боис ер ресурсларини бошқариш тизимида қишлоқ хўжалиги
ерларидан самарали фойдаланишнинг барқарор ва стратегик йўналишларини
аниқлаш, иқтисодиёт тармоқларини ривожлантиришда қишлоқ хўжалиги
ерларининг устворлигини таъминлаш долзарб аҳамиятга эга.
Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёт тармоқларида ишлаб чиқаришнинг энг
муҳим тармоқларидан бири бўлиб, қишлоқ хўжалиги экинларини етиштириш,
деҳқончилик ва чорвачиликни ривожлантириш учун қишлоқ хўжалиги ишлаб
чиқаришини кенгайтиришни ўз ичига олади [4]. Бошқа бир қатор манбаларда
қишлоқ хўжалиги таркибига деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотларини
бирламчи қайта ишлашнинг ҳар хил турлари ва усуллари ҳам киритилган [1.].
Ушбу соҳани аниқлашнинг барча ҳолатларида у табиий ва ижтимоий-
иқтисодий ресурсларнинг қуйи тизимини ва улардан фойдаланишни
бошқариш қуйи тизимини ўз ичига олган мураккаб бошқариладиган моддий-
абстракт тизимдир. Қишлоқ хўжалигининг муҳим тушунчалари қишлоқ
хўжалиги ишлаб чиқариш жараёни маҳсулот ишлаб чиқариш учун кетма-кет
ҳаракатлар тўплами ва "...қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг табиати ва
уни бошқариш шаклини белгилайдиган илмий асосланган ташкилий,
иқтисодий, ижтимоий ва технологик принциплар тўплами" деб
тушуниладиган қишлоқ хўжалиги тизими ҳисобланади. [4].
Қишлоқ хўжалиги табиат ресурсларидан фойдаланиш билан органик
равишда боғлиқ бўлиб, табиатда чекланган, турли мақсадларга эга бўлган,
кўпайиш хусусиятига эга бўлган ва улардан фойдаланиш технологиялари
номукаммал бўлганда табиий ресурслардан фойдаланишга асосланган.
Табиат тизими томонидан бошқариладиган элементлари ва қисмлари
доимий бирлик ва ўзаро таъсирда бўлади, агар битта элемент (ёки бир нечта)
ишламай қолса ёки кам баҳоланса, тизим самарали ишлашни тўхтатади ёки
бутунлай парчаланади. Қишлоқ хўжалиги тизимида табиий ресурслардан
фойдаланиш масалаларини ўрганиш муайян назарий ва амалий қизиқиш
уйғотади. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришнинг асосий омиллари ер,
капитал ва меҳнат, шунингдек, инновациялар, тадбиркорлик ва иқлим
шароитидир. Қишлоқ хўжалигининг қурғоқчил зонасида суғориш суви ишлаб
чиқаришда муҳим омил ҳисобланади. Шу муносабат билан қишлоқ хўжалиги
тизими ишлатилган ресурсларнинг қуйи тизимларини бошқариш нуқтаи
назаридан қуйидаги шаклда ифодаланиши мумкин (1-расм):
қишлоқ хўжалиги анча мураккаб тизим бўлиб, уни бошқариш
объектлари қуйи даражадаги мураккаб қуйи тизимлар мажмуасидир;
198
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
тизим бошқариладиган, моддий-абстрактдир, у табиий ва ижтимоий-
иқтисодий ресурслар ва бошқарув қуйи тизимларни ўз ичига олади;
ҳар бир қуйи тизим нисбатан автономдир, ўз бошқарув объектига, ундан
фойдаланиш ва такрорлашнинг ўзига хос хусусиятларига эга;
барча қуйи тизимлар қишлоқ хўжалиги жараёни доирасидаги
фаолиятнинг ўзига хос тармоқлари бўлиб, улар органик алоқада бўлиб,
биргаликда ягона яхлит расмни ташкил қилади.
Қишлоқ хўжалиги ерларидан фойдаланишнинг қуйи тизими. Қишлоқ
хўжалиги тузилмасини нотўғри талқин қилиш туфайли қишлоқ хўжалигида
ердан фойдаланишнинг роли ва ўрни, унинг саноат тузилмасининг бошқа
қисмлари билан алоқаси ўрганилиши ва аниқланиши керак. Қишлоқ
хўжалигида ердан фойдаланиш тизими алоҳида ўрин тутади, аммо илмий
адабиётларда ва амалиётда "қишлоқ хўжалиги" атамаси ишлаб чиқариш
жараёнида "қишлоқ хўжалиги ерларидан фойдаланиш" қуйи тизимининг
мавжудлигини, энг муҳим табиий ресурс сифатида эса бошқа барча ишлаб
чиқариш омилларининг таъсири йўналтирилган ернинг мавжудлигини намоён
этмайди. Бундай ҳолатда, тупроқ унумдорлигининг кўпайиш қийин бўлган
хусусиятини ёдда тутиш керак. Шунинг учун қишлоқ хўжалиги тизимида
ердан фойдаланишга алоҳида эътибор бериш муҳим.
ХХ-асрда республикада ер ресурсларидан фойдаланиш ва қишлоқ
хўжалиги ерларини кенг миқёсда ўзлаштириш табиий ландшафтлар ва қишлоқ
хўжалиги ландшафтлари ўртасидаги муносабатни бузди, экотизимларнинг
таназзулга учрашига ва ер сифатининг ёмонлашишига олиб келди.
Суғориладиган деҳқончиликда ернинг ёпиқ репродуктив циклига эътибор
бермаслик тупроқ унумдорлигининг сезиларли даражада камайишига ва
тупроқнинг сув мувозанатининг бузилиши уларнинг шўрланишига олиб келди.
Лалми экин майдонларидан фойдаланишнинг номукаммал тизими, иқлим
ўзгаришини тўлиқ ҳисобга олмаган ҳолда фойдаланиш ерларнинг шамол ва
сув эрозиясига, деҳқончиликнинг ишдан чиқишига, тупроқ деградацияга
учрашига олиб келди.
199
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
* Капитал – техника ва технологиялар, уруғ селекцияси, минерал ва органик ўғитлар, молиялаштириш
** Қишлоқ хўжалиги ерлари мелиорацияси – агрохўжалик, ўрмон мелиорация, биологик ва кимёвий қайта тиклаш, эрозияга қарши
тадбирлар, фитомелиорация, гидромелиорация, ер рекультивацияси.
1-расм. Ер ресурсларини бошқариш тизимида қишлоқ хўжалиги ерларидан фойдаланиш тизими
Қишлоқ хўжалигида ердан
фойдаланиш тизими
Бошқариш
объекти
Бошқариш
тизими
Табиий ресурслар
Тизим ости
элементларини
бошқариш
Ижтимоий-иқтисодий
ресурслар
Ердан
фойда-
ланиш
Иқлим
шароит-
лари
Ўсимлик
дунёсидан
фойд.
Сувдан
фойда-
ланиш
Қишлоқ хўжалиги маҳсулоти
(деҳқончилик, чорвачилик ва б.)
*капитал
Меҳнат
ресурслари
Маҳсулотларни
бирламчи қайта
ишлаш
Ер унумдорлигини қайта тиклаш цикли (даври)
1-фаза 2-фаза 3-фаза
Барча турдаги ресурслар. Барча турдаги ресурслар. Иқлимдан ташқари барча ресурслар.
Инновацион
фаолият
Ўрмон
хўжалигид
а фойд.
Ердан фойдаланишни
режалаштириш
Ердан технологик
фойдаланиш жараёни
**Мелиорация асосида ерлар
унумдорлигини қайта тиклаш
200
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
Яйловлардан чорвачиликнинг тизимсиз ва тартибсиз фойдаланиши,
хўжалик юритишнинг самарасиз шакллари, уларга экологик тизимлар
сифатида тизимли ёндашувнинг йўқлиги туфайли бузилган [2.], [3]. Ўрмон
хўжалиги фондидаги қишлоқ хўжалиги ерлари ер солиғидан озод қилинган
бўлиб, бу ерларнинг унумдорлигини ошириш ва ҳолати бузилган ерларни
қайта тиклаш учун мақсадли маблағларни йўналтириш заруратини туғдиради.
Ер ресурсларидан фойдаланишнинг энг муҳим таркибий қисми бу ердан
фойдаланишнинг репродуктив цикли [6.]. "Такрор ишлаб чиқариш (кўпайиш)
– ишлаб чиқариш, айирбошлаш, тақсимлаш ва истеъмол қилишнинг кетма-кет
ўзгариб турадиган босқичлари жараёни, доимий ҳаракатда ва ёпиқ цикл
шаклида қайта тикланишда кўриб чиқилади" [6.].
“Қайта ишлаб чиқариш" - қўшимча қиймат ишлаб чиқариш туфайли у
тобора ортиб бораётган ҳажмда (спиралда циклик ҳаракат) қайта тикланади ва
ёмон бошқарув ёки форс-мажор ҳолатлари туфайли ишлаб чиқариш жараёни
қисқарган ёки умуман қисқарганда камайиб боради." [6.]. Тупроқ
унумдорлигини кўпайтириш ернинг қишлоқ хўжалиги мелиорациялари
мажмуаси орқали амалга оширилади.
Мелиорация (лот. мelioration - яхшилаш) ер ресурсларидан энг самарали
фойдаланиш мақсадида ноқулай гидрологик, тупроқ ва агроклиматик
шароитларни тубдан яхшилаш бўйича қишлоқ хўжалиги, ташкилий-хўжалик
ва техник тадбирлар тизими ҳисобланади [4]. Мелиорация ишларига бўлган
эҳтиёж
ер
ресурсларилар
фойдаланиш
жараёнида
ландшафт
экотизимларининг бузилиши, экинларни етиштириш технологияларининг
номукаммаллиги, ерларни суғориш усуллари ва уларнинг сув режимининг
бузилиши, тупроқдаги озуқа моддаларининг мувозанатининг бузилиши, иқлим
ўзгаришининг тупроқ ва ўсимликларга салбий таъсири билан боғлиқ.
Мелиорациянинг самарали таъсирига унинг барча турлари йиғиндисида,
уларни комплекс амалга ошириш билан эришилади. Ҳозирги кунга қадар
гидромелиорациялар асосан амалга оширилган бўлиб, сўнгги пайтларда
агромелиорация тадбирлари бўйича кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда.
Қишлоқ хўжалигининг "Ўсимлик дунёси" қуйи тизимига чорвачиликни
табиий озуқа билан таъминлайдиган яйловлар ва пичанзорлар киради. Яйлов
чорвачилиги нисбатан арзон маҳсулот ишлаб чиқаради. Бироқ, яйловларни
тизимсиз бошқариш ва улардан тартибсиз фойдаланиш, глобал иқлим
ўзгаришини қатъий ҳисобга олмаслик уларнинг деградациясига олиб келади,
яйлов чорвачилик тармоғига катта иқтисодий зарар келтиради [8].
Қишлоқ хўжалигининг "Иқлим омили" қуйи тизими қишлоқ хўжалиги
жараёнида муҳим рол ўйнайди. Ўсимликларга таъсир қилувчи метеорологик
201
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
элементлар ҳаво ва тупроқ намлиги, тупроқдаги самарали намлик захираси,
ўртача йиллик ва максимал ҳаво ҳарорати, ўсимликларнинг фаол вегетация
ойларида ёғингарчилик миқдори. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини
метеорологик маълумотлар ва прогнозлар билан таъминлаш қишлоқ хўжалиги
ишларини режалаштириш ва ишлаб чиқариш учун зарурдир. Ахборот қисқа ва
узоқ муддатли прогнозларни ўз ичига олади, глобал иқлим исиши шароитида
режим прогнозлари алоҳида аҳамиятга эга - кўп йиллик иқлим режими
тўғрисидаги маълумотлар (кам сувли йиллар, ҳаддан ташқари максимал
ҳарорат, қурғоқчилик). Иқлим прогнозлари, айниқса лалми деҳқончилик
зонаси учун тақдим этилган маълумотлар ҳар доим ҳам ишончли
бўлавермайди.
"Қишлоқ хўжалигида сувдан фойдаланиш" қуйи тизими тупроқнинг сув
режимини тартибга солувчи сунъий суғоришни ўз ичига олади. "Суғориш,
суғориш тизими, тупроқ намлиги этишмайдиган далаларга сув этказиб бериш
технологияси; қишлоқ хўжалиги ўсимликларини ривожлантириш учун
тупроқнинг илдиз қатламида оптимал сув режимини яратишни таъминлайди;
мелиорациянинг асосий турларидан бири ҳисобланди" [4.].
Суғориш суви такрорланадиган ва табиатда айланиш циклига эга табиий
ресурс бўлиб, ундан фойдаланиш, дала ва экинлар самарали усулда етказиб
бериш ва истеъмол қилиш билан боғлиқ, бунинг учун гидромелиоратив
тизимлар, қишлоқ хўжалиги ерларида сув режимини тартибга солиш учун
муҳандислик иншоотлари ва қурилмалари мажмуаси яратилган [4.]. Қишлоқ
хўжалигида
суғоришнинг
бироз
соддалаштирган
усулидан
кенг
фойдаланилади. Бунда суғориладиган ерларнинг кўп қисмида суғоришнинг
асосий усули, яъни ер устидан очиқ суғориш усулидан фойдаланилади. Унинг
камчиликлари шундаки, қурғоқчил иқлим шароитида сув ресурсларидан
самарасиз фойдаланишга, ерларнинг шўрланишига, кейинчалик кўп маблағ
талаб этиладиган гидромелиоратив тадбирлар амалга оширишга олиб келади.
Қишлоқ хўжалиги қуйи тизимларининг ўзаро боғлиқлиги. Ҳар бир қуйи
тизим қишлоқ хўжалигида ўзига хос рол ўйнайди ва ажралмас ҳисобланади,
уларнинг барчаси меҳнат предмети сифатида ерга (тупроққа) ҳар хил тегишли
таъсир кўрсатади ва "ердан фойдаланиш" қуйи тизими билан органик
самарали алоқага эга, шу билан бирга бундай алоқа мавжуд эмас ёки у заиф
ифодаланган. Бу қишлоқ хўжалигида ердан фойдаланиш қуйи тизимининг
устувор ролини ва алоҳида ўрнини белгилайди. Мелиорациянинг барча
турлари ҳам тупроққа ҳар хил таъсир қилишдан иборат.
Барча қуйи тизимларнинг ишлаши уларнинг органик популяциясида
амалга оширилиши керак. Ердан фойдаланиш соҳасидаги табиат ва жамиятни
202
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
ривожлантириш қонунларининг таъсирини, яъни бозор муносабатлари,
инновацион фаолият, демографик омил, ердан фойдаланишда экологик
сиёсатни ҳисобга олиш керак. Ҳозирги вақтда табиий ресурсларнинг барча
қуйи тизимлари у ёки бу даражада номукаммал. Қишлоқ хўжалиги қуйи
тизимларининг ўзаро боғлиқлигини таҳлил қилишни ҳисобга олган ҳолда
унинг концепцияси шакллантирилди: "Қишлоқ хўжалиги - бу қишлоқ
хўжалиги маҳсулотларини максимал даражада ошириш учун бошқа табиий ва
ижтимоий-иқтисодий ресурсларнинг ерга (унинг хусусиятларига) мақсадли
таъсирига асосланган моддий ишлаб чиқаришнинг мураккаб тармоғидир".
Қишлоқ хўжалиги тизимини бошқариш ва ишлаб чиқаришни ташкил
этишга, ер ресурслардан самарали фойдаланишга қаратилган учта даражани ўз
ичига олади:
1) умумий қишлоқ хўжалиги тизимини бошқариш;
2) барча турдаги ресурслардан маҳсулот ишлаб чиқариш учун самарали
фойдаланиш учун қуйи тизимларни бошқариш;
3) маҳсулот ишлаб чиқариш учун меҳнат – ер ресурслари объектига
таъсир қилиш учун ресурслардан технологик фойдаланишни бошқариш.
Қишлоқ хўжалиги нафақат иқтисодий муносабатларни тартибга
солишни, балки экологик ва ҳуқуқий муносабатларни ҳам ўз ичига олади.
Қишлоқ хўжалиги ерларни унумдорлигининг пасайиши ва тупроқ
деградациясининг кучайиши сезиларли даражада қишлоқ хўжалигида
иқтисодий ва ишлаб чиқаришнинг зарари мавжудлигини кўрсатади. Бу эса ерга
оид иқтисодий, экологик ва ҳуқуқий муносабатларни янада ислоҳ қилиш
зарурлигини кўрсатади.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда қуйидагиларни хулоса қилишга
имкон беради:
- қишлоқ хўжалиги - бу табиий, моддий-техник, молиявий ва меҳнат
ресурсларидан фойдаланишга, шунингдек ишлаб чиқарувчи куч сифатида
инновацияларга асосланган мураккаб моддий-абстракт бошқариладиган
тизим;
қишлоқ хўжалиги тизими - ресурсларнинг автоном қуйи тизимлари
тўплами, ҳар бир қуйи тизим ерга (тупроққа) меҳнат предмети сифатида
таъсир қилади, уларнинг барчаси ердан фойдаланиш қуйи тизими билан
органик равишда боғлиқ бўлиб, бу унинг устувор ролини ва қишлоқ
хўжалигида алоҳида ўрнини белгилайди;
қишлоқ хўжалигини бошқариш - унинг қуйи тизимларининг тузилиши
ва уларни интеграциялашган бошқаруви билан белгиланади;
203
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
табиий ресурсларнинг барча қуйи тизимлари номукаммал бўлиб,
табиатдан фойдаланишни ва биринчи навбатда ер ресурсларидан
фойдаланишни илмий асосланган ҳолда ташкил этиш зарур;
ер унумдорлигини қайта тиклашда алоҳида мелиоратив тадбирлар
турларини эмас, балки қишлоқ хўжалигида зарур мелиорация тадбирлари
мажмуасини амалга оширишни талаб қилади;
инновацион иқтисодиёт, глобал иқлим ўзгариши, демографик жараён,
экологик сиёсатни ҳисобга олган ҳолда ер ресурсларини барқарор бошқариш
ва ердан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, қишлоқ хўжалиги
ерларининг унумдорлигини ошириш, тупроқ деградациясини бартараф қилиш
масалалари бўйича тадқиқотлар ўтказиш зарур.
Адабиётлар рўйхати
1. Абдуллаев У.В., Хасанханова Г.М., Ибрагимов Р., Таряникова Р.В., Панкова
Е.И. Опыт применения подходов и методов ФАО для восстановления
продуктивности деградированных земель и устойчивого землепользования в
Узбекистане». Земельные ресурсы и продовольственная безопасность
Центральной Азии и Закавказья. Продовольственная и Сельскохозяйственная
Организация Объединенных Наций. Рим, 2016. - с.229-247.
2. Национальный доклад о состоянии окружающей среды и использовании
природных ресурсов в Республике Узбекистан (2008-2011). Государственный
комитет Республики Узбекистан по охране природы.- Ташкент: Chinor ENK,
2013. – 260 с.
3. Пятый национальный доклад Республики Узбекистан о сохранении
биоразнообразия. Подготовлен Государственным Комитетом по охране
природы при содействии Проекта ПРООН/ГЭФ/Правительства Республики
Узбекистан «Национальное планирование в области биоразнообразия для
поддержки реализации в Узбекистане Стратегического Плана Конвенции о
биологическом разнообразии на 2011-2020 гг.». Ташкент, 2015.– 62 с.
4. Сельскохозяйственный энциклопедический словарь. М.: Энциклопедия,
1989.- 656 с.
5. Талипов Г.А. Земельные ресурсы Узбекистана и проблемы их рационального
использования. Ташкент, 1992. – 236 с.
6. Чертовицкий А.С., Базаров А.К. Система землепользования Узбекистана.
Ташкент: ФАН, 2007.- 415 с.
7. Чертовицкий А.С., Нарбаев Ш.К., Модернизация системы
землепользования: экологический аспект управления. Журнал “Ирригация и
мелиорация”. №3(17). 2019. Стр. 65
204
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
8. Чертовицкий А.С., Нарбаев Ш.К., Оценка экономического ущерба от
деградации пастбищ. Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги журнали. №11. 2014. - 34-
35 б.
9. Ўзбекистон Республикаси Ер ресурсларининг ҳолати тўғрисида Миллий
ҳисобот. «Давергеодезкадастр» қўмитаси. - Тошкент, 2010-2020 й.й.
10. Ўзбекистон Республикаси Ер ресурсларининг ҳолати тўғрисида Миллий
ҳисобот. Кадастр агентлиги. – Тошкент, 2023, - 96 б.
DAVLAT YER KADASTRI SOHASIDA GEOGRAFIK AXBOROT
TIZIMLARINI QO’LLASHNING AHAMIYATI
Nuratdinov A.U.
– doktarant, O‘zbekiston milliy universiteti,
Amangeldiyeva
U.J.
– doktarant, O‘zbekiston milliy universiteti
, Kannazarov Z.U.
- o‘qituvchi,
Qoraqalpoq davlat universiteti.
Annotatsiya:
Jismoniy va yuridik shaxslarga tegishli bo‘lgan istalgan
ko‘chmas mulk obiektlarining huquqiy kafolati sifatida davlat kadastrlari tizimi
yuritiladi va bunday tizimdagi ma‘lumotlarning qiymati ham iqtisodiy tarafdan ham
huquqiy tarafdan juda muhimdir. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda bunday
ma‘lumotlar raqamli ma‘lumotlar bazasi shaklida mavjud bo‘lishi kadastr sohasida
obiektlarni operativ kuzatish va boshqarish, tuzatishlar kiritish va yangilash
imkoniyatlarini sezilarli darajada oshiradi. Davlat kadastrlarining asosiy
obiektlaridan biri bo‘lgan yer resurslarini boshqarish, yer uchastkalarining atributiv
ma‘lumotlarini qayd qilib borish va ma‘lumotlarni saqlashda (himoyalashda)
geografik axborot tizimlarining ahamiyati kata hisoblanadi.
Kalit so’zlar:
kadastr, ma‘lumotlar bazasi, raqamli ma‘lumotlar,
vizualizatsiya ESRI, ArcGIS.
O‘zbekiston Respublikasi hududidagi yer munosibatlariga aloqador bo‘lgan
barcha ishlar yerga egalik qiluvchi va yerdan foydalanuvchi xo‘jaliklar karta
hujjatlari asosida olib boriladi. Jumladan, davlat yer kadastri yerni baholash, yer
miqdorining hisobini har bir yerga egalik qiluvchi, yerdan foydalanuvchi shirkat,
dehqon fermer xo‘jaliklari bo‘yicha olib borish, monitoring ishini bajarish va boshqa
turli loyihalash qidruv ishlarini bajarishda hamda turli sohalar bo'yicha
ixtisoslashtirilgan xo‘jalik, tuman, viloyatlar bo‘yicha turli masshtablardagi
kartalarni yaratishda asosiy manba vazifasini bajaradi [2].
Davlat yer kadastri yerlarni hisobga olish, yer uchastkalariga bo‘lgan huquqlar
kafolatlanishini ta’minlash, erning tabiiy xossalarini, yerdan foydalanishni har
tomonlama o‘rganish va baholash maqsadida yuritiladi. Davlat yer kadastri Davlat
