336
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
сувга чидамли агрегатларнинг миқдори ва тупроқ намлиги камаяди.
Эрозияланган тўқ тусли бўз тупроқларда сув-физик хоссаларини, озиқали сув
режимини ёмонлашиши умумий қишлоқ хўжалик экинларини ҳосилдорлиги
пасайишига олиб келади, шундан ўрта ва кучли эрозияланган тупроқларда
кузги буғдой ҳосилдорлиги эрозияланмаган тупроқлардагига нисбатан 25-40%
га кам бўлди. Тўқ тусли бўз тупроқлар унумдорлигини ошириш учун
қилинадиган ишлар тупроқ намлигини сақлаш ва эрозияни олдини олишга
қаратилган бўлиши лозим.
Фойдаланилган адабиётлар:
1.
Заславский М.Н. – Эрозияведение. М. Высшая школа, 1983г.
2.
Махсудов Х.М., - Эрозия почв аридной зоны Узбекистана. “Фан”
Т.,1989г
3.
Хakberdiev О.Е, Djumaeva М. Eroziyaning tuproq unumdorligi va donli
ekinlarga ta’siri.Тошкент. Агроилм журнали. Махсус сон. (78) 2021 й.
4.
Хакбердиев О.Э. “Природные условия и характеристика эродированных
почв аридной зоны”. Илмий-амалий ва инновацион журнал. Ўзбекистон
замини. № 4/2019 й.
5.
Хакбердиев О.Э, Шамсиддинов Т.Ш. Тупроқ деградацияси ва
эрозиянинг тупроқнинг агрокимёвий хоссаларига таъсири. Халқаро мустақил
илмий журнал. № 13 2020 йил.
ҚАТОР ОРАЛАРИГА ИШЛОВ БЕРИШДА ҚЎЛЛАНИЛАДИГАН
ФЕРМЕРЛАРБОБ, КОМБИНАЦИЯЛАШГАН, ЧОПИҚ КУЛТИВАТОР
ЧУКУР-ЮМШАТКИЧ
*
Худойбердиев Т.С.-
т.ф.д., профессор,
Холдаров М.Ш.
- таянч докторант,
Андижон қишлоқ хўжалиги ва агротехнологиялари институти.
Aннотация.
Барча мамлакатларда экинлардан юқори ҳосил олиш учун
ресурстежамкор иш унуми юқори, бажарилаётган ишнинг сифати талаб
даражасида бўлувчи қишлоқ хўжалик машиналарини ишлаб чиқишга эътибор
берилмоқда.
Республикамизда асосий экинлардан бири бўлган пахтанинг
хосилдорлигини орттириш учун янги-янги технологиялар қўлланилмоқда ва
шу технология асосида ишловчи фермерларбоб бўлган техникалар ишлаб
чиқилмоқда. Охирги йиллдарда пахта етиштириш технологиясига кириб
337
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
келаётган технология ғўза қатор ораларига чуқур ишлов берувчи
технологиядир. Бу технологияни амалга ошириш учун қатор орасида ишлай
оладиган тракторга агрегатланган чуқур юмшаткичлар ғўза қатор ораларига
алохида кириб юмшатмоқда. Мазкур мақола комбинациялашган чопиқ
култиватор чукур-юмшаткич тўғрисида.
Калит сўзлар.
янги технологиялар, пахтанинг хосилдорлигини
орттириш, култиватор, чуқур юмшаткич, ресурстежамкор, айланма панжа.
Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегиясида қишлоқ хўжалигини янада ривожлантириш кўзда тутилган,
жумладан, “…қишлоқ хўжалигини модернизация қилиш ва жадал
ривожлантириш учун суғориладиган ерларни мелиоратив ҳолатини яхшилаш,
мелиорация ва ирригация обектлар тармоқларини ривожлантириш, қишлоқ
хўжалиги ишлаб чиқариш соҳасида интенсив усулларни, энг аввало, сув ва
ресурсларини тежайдиган замонавий агротехнологияларни жорий этиш, иш
унуми юқори бўлган қишлоқ хўжалиги техникаларидан кенг фойдаланиш”
вазифалари белгилаб берилган. Бу вазифалар 2022-йилда қабул қилинган
“Тараққиёт стратегияси” да тўхтаб қолмасдан, балки янада бу вазифалар
кенгайтирилди. Чунки пахтачиликда юқори ҳосил олиш учун янги
технологияларни шу технологиялар асосида ишловчи ресурстежамкор
техникаларни яратиш ҳар бир даврнинг талаби ҳисобланади. Шунинг учун
белгиланган вазифаларни бажариш, жумладан, ғўза қатор ораларига сифатли
ишлов бериш билан бирга, чуқур юмшатишни алоҳида бажариш ўрнига,
ишлаётган култиваторларга, ресурстежамкорлик нуқтаи назардан чуқур
юмшаткич иш органларини ўрганиш, уни култиватор-чуқур юмшаткич
сифатида такомиллаштириш ва унинг тракторнинг кетидаги осма механизмга
ўрнатиш вариантини ишлаб чиқиш ҳисобига пахта хосилини юқорилатиш ва
энергия тежамкорликни таъминлаш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
Ғўза қатор ораларига ишлов бериш ҳозирги кунда КРХ-4, КРХ-3,6, КХО-
5,4,
КРТ-3,6
русумли
култиваторлар
ва
КХУ-4
култиватор-
озиқлантиргичлардан фойдаланган ҳолда амалга оширилмоқда [6]. Бу
култиваторларда асосий тупроқ юмшатувчи иш органлари сифатида ётиқ
қирқувчи панжа, ётиқ қирқувчи ўқ ёйсимон панжа, универсал ўқ ёйсимон
панжа ва айланма панжа кабилар, тупроқнинг ҳолатидан келиб чиқиб
қўлланмоқда. Юқоридаги иш органларининг мажмуи ўрнатилган
култиваторлар 50-60 йиллардан бери ишлатиб келинмоқда.
Мухтарам Президентимизнинг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон
Фармонида “қишлоқ хўжалигини модернизация қилиш ва жадал
338
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
ривожлантириш учун суғориладиган ерларнинг мелиоратив холатини янада
яхшилаш,
мелиорация
ва
ирригация
объектлари
тармоқларини
ривожлантириш, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши сохасига интенсив
усулларни, энг аввало сув ва ресурсларни тежайдиган замонавий
агротехнологияларни жорий этиш, иш унуми юқори бўлган қишлоқ хўжалиги
техникаларидан кенг фойдаланиш” вазифаларини белгилаб берди. Бу
фармонда кўрсатилган вазифалар бу йил қабул қилинган “Тараққиёт
стратегиясида” янада кенгайтирилган холда белгиланди. Бу вазифалар
соханинг ҳар бир даврларида амал қилиши кераклигини билишимиз ва амал
қилишимиз зарур бўлади.
Шундай вазифалардан келиб чиққан холда кам харажат билан пахта
хосилдорлигини ортириш бораcида ишлар олиб борилмоқда. Пахта
хосилдорлигини орттириш йўналишида охирги йилларда қўлланилаётган
агротехнологиялар таркибида ғўза қатор ораларини чуқур юмшатиш жараёни
қўшилмоқда. Ғўза қатор ораларига ишлов берилгандан сўнг биринчи ва
иккинчи ёки иккинчи ва учинчи култивациялар оралиғида чуқур юмшатиш
жараёни амалга оширилмоқда [7,8]. Бу жараёнинг қўшилишининг ўзи ижобий
натижа беришига қарамай, амалга оширишда жиддий камчилиги мавжуд, яъни
қатор оралари юмшатилгандан сўнг, чуқур юмшатиш учун мосланган чизел-
култиватор ўрнатилган трактор қатор ораларига алохида кирмоқда. Бу жараён
кўп фермерлар томонидан бажарилмоқда. Бу эса қатор оралари тупроғига
бўлган механик таъсирларни кўпайтирмоқда ва трактор агрегатининг қатор
ораларига алохида кириши ёнилғи сарфини ортишига олиб келмоқда [9].
Бунинг асосий сабаби эса, ғўза қатор ораларини ҳам юмшатувчи, ҳам чуқур
юмшатувчи агрегатнинг йўқлигидадир. Агар пахта хосилини юқорилатишда
чуқур юмшатишнинг самарали эканлиги хисобга олинса, қатор орасини
юмшатиш билан бирга бир йўла чуқур юмшатишни ҳам амалга оширувчи
комбинациялашган агрегатни ишлаб чиқиш долзарб муаммолардан бирига
айланди [10]. Республикамиз қишлоқ хўжалиги комбинациялашган агрегатлар
билан таъминланиши йилдан йилга яхшиланиб бормоқда, лекин шу кунгача
қатор ораларини юмшатувчи ва чуқур юмшатувчи агрегат ишлаб чиқилмаган.
Бир неча учта бўлаклардан иборат осма. Олдинги икки бўлими
тракторнинг олдинги ва кейинги ғилдираклар ўртасига яна битта бўлаги
трактор ланжеронининг чап томонига, иккинчи бўлаги лонжеронининг ўнг
томонига учунчи асосий бўлаги эса тракторнинг кетига ўрнатилди, [3] 1-расм.
Лонжеронларга қатирилган ҳар бир бўлаги параллелограм механизим ва унга
қатирилган градиллардан иборат. Градилларга ишлаш вазифасидан келиб
чиқиб, ишчи органлар қатирилади.
339
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
Қултиваторларнинг асосий бўлаги хам хар бир қатор учун биттадан
параллелограм механизмдан иборат бўлиб, уларнинг хар бирига иккитадан
градиллар ўрнатилган хар бир параллелограм механизми битта рамага
қатирилади.
1-расм.
Амалиётда фойдаланилаётган КРХ-3,6 култиваторининг тракторга
жойланиши.
Кўп
бўлаклардан
иборат
бўлган
култиваторлар
нафақат
Республикамизда, балки қўшни республикаларда ҳам ишлатилмоқда. Агар
култиваторлар самарали такомиллаштирилса, такомиллашган бундай
култиваторлар қўшни мамлакатлар пахтачилигида ҳам фойдаланишига шубха
бўлмайди.
Култиваторларни такомиллаштириш бўйича тадқиқот ишларида
параллелограм механизм ва унга қатирилган грядиллар, шунингдек иш
органларини грядилга қатириш услубларини такомиллаштириш замонавий
йўналишлардан
хисобланади.
Чунки
қишлоқ
хўжалик
сохасида
фойдаланилётган
култиваторларни
такомиллаштириш
бўйича
олиб
борилаётган ишлар замонавий даражада эмас.
Умуман олганда Республикамизда фойдаланилаётган култиватор
секциясининг грядилларига иш органлари бикр устун ёрдамида қатирилади.
Лекин чет мамлакатларда култиватор секцияси бутунлай бошқача
конструкцияга эга.
Қуйида тракторнинг кетига осилган култиваторнинг (бир бутун
култиватор) тўла конструкцияси Руминияда ишлаб чиқарилган маккажўхори,
нўхат, кунгабоқар, қанд лавлаги, соя каби экинлар қатор ораларига (450...700
мм) ишлов берувчи ССС-7 ва ССС-9 култиваторлар мисолида кўриш мумкин.
[4] 2-расм.
340
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
2-расм ССС-7 ва ССС-9 култиваторларининг кўриниши.
Кўриниб турибдики, бир бутун култиваторнинг содда тузилиши
шуки, унинг рамаси ва ғилдирагидан иборат. Секциянинг грядилларга иш
органлари бикр устун орқали бирктирилган.
Ўрганилган секциялар ва култиваторнинг тузилиши содда ва улар фақат
секциялардан иборат эканлигини хисобга олганда, келажакда култиваторларни
такомиллаштириш керак бўлганда эътиборга олиш керак деган хулоса қилиш
мумкин.
Култиваторларнинг иш органлари грядилларга бикр С - ёки S- шаклли
устунлар ёрдамида қатирилишлари билан бирга аралаш устунлар, янги иш
органи бикр устунга ва у С-ёки S-шаклли устунга қатирилган хиллари ҳам
мавжуд. Буларга Германияда ишлаб чиқарилган кўп функцияли ATROKRAFT
“GELIO” култиваторларини иш органларининг устунлари [5], 3-расм, мисол
бўлади.
3-расм. Иш органлари аралаш устунга эга бўлган ATROKRAFT
“GELIO” кўп функцияли култиватори.
Булар юқори даражада металл ҳажмдор култиваторлар ҳисобланиб,
уларни созлаш мураккаб ҳисобланади.
341
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
Юқорида Республикамизда ва хорижий мамлакатларда ишлатилаётган,
култиваторлар билан танишдик, мавжудларидан эса қатор ораларини чуқур-
юмшатиш мақсадида фойланиб бўлмаслигини кўришимиз мумкин.
Демак, ғўза қатор ораларига ишлов бериш, керакли пайтда чуқур
юмшатувчи култиваторни ишлаб чиқариш муаммолигича қолмоқда.
Бу муаммони бартараф этиш учун Андижон қишлоқ хўжалиги ва
агротехнологиялар институти профессори т.ф.д Худойбердиев Толибжон
Солиевич ҳамда институт таянч докторанти Холдаров Мухаммаджон
Шохруҳбек ўғли томонидан ишланган лойиҳалар асосида тайёрланган
култиватор-чуқур юмшатгич 4-расмда кўрсатилган. Ғўза қатор оралари
тупроғига ишлов бериши, чуқур юмшатиши ва ўғитлаш ишларини
бажаришини ҳисобга олган ҳолда ушбу ишлаб чиқарилган агрегатни
комбинациялашган култиватор-чуқур юмшатгич ККЧ-3,6 Х деб атаса бўлади.
4-расм. Лойиҳа асосида тайёрланган комбинациялашган
култиватор-чуқур юмшатгич (ККЧ-3,6 Х)
Хулоса ўрнида, ҳолатни бундай бўлиши масаланинг долзарблигини
келтириб чиқариб, култиваторнинг иш органлари таркибига чуқур юмшатувчи
иш органларини жойлаштириб комбинациялашган култиватор-чуқур
юмшаткични яратишни тақозо қилди.
Тайёрланган агрегат нафақат култиваторнинг вазифасини, балки керак
бўлганда, бир вақтнинг ўзида қатор орасига ишлов бериш билан бирга чуқур
юмшатиш вазифасини ҳам бажаради.
Ишлаб чиқилган комбинациялашган култиватор-чуқур юмшатгич
вазифасини бажариш даврида ёнилғи сарфини тежашга ва тупроқнинг
зичлигини ортирмаслик имкониятини ҳам беради.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати.
1.
В.П.Кондратюк. Междурядная обработка хлопчатника. // Ж.
Хлопководство //, №7, 1968, 20...22 стр.
342
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
2.
В.П.Кондратюк, С.С.Саидумаров, А.К.Кашкаров. Междурядным
оброботкам внимание. // Ж. Сельское хозяйство Узбекистана //, 1981, №4,
23…24 стр.
3.
Культиватор-растениепитатель
КРХ-3,6.
Руководство
по
эксплуатации. Тип.Ч.С.М.З.,1979,53 с.
4.
Культиваторы
междурядные
КМН-4,2
и
КМН-5,6
5.
Культиватор для междурядной обработки Аtrokraft Gelio
https://agroef.ru/catalog/kultivatory/kultivator-dlya-mezhduryadnoy-obrabotki-
gelio/
6.
Худойбердиев Т.С., Холдаров М.Ш. Способ регулировки рабочих
органов глубокорыхлителя комбинированного культиватора // Universum:
технические науки : электрон. научн. журн. 2022. 5(98). URL:
https://7universum.com/ru/tech/archive/item/13619
7.
Худойбердиев Т.С Холдаров М.Ш. “Универсал-комбинациялашган
культиватор ўғитлагичнинг янги конструкцияси”. //Development issues of
innovative economy in the Agricultural sector// International scientific-practical
conference on March 25-26, 2021.
8.
TS Khudoiberdiev, ShN Nurmatov, BR Boltaboev, MSHKholdarov,
“NEW CONSTRUCTION OF THE UNIVERSAL COMBINED FERTILIZER
CULTIVATOR”. // Life Sciences and Agriculture //. 98-102. 2021
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0,5&cluster=176223093523579
46512
9.
T.S.Khudoyberdiyev., M.Sh.Kholdarov. Sectional cultivator for
processing between rows-to develop a design of a deep softener.
//
International
Academy of Theoretical & Applied Sciences 03 (107) 2022 Philadelphia, USA
http://www.t-science.org/conf/2022/03-2022-4.pdf
10.
Khudoyberdiev, T. S., Tursunov, B. N., Abdumannopov, А. М., &
Kholdarov,
M.
S.
(2021).
Improving Soil
Softening
Work
Bodies
Structures.//EFFLATOUNIA-Multidisciplinary
Journal,
5
(3).
http://www.efflatounia.com/index.php/journal/article/view/576
