УЎТ 332.334.4:631.1
НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ТАБИИЙ ЯЙЛОВЛАРИНИНГ ҲОЗИРГИ ҲОЛАТИ ВА
УЛАРНИ БОШҚАРИШНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ
Ғ.Т.Парпиев, О.О.Ғаниев, Т.Ҳ.Шерматов, Н.Г.Хошимова
“Ўздаверлойиҳа” ДИЛИ
Аннотация
Мазкур мақолада табиий яйлов ва пичанзорларда ўсимлилар мониторингини
ўтказишда мамлакатимиз шароитида замонавий технологияларни қўллашнинг аҳамияти
амалий жиҳатдан асослаб берилган. Бунда мақола муаллифлари томонидан Наманган
вилоятининг табиий яйлов ва пичанзорларида ўсимликлар мониторинги ишлари олиб борилиб
ўсимлик қоплами, яйловларнинг ҳозирги кундаги маданий-техник ҳолати, деградацияга
учраган майдонлар ҳамда уларни яхшилаш юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.
Аннотация
В данной статье с практической точки зрения обосновывается важность использования
современных технологий при мониторинге растений на естественных пастбищах и сенокосах
в условиях нашей страны. При этом авторы статьи провели мониторинг растений на
естественных пастбищах и сенокосах Наманганской области и разработали предложения и
рекомендации по растительному покрову, текущему культурно-техническому состоянию
пастбищ, деградированных участков и их улучшению.
Abstract
This article substantiates the importance of using modern technologies in monitoring plants
on natural pastures and hayfields in our country from a practical point of view. At the same time, the
authors of the article monitored plants on natural pastures and hayfields of the Namangan region and
developed proposals and recommendations on vegetation cover, the current cultural and technical
state of pastures, degraded areas and their improvement.
Калит сўзлари.
Деградация, мониторинг пункти, яйлов хиллари, трансект, инвазив,
ArcGIS дастури, геоботаник харита, кооператив, интеграциялаш.
Ключевые слова.
Деградация, точка мониторинга, типы пастбищ, инвазия,
программное обеспечение ArcGIS, геоботаническая карта, кооператив, интеграция.
Keywords.
Degradation, monitoring point, pasture types, invasive ArcGIS software,
geobotanical map, cooperative, integration.
Кириш.
Ер сув ресурсларининг чекланганлиги шароитида аҳоли сонининг ортиб
бориши гўшт, сут, жун ва тери каби чорвачилик маҳсулотларига бўлган эҳтиёжнинг ҳам
ошишига сабаб бўлмоқда. Республикамизда 21,2 млн гектар яйловлар (47,2%) мавжуд [1],
сўнгги 35-40 йил давомида яйлов ўсимликлари сони ва ҳажми камайиб кетган. Олиб борилган
геоботаник тадқиқотлар натижасида қарийб 5,7 млн гектар яйловларнинг 10,8 фоизи турли
даражада деградацияга учраганлиги илмий асосланган. Аҳолининг чорвачилик
маҳсулотларига бўлган эҳтиёжларини чорвачиликни ривожлантириш орқали қондириш
республикамизнинг табиий яйлов ва пичанзорлари муҳим табиий манба ҳисобланади.
Бу борада табиий яйлов ва пичанзорларда ўсимлилар мониторинги ишларини ўтказиш
жараёнида замонавий технологияларни қўллашни тақоза этади.
Мавзунинг долзарблиги.
Сўнги йилларда яйлов ва пичанзорларнинг аксарият
қисмида маҳсулдорликнинг турли даражада пасайиш тенденцияси кузатилмоқда. Шу боисдан
табиий яйловлар ўсимликларининг мониторинги атроф табиий муҳит ҳолатининг таъсирини
аниқлаш ҳамда республиканинг у ёки бу ҳудудида табиий яйловларнинг сифат ва миқдор
кўрсаткичларини прогнозлаштириш, шунингдек табиий озуқабоп ўтлар қоплами ҳолатининг
ўзгариши (ўсимликлар таркиби, тузилиши, ҳосилдорлиги, сифати ва тўйимлилигининг
ўзгариши) билан боғлиқ жараёнларга аниқлик киритиш мақсадида ушбу ҳудудларда ўсадиган
ўсимлик дунёси ҳолатини янгича асосда ўрганиш, ўсимлик қоплами билан қопланганлик
даражаси, сув билан таъминланганлик даражаси, чорва молларини боқишнинг яйловларга
салбий таъсири, уларни боқиш муддати ва меъёрларини дунё тажрибасидан келиб чиққан
ҳолда такомиллашган асосда ишлаб чиқиш қатъий бошқаришни йўлга қўйиш, илмий
асосланган мониторинг ишларини олиб бориш ҳозирги даврдаги энг долзарб масалалардан
бирига айланди.
Бу борада Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 5 сентябрдаги
“Ўзбекистон Республикасида атроф табиий муҳитнинг давлат мониторинги тизимини
такомиллаштириш тўғрисида”ги 737-сон қарори ва 2022 йил 14 январдаги "Қишлоқ
хўжалигига мўлжалланган ерларда мониторинг ишларини амалга ошириш, ерларни муҳофаза
қилиш ва ер тузиш фаолиятини тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тасдиқлаш
тўғрисида"ги 22-сонли қарорларининг[4] ижросини таъминлаш мақсадида Қишлоқ ҳўжалиги
вазирлиги “Ўздаверлойиҳа” давлат илмий лойиҳалаш институти томонидан яйлов ва
пичанзорларда мониторинг ишлари олиб борилди.
Тадқиқот объекти ва услублари.
Тадқиқот объекти Наманган вилояти Янгиқўрғон,
Чортоқ, Косонсой, Тўрақўрғон, Чуст, Поп ва Мингбулоқ туманлари ҳудудларининг табиий
яйлов ўсимликлари ҳисобланади. Яйловларда мониторинг ишлари олиб боришда ушбу соҳада
кенг қўлланиб келинаётган услублар асосида амалга оширилди [2]. Табиий яйлов ҳудудларида
ўрнатилган мониторинг пунктларининг ўсимлик билан қопланганлик даражаси бўйича
ArcGIS дастуридан фойдаланган ҳолда 1:1 000, 1:2 000 ва 1:10 000 масштабли электрон
рақамли хариталари яратилди.
Тадқиқот натижалари ва уларнинг муҳокамаси.
Бугунги кунда Қишлоқ хўжалиги вазирлиги “Ўздаверлойиҳа” давлат илмий-лойиҳалаш
институти томонидан олиб борилаётган илмий ва амлий тадқиқотларда, хусусан табиий яйлов
ва пичанзорларда ўсимликлар мониторинги ўтказиш ишлари жараёнида замонавий
технологияларни қўллаш бўйича бир қатор амалий ютуқларга эришилмоқда.
Олиб борилган мазкур мониторинг жараёнида мавжуд табиий яйловларнинг бугунги
кундаги хусусиятлари ва ҳолати аниқланди ҳамда чорва молларининг ҳолатлари ўрганилди.
Бу борада дала тадқиқотлар мақсадидан келиб чиққан ҳолда яйловлар ҳосилдорлигини
ҳисоблаш, ноозуқабоп ўсимликлар кўпайиб кетишининг олдини олиш, яйловларга чорва
молларини нооқилона боқиш ва озуқабоп ўсимликларни эътиборсиз териш, инвазив турларни
пайдо бўлиши ҳамда шулар орқали келиб чиқадиган тупроқ юзасининг зичланиши ва эрозияга
учраши каби ҳолатлар ўрганилди.
Дастлабки дала ишларини бажариш давомида ҳудуддаги яйлов ўсимликларининг
турлари, нобоп ерлар, топталган ерлар, ўсимлик ўсмайдигон ерлар аниқланиб, қишлоқ
хўжалик харитасига туширилди. Тадқиқотларда ҳудуднинг табиий-метрологик шароитлари,
яъни яйлов тупроқлари ўрганилди. Шунингдек, яйлов хилларининг ҳар бири тўлиқ ёритилди
ва ҳар қайси яйлов ўсимлик турларида ҳосилдорлик даражасини аниқлаш учун турларнинг
сони ва сифати ҳисобга олинди.
Наманган вилояти Янгиқўрғон, Чортоқ, Косонсой, Тўрақўрғон, Чуст, Поп ва
Мингбулоқ туманларида 37 та табиий шароитидан келиб чиқиб ўлчамлари 200×200, 500×500
метрни ташкил этувчи мониторинг пунктлари ўрнатилиб 3 тадан 5 тагача ўрим майдончасидан
ҳосилдорлик намуналари олинди. Олинган ўсимлик намуналари асосида яйлов ўсимлик
турларининг ўртача ҳосилдорлиги, озуқа бирлиги учта мавсум бўйича аниқланди [3].
Табиий яйлов мониторинг кузатувларида Наманган вилояти ҳудудларида тарқалган
озуқабоп ем-хашак ўсимликлар ва уларнинг ўсиш шароити ҳамда флористик таркиби асосида
жами яйлов гуруҳи, яйлов типи ва яйлов хилларига ажратилди. Ўрнатилган мониторинг
пунктларида умумий хусусиятлари бўйича чорва моллари деярли емайдиган яйлов
ўсимликларининг улуши 8-12% гача етиши аниқланди. Тадқиқотларда ушбу ҳудудларда
юқори ноозуқабоп турларнинг кўпайиши ҳисобига озуқабоп ўсимлик турларининг
камайганлиги қайд қилинди. Аҳоли яшаш ҳудудлари ва чорва моллари йилнинг барча
мавсумларида меъёридан ортиқ боқилганлиги сабабли ўсимликлар қоплами бирмунча
сийраклашган.
Ўрганилган ҳудудлар яйловлари 25-30 йил аввалги ҳолати билан солиштирилганда,
яйлов ўсимликлари ҳосилдорлиги 1,0-1,4 ц/га камайганлиги, эрозияланиш 6-8% га
кўпайганлиги аниқланди. Шунингдек, аҳоли яшаш ҳудудларига яқин майдонларда чорва
молларини меъёридан ортиқ боқилиши натижасида ўсимликлар репродуктив фазасидан олдин
еб йўқотилиши сабабли, ушбу ҳолат ўсимликларнинг давомийлигига жиддий салбий таъсир
кўрсатган.
Камерал ишларда картографик ишлар жараёнида олинган маълумотлар асосида
ўсимликлар дунёси объектлари давлат кадастри бўйича геоахборот тизимини шакллантириш
учун 1:1 000, 1:2 000 ва 1:10 000 масштабли электрон рақамли табиий яйлов мониторинг
пункти хариталари яратилди. Бунда ArcGIS 10.8 дастури ёрдамида электрон хариталаш
ишлари бажарилди.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, дастлабки тадқиқотлар асосида ўрганилган
ҳудудлар учун мониторинг пункти хариталарини ишлаб чиқиш, деградацияга учраган
ҳудудларни аниқлаш, яйловларда амалий босимни камайтириш мақсадида, ўрганилган
Наманган вилоятининг Янгиқўрғон, Чортоқ, Косонсой, Тўрақўрғон, Чуст, Поп ва Мингбулоқ
туманлари ҳудудларида маҳаллий аҳоли учун яйловлардан самарали интеграциялашган тарзда
фойдаланиш режасини тайёрлаш ҳамда чорва молларини боқишнинг биохилма-хилликни
сақловчи усуллар бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилди.
Наманган вилояти табиий яйловларининг ҳозирги ҳолатидан келиб чиққан ҳолда
уларни бошқаришнинг устувор йўналишлари этиб қуйидагича ташкил этиш лозим:
● яйловларда тартибли интеграциялашган алмашлаб боқиш тизимини илмий асосда
жорий этиш;
● Қишлоқ хўжалиги вазирлиги “Ўздаверлойиҳа” давлат илмий-лойиҳалаш институти
ва унинг ҳудуди бўлинмалари томонидан яйловлар мониторингини доимий юритиш;
● инқирозга учраган яйловларни қайта тиклаш мақсадида ер тузиш лойиҳалари асосида
озуқабоп ўсимликларнинг бирламчи уруғчилик майдонларини ташкил этиш зарур;
● яйлов поғоналарида учрайдиган шамол эрозияси жараёни салбий таъсирининг
олидини олиш учун ер тузиш лойиҳалари асосида тупроқ эрозиясига қарши ихота
дарахтзорларини барпо қилиш;
● вилоятнинг тоғ ва тоғолди яйлов поғоналаридаги деградацияга учраган майдонларда
ўсимликлар хилма-хиллигини кўпайтириш, бу борада озуқавийлиги юқори бўлган эспарцет,
астрагал, изенъ, терескен, шувоқ каби ўсимликлар билан алмаштириш тадбирларини жорий
этиш;
● яйлов ерларидан фойдаланувчилар томонидан ҳар бир гектар майдонда биттадан
5 х 5 метр ёки 10 х 10 метр ҳажмдаги ёғочли, симли ёки буталар ёрдамидаги тўсиқларни барпо
этиш келгусида яйлов ўсимликлари уруғларини табиий йўл билан тарқалишида ижобий
самаралар беради.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва молия вазирлиги ҳузуридаги Кадастр
агентлигининг Давлат кадастрлари палатаси / Ўзбекистон Республикасининг Ер фонди – 15 б.
(2023 йил 1 январь ҳолатига)
2.
Рузметов М. И., Тўраев Р.А. Ўзбекистоннинг табиий яйлов ва пичанзорларида
геоботаник тадқиқотлар ўтказиш бўйича услубий қўлланма. – Тошкент: “ТУРОН-ИҚБОЛ”,
2018. -160.
3.
Парпиев Ғ.Т., Ҳожиев Қ.М., Норқулов М.Н., Давронов О.Ў., Акрамов И.Л.,
Бағбеков Ҳ.К., Хакимов Б.Б., Хаитова К.М. Табиий яйловлар мониторингини юритиш
ишларини амалга ошириш бўйича қўлланма / Илмий-услубий қўлланма. - Тошкент: «Турон-
Иқбол», 2022. - 36 б.
4.
Интернет маълумоти: Lex.uz
