132
ISSN 2181-922X 132
—
142
O‘zbek milliy romanlarida ilohiy motiv va
rivoyatlarning sintezlashuvi tajribasi
Umida Muxtorova
1
Abstrakt
Miflardan foydalanish barcha davrlarda ham mavjud bo‘lgan, ijodkor
o‘z davri siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy hayotiga doir haqiqatni so‘zlamoqchi
bo‘lganda, odatda, miflardan foydalanadi. Bu holni hazrat Alisher Navoiy
asarlarida, xususan, “Xamsa” dostonida kuzatish mumkin. Navoiydek
daho mutafakkir, davlat arbobi o‘z davri haqida miflar tili bilan so‘ylagani
ijodkor va davr o‘rtasida konflikt mavjudligini tasdiqlaydi. Professor
Jabbor Eshonqul “Folklor – millatning boqiy tarixi” nomli maqolasida
mashhur adib Borxesning “Adabiyot mif bilan boshlanib, mif bilan tugaydi”
degan fikrini keltiradi va so‘z san’ati asarlarining folklordan boshlanishi va
badiiy ijod taraqqiyotida ham folklorning ahamiyati nihoyatda kattaligini
ta’kidlaydi.
Kalit so‘zlar:
miflar, motiv obraz, neomiflar, ramziy timsollar,
retrospektiv yo‘l, mangulik timsoli, mangulik timsoli, psixoanalitik,
totalitar
davr, ilohiy g‘oya, noreal hayot, folklor motivlar, mifologik motiv, stilistik
usullar.
Kirish
Haqiqatan, sovet ittifoqi davri adabiyoti siyosiy qoliplarlar va
diniy cheklovlar natijasida o‘zbek adabiyoti Qur’oni karim va Hadisi
sharif g‘oyalari bilan sug‘orilmagan, ilohiy motivlarga murojaat
qilmagan bo‘lsa-da, xalq og‘zaki ijodi bo‘lmish folklor an’analarini
muayyan darajada saqlab qoldi. Bu davr o‘zbek adabiyotida turkiy
xalqlarning, o‘zbek elatining mashhur miflari bilan bir qatorda
yangicha mazmundagi miflar – rivoyatlar, ya’ni neomiflar ham
yaratildi.
Xususan, Sho‘ro davri adabiyotinig zabardast adiblaidan biri
Asqad Muxtorning “Chinor” romanidagi rivoyatlar so‘zimizning
yaqqol namunasidir. Romandan joy olgan turli xil mavzulardagi besh
rivoyatning asar g‘oyasi va yozuvchi badiiy maqsadiga ko‘ra o‘ziga
1
Muxtorova Umida Tolib qizi
- o‘qituvchi, Qarshi davlat universiteti.
E-pochta:
muxtorovaumida06@gmail.com
ORCID ID:
0009-0006-3618-849X
Iqtibos uchun:
Muxtorova, U. T. 2024. “O‘zbek milliy romanlarida ilohiy
motiv va rivoyatlarning sintezlashuvi tajribasi”.
O‘zbekiston: til va madaniyat
2 (2):
132-142.
Uzbekistan: Language and Culture 2024/2(2)
133
yuklatilgan vazifasi mavjuddir. Yozuvchi sho‘ro davrida aytish yoki
yozish mumkin bo‘lmagan gaplarni ramziy ma’noda mif-rivoyatlarlar
qatiga singdirib yuboradi. Inchunin, miflarda aniq makon va zamon
qayd etilmaydi, shu nuqtai nazardan, yozuvchi uchun miflardan
foydalanish yoki aytmoqchi bo‘lgan fikriga mos neormif yaratish
qulay usuldir.
Asqad Muxtor ham o‘z ijodida miflarga ehtiyoj sezadi va
o‘rni kelganda badiiy maqsadini aks ettiruvchi neomiflar bilan o‘z
g‘oyasiga ishora beradi. Jabbor Eshonqul miflar haqida shunday
fikr bildiradi. Ta’kidlash kerakki, badiiy adabiyotda miflar chegara
bilmaydi va o‘tmish haqida so‘zlamaydi, aksincha motiv obraz
va ramziy timsollar vositasida bugunga ishora qiladi, bugundan
so‘zlaydi.
O‘ziga xos uslubda retrospektiv yo‘l bilan xikoya qilingan
Asqad Muxtorning «Chinor» romani sharq adabiy an’analarini
eslatuvchi yangi bir shaklda yozilgan. Roman qadim, yaqin
o‘tmish va bugun haqida so‘zlaydi. Ya’ni Ochil buvaning farzand
va nabiralarining hayoti voqealarini berishdan oldin shu voqeani
ramziy tamsil etuvchi rivoyat, hikoyalarni beradi. O‘sha kiritma
hikoyalar o‘quvchini kelajak voqealarga tayyorlaydi, yozuvchi badiiy
niyatni ta’kidlashga xizmat qiladi.
Chinorning azim shoxlaridek har tomonga tarvaqaylab
ketgan qissalar jonli voqelikni aks ettirgan. Uning teran
ildizlari bo‘lgan hikoyatlar yaqin o‘tmish haqida, rivoyatlar esa
qadim afsonalarga borib tutashadi. Asarning jozibadorligini
oshirgan rivoyatlar ya’ni neomiflar yozuvchi aslida nima demoqchi
ekanligiga teran ishora bera olgan.
Professor Jabbor Eshonqul fikriga ko‘ra, mif – faqat ibtidoiy
odamning xayolparastligi emas, balki uning tafakkur tarzi,
olam haqidagi tasavvurlari va ong ostida o‘zi anglab еtmagan
kechinmalaridir. Unga inson ruhining in’ikosi sifatida qarash lozim.
Mif – faqat o‘tmish emas, u bugun va ertaning ham mujassamidir
[Karomatov 1993, 20].
Adabiyotshunosning fikrlari Asqad Muxtorning “Chinor”
romanidagi rivoyatlar mohiyatini to‘g‘ri anglashda yordam beradi.
“Chinor” romanidan o‘rin olgan birinchi rivoyat Ochil
buvaning uzoq ajdodlaridan biri vabo yili o‘tqazgan chinor haqida
bo‘lib, nuroniylar bu chinorni ming yoshga to‘lganda yonib ketadi
deya bashorat qilinadi, ammo bashorat amalga oshmaydi. Chinor
yonishi kerak bo‘lgan oyning ikkinchi jumasida Ochil buva chinor
ostida tongga qadar tik turganiga qishloq ahli guvoh bo‘ladi. O‘sha
O‘zbek milliy romanlarida ilohiy motiv va rivoyatlarning sintezlashuvi tajribasi
134
kecha chinor yonmaydi va tilga kirib: “Men yonib ketsam, zamon
oxir bo‘ladi” deydi. Rivoyatda chinor daraxti ramziy ma’no kasb
etib, mangulik timsoli sifatida aks etadi. Yozuvchi mangulik timsoli
– chinor obrazida islom dinining boqiyligiga, Alloh taoloning
qalblardagi manguligiga ishora qiladi. Bosqinchi Chingiziylar
davridagi shuncha “to‘fon”lardan omon qolgan, unutilmagan islom
dini, madaniyati, millatning boqiy tarixi sho‘ro davri zulmlaridan
ham bir kuni qutulishiga, dorilamon kunlar kelishiga ishongan
muallif Ochil buva timsolida, chinor timsolida bu haqiqatlarga ishora
qiladi.
Asqad Muxtorning o‘zi yaratgan mazkur neomif-rivoyat
orqali tahlikali qattol davrda ham yo‘lini qilib, mifologik model
asosida sho‘ro davri siyosatiga qarshi ekanligini anglatgan. Yozuvchi
Ochil buva obrazi misolida o‘zining kimligini va kim tomonda
ekanligini ko‘rsata olgan, e’tiqodida sobit tura olgan, qalbidagi iymon
nurini asrab qola olgan ijodkor sifatida ko‘z oldimizda gavdalanadi.
Professor Jabbor Eshonqul amerikalik psixoanalitik Erix Fromga
tayanib, ramzlar miflarni ham, umuman, badiiyatni ham sharhlashda
eng asosiy vositalardan biri ekanini ta’kidlaydi [
Karomatov 1993,
20
].
Mazkur mifologik tahlillar Asqad Muxtorning “Chinor”
tahliliga yangicha nuqtai nazar bilan qarashni talab qiladi. Yozuvchi
asosiy fikrini romandagi voqealar rivojiga emas, aynan turli xil
mavzudagi besh rivoyat tarkibiga singdirib yuborgan.
Asosiy qism
Zamonaviy adabiy jarayonda bugungi kunda yangilik
sifatida qaralib, g‘arb adabiyoti ta’sirida yaratilayotgan mifologik
modelga asoslangan nasriy asarlarning ilk va go‘zal namunasini
o‘zbek adabiyotida, XX asrning o‘rtalaridayoq Asqad muxtor yaratib
qo‘yganligiga guvoh bo‘lamiz.
Har bir ijtimoiy, siyosiy davr adabiyot, san’at rivojiga,
g‘oyaviy-poetik ko‘lamiga, obrazlar va uslubiy holatlariga ma’lum
darajada ta’sir etadi. Uning rivojiga, yangilanishiga sababchi bo‘ladi.
Masalan, sobiq sho‘ro
adabiyotining, jumladan, o‘zbek adabiyotining
sotsialistik realizmning ixotalangan zulmidan, siyosiy qoliplaridan
xalos bo‘lib, yangi davrga mustaqillik kunlariga erishgan muhitdagi
rivoji eng ilg‘or jahoniy adabiyot tamoyillari bilan hamohanglik
kasb eta boshladi. Bunday sifatiy va shakliy o‘zgarishlar, eng avvalo,
tabiatan navqiron va qisman o‘rta yosh ijodkorlari faoliyatida
namoyon bo‘lmoqda. Bunday o‘zgarishlar, eng avvalo, yirik janr
Umida MUXTOROVA
135
roman namunalari misolida ko‘zga tashlanib, bu kabi keng ko‘lamli
asarlar milliy ruhni, milliy qadriyatlarni ulug‘lash, toptalgan milliy-
ma’naviy tamoyillarni tiklash, uning umuminsoniy g‘oyaviy fazilatlar
bilan mushtaraklik kasb etishi borasidagi xususiyatlarini aks
ettirish sari yuz tutadi.
Adabiyotshunos olim Damin To‘rayev o‘zbek adabiyoti istiqlol
yillarida mazmun va ifoda shakli, usullar va uslublar, falsafiy va ruhiy
tahlil nuqtai nazaridan o‘zgarib-yangilanib-boyib borayotganini
ta’kidlab, an’anaviy nasr va modern nasr qabilidagi ijobiy oppozitsiya
paydo bo‘lganini qayd etadi. Uningcha, o‘zbek nasrnavislari jahon
adabiyotining simvolizm va syurrealizm oqimiga, Jan Pol Sartr,
Frans Kafka, Luis Borxes, Alber Kamyu, Jeyms Joys kabi yozuvchilari
ta’sirida modern proza namunalarini yaratdilar [Turayev 2014, 54].
Shuningdek, bu davr adabiyoti haqida O‘zbek adabiyoti
va Qur’oniy ta’limot uyg‘unligini mustaqillikning dastlabki
davrlaridayoq chuqur o‘rganishga bel bog‘lagan e’tiqodli va jasoratli
olim Hamidulla Karomatov XX asr milliy adabiyotshunosligimizda
mumtoz va zamonaviy adabiyot asarlarining yaratilishida islomiy
g‘oyalar va mavzular nazardan chetda qolganligini afsus bilan qayd
etadi. Buning sababi adabiyotshunoslarimizning adabiyotning
taraqqiyot tamoyillari va manbalarini tushunmaganlarida emas,
balki sho‘ro bilan bog‘liq ijtimoiy-tarixiy muhitda deb hisoblaydi.
Sho‘ro ta’qib va tazyiqi hatto ne-ne iste’dodlarning barbod bo‘lishiga
olib kelganini ham ta’kidlaydi [Karomatov 1993, 4].
Zamonaviy milliy romanlarda avvalgi davrda taqiqlangan
noreal voqelik, ilohiy talqin real voqelik bilan mifologik syujetlarning
parallel tasvirlanishi kabi yo‘nalishlar yorqin ko‘zga tashlana
boshladi.
O‘zbek mumtoz adabiyotida ham, hozirgi adabiyotimizda
ham ilohiy-irfoniy motivlarning qo‘llanishi, mif va rivoyatlar
interpretatsiyaisi avvalo Qur’oni Karim qissalari, syujetlari va
g‘oyalariga borib taqaladi.
Professor H.Karomatovning yozishicha, o‘zbek adabiyoti
asrlar mobaynida Qur’oniy syujet va motivlar asosida buyuk
asarlarni tuhfa etgan; Qur’on leksikasi badiiy adabiyotdan tashqari
hatto xalq maqollariga ham kirib borgan; yurtimiz olimlarining ilmiy
merosi butun jahon madaniyatining bebaho mulkiga aylangan; islom
ta’sirida buyuk Uyg‘onish maydonga kelgan [Karomatov Hamidulla
1993, 3].
Qur’on va badiiy adabiyotning o‘zaro munosabati, qur’oniy
syujet va motivlarning badiiy sintezi muammosi mustaqillik yillarida
O‘zbek milliy romanlarida ilohiy motiv va rivoyatlarning sintezlashuvi tajribasi
136
ancha keng tadqiq etildi. Adabiyotshunos Hamidulla Karomatovning
yozishicha: “Taraqqiyot asli madaniyat va adabiyotdan boshlanadi
va undan hayotbaxsh ozuqa oladi. O‘zbek adabiyotining rivojida
Qur’on mavzularining ta’sirini o‘rganish qadriyatlarimizni tiklashga
ko‘maklashadi va o‘tmish tariximiz va adabiyotimizni to‘g‘ri
tushunishga omil bo‘ladi” [Karomatov 1993, 4].
Istiqlol davri adiblari milliylikni aks ettirishda butunlay yangi-
yangi usullarni qo‘llay boshladilar. Milliylik endi faqat kiyim, portret,
nutq kabi tashqi elementlardagina emas, balki chuqur psixologik
tahlillarda milliy ruh ishoraviy va yashirin ham in’ikos ettirildi.
Masalan. I.Sultonning “Yak-40” hikoyasida Ibrohim bolaligidan
otasidan Yak-40 samolyoti haqida eshitib, samolyotlarga qiziqib
qoladi. Ammo turmush mashaqqatlari uni na samolyot sohasida
o‘qib-ishlashga, na turmush tashvishlaridan ortib samolyotda
sayr qilishga imkon beradi. U novvoy bo‘ladi. Kunlardan bir kuni
novvoyxonaga aviatsiya sohasida o‘qiydigan yigitlar kelishadi.
Ibrohimning Yak-40 haqidagi sodda gaplaridan kulib, zamonaviy
aviatsiya, zamonaviy samolyotlar haqida gapirishadi. Ammo... bu
yigitlar to‘yga non buyurtma bergani kelishgandi: “– To‘y qilyapmiz,
– dedi biri, orasi ochiq kurak tishlarini ko‘rsatib iljayib. – Ikki
mingta non
kerak
” [Sultonov Isajon 2019, 41]. Kitobxonning ham,
hatto adabiyotshunosning ham e’tiborini tortmaydigan mazkur
epizodda o‘ta muhim milliy manzara bor. To‘y-hashamlarning
kattaligi, isrofgarchilik ikki mingta non kerak bo‘lgan to‘y tafsilotida
aks etgan. Demak, o‘zbek aviatsiya sohasini o‘zlashtiryapti, dunyo
taraqqiyotiyu ilmu fani, texnologiyasi bilan yonma-yon boryapti.
Lekin to‘y-hasham, orzu-havas degan o‘z “jallod”idan qutula olgan
emas. Yozuvchi milliy xarakterning bir jihatini juda nozik ishorada
berib ketadi.
Bu kabi adabiy estetik, g‘oyaviy badiiy yangilanishlar Omon
Muxtor, Xurshid Do‘stmuhammad, Nazar Eshonqul, Ulug‘bek
Hamdam, Isajon Sulton, To‘xtamurod Rustam, Asad Dilmurod, Ahmad
A’zam, Shoyim Bo‘tayev singari yozuvchilarning izlanishlarida
ularning roman, qissa va hikoyalarida o‘zini namoyon etmoqda.
Qayd qilish lozimki, bu boradagi asarlar jamhonshumul adib Chingiz
aytmatov ijodiga xos adabiy an’analar bilan ham mushtarak ekanligi
bilan e’tiborni tortadi.
Proza, ayniqsa, roman janri ijodkorga katta imkoniyatlar
beradi. Unda muayyan tarixiy davrga baho berish ham, chuqur
psixologik tahlil, xarakter tadrijini batafsil ifodalash imkoniyati
mavjud. Mazkur maqolada ilohiy-irfoniy motivlar va xalq
Umida MUXTOROVA
137
rivoyatlarining badiiy sintezi masalasi tadqiqi prozaik asarlar
materialida qo‘yilganining sababi ham shunda.
Mustaqilik davri romanlari Z.Pardayevaning “Hozirgi o‘zbek
romanchiligining taraqqiyot tamoyillari” (2003) mavzuidagi doktorlik
dissertatsiyasida tahlil qilingan. Dissertant milliy adabiyotimizda
romanik tafakkur mavjud ekanini qayd etgan. Individual uslublarni
syujet, badiiy asar strukturasi, g‘oyaviylik, stilistik ifoda tomonlaridan
jahon adiblari ijodi bilan qiyosan tadqiq qilgan. Z.Pardayeva o‘zbek
romani taraqqiyotining asosiy tamoyillarini belgilab bergan. U
tahlillarda Xose Ortega i Gassetning modern roman haqidagi nuqtai
nazariga tayangan, jahon romannavislari tajribalarini milliy adabiyot
bilan qiyoslagan. Ammo Z.Pardayeva tadqiqotidan keyin ham oradan
20 yilcha vaqt o‘tdi. Yangi asarlar yaratildi. Shuningdek, mazkur
tadqiqotda ilohiy motiv va mifologiya unsurlaridan foydalanish
masalasiga asosan yo‘l yo‘lakay murojaat qilingan [Pardayeva 2003,
55].
M.Pirnazarovaning 2006-yil amalga oshirgan “Hozirgi o‘zbek
romanlarida uslubiy izlanishlar (Omon Muxtor, X.Do‘stmuhammad,
U.Hamdam romanlarida misolida)” deb nomlangan nomzodlik
ishida ham istiqlol davri milliy adabiyot romanlari tahlil qilingan.
M.Pirnazarova yuqorida zikr etilgan asarlarda mualliflarning uslu-
biy o‘ziga xosligini an’analardan, ibtidoiy mifologik tasavvurlarning
badiiy interpretatsiyasini islomiy qarashlardan izlagan [Pirnaza-
rova 2006, 23].
Omon Muxtor “Tepalikdagi xaroba” romanida mumtoz shoir
Lutfiy obrazini yaratgan. Omon Muxtorning tarixiy shaxslarga
bag‘ishlangan asarlari an’anaviy tarixiy asarlardan farq qiladi.
Yozuvchi tarixiy faktlardan, tarixiy shaxslarning real obrazidan
ko‘ra, ular bilan bog‘liq badiiy to‘qimalariga ko‘proq o‘rin beradi.
U Lutfiyning oddiy inson sifatidagi tuyg‘ulari, o‘y-xayollari va
tashvishlariga e’tibor qaratadi. Omon Muxtorning tarixiy shaxslar
obrazi ishtirok etgan romanlari boshqa hech bir adibnikiga
o‘xshamaydi. Unda tarixiy shaxsning faqat nomi, tarixiy davri va
biografiyasiga oid ayrim ma’lumotlargina olinadi. Qolgani esa
ijodkor taxayyulining mahsuli bo‘ladi. Muhimi, yozuvchi Lutfiyning
nuroniy inson va lirik shoir sifatida ilohiy fazilatlar sohibi
ekanligini ham poetik shtrixlar, badiiy detallar yordamida ko‘rsatadi.
Omon Muxtorning qahramoni ismi – Lutfullo. Shu
o‘rinda bir mulohaza tug‘iladi: adabiyotshunoslar Lutfiyning
asl ismini hozirgacha aniqlaganlari yo‘q. Uning ismi balki
Lutfullo yoki Lutfiddin bo‘lgandir, shoir o‘z ismini taxallaus qilib
O‘zbek milliy romanlarida ilohiy motiv va rivoyatlarning sintezlashuvi tajribasi
138
tanlagandir? Omon Muxtor romani ana shunday gipotezani o‘rtaga
qo‘yishga turtki beradiki, badiiy adabiyot tarixida badiiy uydirma
sifatida tasvir qilingan ko‘p voqealarning sodir bo‘lgani, ayrim
ilmiy kashfiyotlar badiiy adabiyotdan ibtido olgani faktlari ham
ma’lum. Masalan, Morgan Robertsonning “Titanning halokati”
novellasi “Titanik” voqeasidan 14 yil oldin yozilgan va unda
dovruqdor kemaning halokati bashorat qilingan edi. A.Eynshteyn
esa nisbiylik nazariyasini yaratishda rus adibi Fyodor Dostoyevskiy
unga “xohlagan mutafakkirdan ko‘proq, Gaussdan ko‘proq” narsa
berganini ta’kidlaydi. Bizningcha, adabiyotshunoslar O.Muxtorning
badiiy uydirmasiga ham e’tibor qaratsalar yaxshi bo‘lardi.
Roman voqealariga ko‘ra, Mirzo G‘olib adashib qoladi, uning
xayolida shoir bilan bog‘liq voqealar gavdalandi. U tepalikdagi
xarobadan chiqib qoladi. Xaroba ichida Lutfiy, Mashrab va
Bayronning jasadi bor edi. Bu xayoliy reprospektiv talqin ilohiy-
mifologik ohangda berilishidan o‘ziga xos falsafiy ma’no hosil bo‘lgan.
Ya’ni, ulug‘lar, jumladan, shoirlar qaysi millatga mansubligidan qat’i
nazar ma’nan, qalban yakdil, qarashlari va g‘oyaviy maqsad ifodalari
mushtarak, degan xulosa istifoda etilgan.
Shunga o‘xshash voqea islomiy adabiyotlarda ham uchraydi.
Qur’oni karimning “Kahf” surasida zolim hukmdor zulmidan qochib,
g‘orga yashiringan odamlar haqida hikoya qilinadi. Qur’oniy syujet
asosida shakllangan afsonalar ham bor. Folklorshunos olimlar
M.Jo‘rayev va M.Shomansurovning “O‘zbek mifologiyasi va arab
folklori” kitobida as’hobi Kahf bilan bog‘liq fabulaning tarixiy
asoslarini topishga harakat qilingan, folklordagi interpretatsiyasi
tahlil qilingan. Qur’onda marhamat qilinishicha, zolim hukmdorning
zulmidan qochgan bir necha kishilar Kahf g‘origa borib bekinadilar.
Alloh taolodan marhamat so‘raydilar. Shu-shu ular g‘orda uch yuz
yil qolib ketishadi. Uyg‘onib qarasalarki, zulm va adolatsizlik hanuz
davom etyapti. Ular yana uyquga ketadilar. Chirib ketmasliklari
uchun parvardigor hazrati Jabroilga ularni u yon-bu yonlariga
ag‘darib turishni buyuradi. Ular ko‘zlari ochiq holda uxlar edilar.
Ularga ergashib kelgan it qo‘riqlar edi g‘orni. Bu kimsalar as’hobi
Kahf degan nom oladilar.
Ta’kidlash joizki, zahmatkash adib, shoir va dramaturg Omon
Muxtor Buxoroi sharifning qur’onxon, xudojo‘y sulolasi vaqillaridan
bo‘lib, bu madaniyatli shoiri dunyo vakillari sobiq Sho‘ro siyosati
hukmron bo‘lgan totalitar davrda ham mo‘tabar Qur’on va Hadis
mutolaasini e’tiqod va ixlos bilan amalga oshirganlar. Omon Muxtor
istiqlol yillarida vujudga kelgan ijodiy muhit bag‘rida yaratgan va
Umida MUXTOROVA
139
ko‘plari modern adabiyoti ruhida bo‘lgan mo‘jaz romanlari g‘oyaviy
ko‘lamida Qur’oniy g‘oyalar talqiniga ixlos bilan e’tibor berganki,
xuddi shu mavzu adabiyotshunoslikda maxsus tadqiq qilinishga
loyiqdir.
Islom mutaxassislarining aytishlaricha, g‘ordagilarning
soni aniq emas. Ularni uchta, yеttita degan taxminlar bor. Omon
Muxtor romanida ham kulbani qo‘riqlaydigan it obrazi bor. Bu obraz
yozuvchida as’hobi Kahf haqidagi Qur’oniy syujet ta’sirida tug‘ilgan,
deyish mumkin.
Istiqlol davri ijodkorlari o‘z asarlarida nafaqat miliy o‘zan-
dagi yoki islomiy g‘oyalardagi asarlargagina emas, balki jahon
miqyosidagi ilohiy g‘oya, noreal hayot, folklor motivlari bilan bog‘liq
mumtoz asalarga ham dadil murojaat qilayotganliklari chinakam
ma’nodagi ijod erkinligi mohiyatini anglatadi.
Ma’lumki, o‘zbek adabiyotida folklor syujetlari, motivlari,
obrazlari asosida yaratilgan asarlar mavjud. Bu sirada Alisher
Navoiy “Xamsa”si, Xorazmiy “Gul va Navro‘z”idan tortib Asqad
Muxtorning “Chinor”, O.Yoqubovning “Ko‘hna dunyo” asarlarigacha
sanash mumkin. Shuningdek, keyingi yillarda bu holat Omon
Muxtor, Xurshid Do‘stmuhammad, Tog‘ay Murod, Asad Dilmurod,
Ulug‘bek Hamdam, Nazar Eshonqul, Isajon Sulton kabi adiblar
ijodida ham kuchaydi.
Masalan, Omon Muxtor “Aflotun” romanida xarakterli bir
detalni qo‘llaydi. Bilamizki, mazkur detal xalq ertaklarida uchraydi.
U yo qahramonning qutulib qolishiga sabab bo‘ladi, yo eng muhim
momentda obi hayot tutadi. Yo qahramonning dardlarini eshitadi.
Quduq Sharq xalqlarida keng tarqalgan Yusuf qissasining ham muhim
detallaridan biridir. Omon Muxtor qahramonini esa quduq tubiga
tushib, o‘sha еrdagi darchadan o‘zga olamlarga kirib borishi uchun
zikr etilgan mifologik motivni badiiy sintez qilgan. Folklorshunos
atoqli olim Mamatqul Jo‘rayevning qayd etishicha, bizning xalqimiz
yеr tagidagi olamga g‘or, quduq, biror yoriq joy yoki qabr orqali
o‘tiladi, deb o‘ylaganlar [Jurayev 1995, 23]. Yana bir folklorshunos
olim U.Sattorovning qayd etishicha, qadimgi mifologik qarashlarga
ko‘ra, quduq yеr ostidagi olamga o‘tish joyi o‘laroq talqin qilingan.
Bu esa quduq suvi bilan yеr tagidagi hayot suvi o‘rtasida ramziy
aloqadorlik mavjud, deganga o‘xshash qarashlardan paydo bo‘lgan
[Sattorov 2001, 82].
Xulosa
“Aflotun”da an’anaviy tush motiviga ham duch kelamiz. Alohida
O‘zbek milliy romanlarida ilohiy motiv va rivoyatlarning sintezlashuvi tajribasi
140
ta’kidlash lozimki, tush – mifologik motivlar ichida yozma adabiyotda
eng ko‘p qo‘llanadiganlaridan biridir. Romanda: “Tushimda oq kiygan
nihoyatda ko‘rkam, ulug‘vor bir ayol mening yonimga keldi. U menga,
Suqrot, uchinchi kuni sening janozang o‘qiladi, dedi” [Asqad Mux-
tor 1998, 4-5]. Tushda o‘lim xabarining kelishi ham nihoyatda keng
tarqalgan. Omon Muxtor mana shu mifologik motivdan foydalanib,
poetik g‘oyaning asar badiiy to‘qimasidan tabiiy oqib chiqishini
ta’minlagan.
Tush bilan bog‘liq epizodni Asad Dilmurodning “Mahmud
Tarobiy” tarixiy romanida ham ko‘ra olamiz. Mahmud Torobiy
qalandar kiyimida saroyga keladi. Xo‘jand muzofoti hokimi
Yalavochdan tush ko‘rgan-ko‘rmaganini so‘raydi. Yalavoch dong
qotadi: chunki u rostdan ham tush ko‘rgan edi. Qop-qora ulkan qush
hokimni qanotiga o‘tirg‘izib, toqqa oboradi, uni yеrosti mamlakatiga
yo‘llaydi. G‘oyibdan kelgan ovoz uning do‘zaxdan ham, jannatdan
mosuvo ekanini, Yerlik hukmronligidagi yеrosti mamlakatiga hukm
etilganini aytadi. Hokim qo‘rquvdan dong qotib qoladi... mazkur
tushni ko‘rgach, u og‘ir sinovlarga duch keladi. Asar voqeligi, g‘oyaviy
ko‘lami mifologik va ilohiy motivlar kesimida istifoda etilgan.
Mustaqillik yillarida o‘zbek adiblari o‘z uslubiy tadqiqot-
larida jahon mumtoz adiblari tajribasidan kelib chiqib,
mifologik syujetli asarlar yozishga kirishdilar. Ayniqsa, Xurshid
Do‘stmuhammad adabiyotimizni yangi syujetlar, obraz va stilistik
usullar bilan taraqqiy ettirdi. Fan doktori ilmiy darajasiga ega adib
o‘z asarlarida jahon adabiyoti, mifologiyasi va insoniyat badiiy
tafakkuri tarixidan keng ko‘lamli ilmga ega ekanligini ko‘rsatdi. Adib
asarlari zamonaviy o‘zbek adabiyoti, xususan, nasri jahon adabiyoti
bilan bo‘ylashayotganidan darak beradi.
Adabiyotlar
Айтматов Ч. 1989. Асрга татигулик кун. Қиёмат. Романлар. Тошкент,
Адабиёт ва санъат нашриёти. – Б. 560.
Э
шонқул Ж. 2019. Миф ва бадиий тафаккур. Тошкент, Фан. – Б. 312
Жўраев М. 1995. Ўзбек халқ самовий афсоналари. Тошкент, Фан.
– Б.
108.
Кароматов Ҳ. 1993. Қуръон ва ўзбек адабиёти. Тошкент, Фан.
– Б.
96.
Мухтор А.
2018.
Чинор. Тошкент, Ёшлар нашриёт уйи. – Б.
448.
Мухтор О. 1998. Афлотун. Тошкент, Маънавият. – Б. 191.
Пардаева З. 2002. Бадиий эстетик тафаккур ривожи ва ўзбек
романчилиги. – Тошкент, Янги аср авлоди. – Б. 93.
Сатторов У. 2001. Ўзбек топономик ривоятлари. Фил.фан.номзоди...
дисс.автореф. Тошкент. – Б. 23.
Тўраев Д. 1994. Ҳозирги ўзбек романларида бадиий тафаккур ва
Umida MUXTOROVA
141
маҳорат муаммоси (60-80-йиллар). Филол. фан. д-ри...
дисс. Тошкент. – Б. 312.
Ғаниев И. 2010. Асрга татигулик дард. Тошкент, Академнашр.
– Б.
92.
THE EXPERIENCE OF THE SYNTHESIS OF
DIVINE MOTIVES AND NARRATIVES IN UZBEK
NATIONAL NOVELS
Mukhtarova Umida
1
Abstract
The use of myths exists in all eras, when the creator wants to tell
the truth about the political, social and economic life of his time, he usually
uses myths. This situation can be observed in the works of Hazrat Alisher
Navoi, especially in the epic “Khamsa”. The fact that a genius thinker and
statesman like Navoi spoke about his era in the language of myths con-
firms the existence of a conflict between the creator and the era. Professor
Jabbor Eshanqul in his article “Folklore - the eternal history of the nation”
cites the opinion of the famous writer Borges that “Literature begins with a
myth and ends with a myth” and emphasizes the importance of folklore in
the development of artistic creativity and the beginning of works of speech
art. .
Key words:
myths, motif image, neomyths, symbolic images, ret-
rospective way, eternal image, eternal image, psychoanalytical, totalitari-
an era, divine idea, unreal life, folklore motifs, mythological motif, stylistic
methods.
References
Aytmatov Ch. 1989. Asrga tatigulik kun. Qiyomat. Romanlar. Toshkent,
Adabiyot va san’at nashriyoti. – B. 560.
Eshonqul J. 2019. Mif va badiiy tafakkur. Toshkent, Fan. – B. 312
Jo‘rayev M. 1995. O‘zbek xalq samoviy afsonalari. Toshkent, Fan.
– B.
108.
Karomatov H. 1993. Qur’on va o‘zbek adabiyoti. Toshkent, Fan.
– B.
96.
Muxtor А.
2018. Chinor. Toshkent, Yoshlar nashriyot uyi. – B. 448.
Muxtor O. 1998. Aflotun. Toshkent, Ma’naviyat. – B. 191.
Pardayeva Z. 2002. Badiiy estetik tafakkur rivoji va o‘zbek romanchiligi.
Toshkent, Yangi asr avlodi. – B. 93.
Sattorov U. 2001. O‘zbek toponomik rivoyatlari. Fil.fan.nomzodi... diss.
1
Mukhtаrova Umida -
teacher
,
Karshi state university.
E-mail:
muxtorovaumida06@gmail.com
ORCID ID:
0009-0006-3618-849X
For citation:
Mukhtorova, U.T. 2024. “The experience of the synthesis of divine
motifs and narratives in uzbek national novels”.
Uzbekistan: Language and Culture
2 (2): 132-142.
O‘zbek milliy romanlarida ilohiy motiv va rivoyatlarning sintezlashuvi tajribasi
142
avtoref. Toshkent. – B. 23.
To‘rayev D. 1994. Hozirgi o‘zbek romanlarida badiiy tafakkur va mahorat
muammosi (60-80-yillar). Filol. fan. d-ri... diss. Toshkent. – B.
312.
G‘aniyev I. 2010. Asrga tatigulik dard. Toshkent, Akademnashr.
– B.
92.
Umida MUXTOROVA
