SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
66
АЧИЛОВА
ГУЛМИРА
Кичик
илмий
ходим
,
ЎзР
ФА
Тарих
институти
XIII–XIV
асрга
оид
вақф
ҳужжатларида
Бухоро
ижтимоий
-
иқтисодий
ҳаётига
доир
масалаларнинг
акс
эттирилиши
Аннотация
.
Мақолада
XIII
аср
охири
– XIV
асрнинг
биринчи
ярмига
тегишли
Бухо
-
ро
вақф
ҳужжатлари
орқали
бу
ҳудуднинг
ижтимоий
ва
иқтисодий
аҳволи
ёрити
-
лади
.
Ушбу
ўрганилган
ҳужжатларда
келтирилган
маълумотлар
чиғатойлар
даврида
Бухорода
мавжуд
ижтимоий
қатламлар
,
аҳоли
томонидан
тўланган
солиқлар
ва
улардан
айримларининг
номлари
,
мўғуллар
олиб
борган
сиёсатнинг
бу
воҳа
ҳаётига
кўрсатган
таъсири
ёритиб
берилади
.
Шунингдек
,
иқтисодий
ҳаётнинг
асоси
бўлган
деҳқончиликнинг
аҳволи
ва
ер
эгалиги
билан
боғлиқ
айрим
атамаларнинг
ишлатилиши
ҳужжатлардаги
маълумотларга
асосланиб
изоҳлаб
ўтилган
.
Таянч
сўзлар
ва
иборалар
:
Чиғатой
улуси
,
иқтисодий
ҳолат
,
солиқ
,
ижтимоий
гуруҳлар
,
корандалар
,
кадиварлар
,
ислоҳот
,
шаҳар
ҳаёти
.
Аннотация
.
В
статье
на
основе
вакфных
документов
,
относящихся
к
концу
XIII –
началу
XIV
вв
.,
освещено
социально
-
экономическое
положение
Бухарского
ре
-
гиона
.
На
основе
сведений
,
приведенных
в
вакфных
документах
,
прослежены
соци
-
альные
сословия
,
существовавшие
в
Бухаре
,
а
также
налоги
,
взимаемые
с
населе
-
ния
,
приведены
названия
некоторых
из
них
,
изучено
влияние
монгольской
политики
в
целом
на
жизнь
оазиса
.
Также
,
прокомментированы
значения
некоторых
терми
-
нов
,
примененных
в
документах
и
имеющих
отношение
к
земледелию
и
землев
-
ладению
,
которые
составляли
основу
экономической
жизни
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Чагатайский
удел
,
экономическое
положение
,
налоги
,
социальные
группы
,
коранда
,
кадивар
,
реформа
,
городская
жизнь
.
Abstract.
The article highlights social and economical life of Bukharian people by
analyzing waqf documents at the end of 13
th
– in the first half 14
th
centuries, studying
date of these documents shows social strata, taxes which were paid by Bukharian people
and its names, policy of Mongols in the region in Chaghatay period. Furthmore, for full
illuminating of the issue it was justified waqf documents which were explained status of
agriculture and used terminology on farming.
Keywords and expressions:
Chaghatay khanate, economy, tax, social groups, farmer,
koranda, kadivar, reform, city life.
Бугунги
кунда
Мовароуннаҳрнинг
XIII–XIV
аср
биринчи
ярми
ижтимо
-
ий
-
иқтисодий
ҳаётини
ёритишда
ушбу
давр
манбаларида
мавжуд
бўлган
маълумотлар
етарли
эмас
.
Чунки
чиғатойлар
тарихини
ёритувчи
маҳаллий
манба
Жамол
Қарший
1
ҳамда
Эрондаги
Хулагулар
(1256–1388)
давлати
та
-
рихчилари
Рашидиддин
2
,
Вассаф
3
ва
Жувайнийларнинг
4
асарларида
,
асосан
,
1
Ал
-
Карши
Джамал
.
Ал
-
Мулхакат
би
-
с
-
сурах
//
История
Казахстана
в
персидских
источниках
/
Под
ред
.
И
.
Н
.
Тасмагамбетова
. –
Алматы
:
Дайк
Пресс
, 2005. –
С
. 550.
2
Рашид
ад
-
Дин
.
Сборник
летописей
/
Пер
.
О
.
И
.
Смирновой
.
В
3-
х
т
.
Т
. 1.
К
. 2. –
М
., 1952–1960. –
С
. 316.
3
Abdallah b. Fadlallah Wassaf. Tarih-I Wassaf. (Tagziyat al-amsarwa-tazgiyat al-a’sar). – Tehran,
1338. – S/1959-60 of facsimile ed. Bombey, 1269 H/1852; Ayati ‘Abd Al Muhammad. Tahrir-i
ta’rikh-I Wassaf. – Tehran, 1346/1967–1968.
4
Juvaini ‘Ala-ad-Din ‘Ata-Malik. The history of the World Conqueror / Transl. from the text of
Mirza Muhammad Qazvini by J.A. Boyle; With a new introduction and bibliography by David
O. Morgan. – Manchester: Manchester University Press, 1997. –
Р
. 120.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
67
Чингизхон
томонидан
барпо
этилган
империянинг
сиёсий
тарихи
,
подшолик
хронологияси
,
Чингизхон
ворислари
ўртасидаги
ўзаро
курашлар
ҳақидаги
маълумотларгина
келтирилади
.
Бўйсундирилган
халқларнинг
турмуш
тарзи
,
уларнинг
иқтисодий
ва
ижтимоий
ҳолати
масалаларига
эса
деярли
эътибор
қаратилмайди
.
Шу
туфайли
бундай
маълумотларга
эга
бўлиш
учун
ушбу
давр
расмий
ҳужжатларига
мурожаат
қилиш
мақсадга
мувофиқдир
.
1299
ва
1326–1334
йилларда
Бухорода
тузилган
вақф
ҳужжатлари
орқали
бу
даврда
нафақат
Бухорода
,
балки
Мовароуннаҳрнинг
бошқа
шаҳарларида
ҳам
мавжуд
бўлган
ижтимоий
гуруҳлар
–
ер
эгалари
,
диндорлар
,
замин
-
дорлар
ерларида
ишловчилар
синфи
ҳамда
иқтисодий
ҳаётга
оид
ер
эгалиги
шакллари
,
солиқлар
,
мажбуриятлар
ва
ҳукмдорларнинг
бу
борада
олиб
бор
-
ган
сиёсати
ҳақида
маълумот
олиш
мумкин
.
Мақолада
ўрганилиши
кўзда
тутилган
дастлабки
ҳужжат
1299
йилга
те
-
гишлидир
.
Ҳужжат
Ўзбекистон
Республикси
Марказий
Давлат
Архивида
И
-
323
фонд
,
оп
.1, 1429/6
ва
1429/20
тартиб
рақами
остида
сақланади
.
Илмий
муомалага
1979
йилда
рус
олимлари
А
.
К
.
Арендс
,
А
.
Б
.
Халидов
,
О
.
Д
.
Чехо
-
вичлар
томонидан
киритилган
1
.
Матн
араб
тилида
битилган
.
Форс
-
тожик
ти
-
лига
XVIII
асрда
таржима
қилинган
.
Ушбу
вақф
ҳужжатида
Бухоро
шаҳрининг
XIII
асрдаги
ижтимоий
-
сиёсий
ҳолати
ҳақида
маълумот
берилиши
билан
бирга
унда
тарихий
географик
жой
номлари
,
қадимий
қишлоқларнинг
жойлашган
ўрни
ва
топонимикасига
доир
қимматли
қайдлар
учрайди
.
Маълумки
,
Бухоро
ва
Самарқанд
шаҳарлари
Чингизийлар
ҳукмронлиги
даврида
мўғул
хонлари
учун
асосий
иқтисодий
таянч
шаҳарлар
вазифасини
бажарган
,
шунингдек
,
ҳукмдорлар
ва
шаҳзодалар
ўртасидаги
ўзаро
курашларда
энг
кўп
талофат
кўрган
ҳудудлар
бўлган
.
Айниқса
,
Бухоро
шаҳри
бир
неча
марта
1238, 1263, 1273–1276
йилларда
мўғул
хонлари
томонидан
талон
-
тарож
қилиниб
вайронага
айлантирилган
.
Бу
ҳақда
манбаларда
келтирилган
маълу
-
мотга
кўра
,
ушбу
талончиликлар
оқибатида
шаҳар
аҳолиси
деярли
қирилиб
кетган
ёки
қул
қилиб
олиб
кетилган
.
Ҳунармандлар
ишлаш
учун
мўғулларнинг
бош
шаҳарларига
юборилган
.
Солиқлар
ҳаддан
ташқари
кўп
ва
тартибсиз
тарзда
йиғиб
олинган
.
Йиғилаётган
солиқлар
суммасини
ҳақиқатан
камай
-
тириш
мақсадида
мўғул
хонлари
1235
ва
1251
йилларда
икки
марта
солиқ
исло
-
ҳатини
ўтказган
.
Ҳар
сафар
солиқлар
миқдорини
қатъий
ўрнатишга
ҳаракат
қилинган
.
Хоқон
Ўқтой
(1229
–
1241)
даврида
деҳқонлардан
ҳосилнинг
10%,
чорвадорлардан
1%
миқдорида
олиш
ҳақида
қарор
чиқарилган
.
Хоқон
Мунка
-
хон
(1251
–
1259)
эса
солиқлар
миқдорини
маҳсулот
тарзида
йиғиб
олишда
кўплаб
ноҳақликлар
бўлаётганлиги
сабабли
уларни
пул
кўринишида
белги
-
ланган
қатъий
миқдорда
йиғиб
олишга
фармон
чиқарган
ва
ҳар
бир
одамга
1
динордан
11
диноргача
қилиб
белгилаган
.
Лекин
,
империя
хоқонлари
томо
-
нидан
ўтказилган
ислоҳатларнинг
иккаласи
ҳам
тўлиқ
тадбиқ
қилинмаган
.
1
Бухарский
вакф
XIII
в
.
Факсимиле
издание
текста
,
перевод
с
арабского
персидского
,
вве
-
дение
и
комментарий
А
.
К
.
Арендса
,
А
.
Б
.
Халидова
,
О
.
Д
.
Чеховича
. –
М
., 1979.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
68
1269
йилда
Таласда
ўтказилган
қурултойда
Мовароуннаҳрнинг
ҳаддан
ташқари
вайрон
этилганлиги
ва
кўплаб
ҳосилдор
ерлардан
фойдаланишга
эътибор
берилмаётганлиги
расмий
тан
олинади
1
.
Асосий
кўп
зарар
кўрган
Бухоро
вилоятига
ҳарбий
қўшиннинг
тез
-
тез
келиб
турганлиги
ва
бунинг
оқибатида
шаҳар
катта
зарар
кўраётганлиги
айтиб
ўтилади
. 70-
йиллардаги
қаттиқ
вайронагарчиликдан
сўнг
Бухоро
бутунлай
ҳувиллаб
қолади
.
Мўғул
-
ларнинг
талончиликлари
нафақат
шаҳарни
вайрон
қилиб
,
шаҳарликларга
зиён
келтирган
,
балки
ахл
-
и
расатик
,
яъни
қишлоқларда
яшовчиларнинг
ҳам
аҳволини
ниҳоятда
оғирлаштирган
2
.
Мўғуллар
босқини
фақат
хўжалик
ҳаётини
эмас
,
халқнинг
ижтимоий
ҳолатида
ҳам
ўзгаришига
сабаб
бўлди
:
аҳоли
қайтадан
ҳисоблаб
чиқилди
ва
рўйхатга
олинди
,
ҳар
бир
оила
мингликларга
(
ҳазора
)
киритилди
ва
ўзлари
-
нинг
ерлари
билан
мўғуллар
бошлиқларига
бириктирилди
.
Ҳунармандлар
эса
асосий
маҳсулот
ишлаб
чиқарувчилар
сифатида
мўғуллар
бошлиқла
-
рининг
эътиборида
бўлди
.
Қул
савдоси
кучайди
3
.
Рашидиддиннинг
сўзлари
-
га
кўра
,
ҳатто
Жўжи
,
Чиғатой
ва
Ўқтой
улуси
хонларининг
ўзлари
ҳам
бир
-
бириларининг
савдо
карвонларини
талаб
,
савдогарларни
ва
уларнинг
бола
-
ларини
асирга
олишган
.
Кўплаб
савдогарлар
болалари
билан
биргаликда
қарз
ҳисобига
қулликка
берилган
4
.
Ҳужжатларда
келтирилишича
,
ерлар
ва
боғларда
ишлаш
учун
сотиб
олинган
қуллардан
фойдаланиш
фақат
Эронда
эмас
,
Ўрта
Осиёда
ҳам
бўлган
.
Бухоро
,
Самарқанд
ва
бошқа
шаҳарлар
аҳолисини
ҳисоблаб
чиқиш
ва
рўйхатга
олишга
Чингизхон
босқиннинг
биринчи
кунлариданоқ
буйруқ
бер
-
ган
. 1251
йилда
Мункахон
(1251
–
1259)
тахтга
ўтиргандан
кейин
,
янгидан
аҳолини
рўйхатга
олишга
буйруқ
берган
. 60-
йилларнинг
бошларида
Хуби
-
лай
Хоқон
(1260–1294)
буйруғига
кўра
,
Бухорода
аҳолини
рўйхатга
олиш
бошланади
.
Шаҳарда
16 000
оила
(
ёки
катта
ёшли
эркаклар
)
кўрсатилади
.
Уларнинг
ярмидан
кўпроғи
бевосита
Хоқонга
бўйсунган
, 5000
Жўжи
улуси
ҳукмдори
Ботуга
, 3000
эса
Мунка
ва
Хулагуларнинг
онаси
Суюркўк
-
тенбекага
қарашли
бўлган
. 1262
йилда
минглаб
Жўжи
улусига
қарашли
бўлган
одамлар
шаҳардан
чиқарилади
ва
аёллари
ҳамда
болалари
билан
биргаликда
ваҳшиёна
қириб
ташланади
5
.
1299
йилги
Бухоро
вақф
ҳужжатларида
ҳам
бу
ҳолатларни
диққат
билан
ўрганишга
хизмат
қилувчи
далилларни
учратиш
мумкин
.
Ҳужжатларда
йи
-
рик
ер
эгаларининг
уй
-
жойлари
,
ерлари
ва
улардан
оладиган
ҳосил
,
боғдор
-
1
Бартольд
В
.
В
.
Туркистан
в
эпоху
монгольского
нашествия
/
Сочинения
.
–
М
.:
Изд
.
вост
.
лит
., 1963.
Т
.1. –
С
. 535, 564.
2
Петрушевский
И
.
П
.
Из
истории
Бухары
XIII
в
.
Ученые
записки
ЛГУ
им
.
А
.
А
.
Жданова
,
серия
востоковедчиских
наук
,
вып
. 1. –
Л
., 1949. –
С
. 103
–
109.
3
Бухарский
вакф
XIII
в
.
–
С
. 11.
4
Рашид
ад
-
Дин
Фазлуллах
.
Джами
‘
ат
-
таварих
(
Сборник
летописей
)/
Т
. III. –
Баку
:
Али
-
заде
, 1957. –
С
. 519, 525;
Пер
.
А
.
К
.
Арендса
. –
С
. 296, 300.
5
Wassaf. Tarih-I Wassaf.
–
Р
. 51.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
69
чилик
ва
узумчилик
,
суғориш
тизими
ва
фақат
битта
йирик
хўжалик
доира
-
сидаги
ҳунармандчилик
корхоналари
тўғрисида
аниқ
ва
батафсил
маълумот
-
ларни
беради
.
Шу
билан
биргаликда
,
бу
ҳужжатда
XIII
аср
вақф
институтининг
ҳақиқий
ҳолати
ҳам
батафсил
ёритилган
.
Бухоро
вақф
ҳужжати
ҳарбий
-
ҳукумат
ва
диний
-
ҳукмрон
доира
билан
боғлиқ
киши
Абдураҳим
томонидан
таъсис
қилинган
.
Ҳужжат
унинг
садри
,
амири
ва
имомига
аталган
.
Абдура
-
ҳимнинг
келиб
чиқиши
Исфижоб
шайхларидан
бўлган
. 1299
йилда
у
Бухоро
-
даги
туман
Самжандан
бутун
бошли
Хамана
қишлоғини
сотиб
олган
.
Ушбу
ҳужжатда
келтирилган
фактлар
ўша
даврда
Ўрта
Осиё
иқтисодининг
асоси
бўлган
деҳқончиликда
ер
сотиб
олиш
,
уни
суғориш
ишлари
ва
келадиган
даромаддан
тўланадиган
солиқ
ҳақида
билиш
имконини
беради
.
Қишлоқни
сотиб
олиб
,
вақф
таъсис
этган
шахс
бу
ерда
яшовчи
аҳоли
ва
хизматчи
тоифа
корандалар
учун
ёзги
ва
қишки
икки
масжид
,
бир
нечта
тўқи
-
мачилик
устахоналари
ва
тегирмон
қурдиради
.
Бу
маълумот
аҳолини
ижти
-
моий
ва
иқтисодий
жиҳатдан
катта
ер
эгалари
томонидан
ўрта
аср
Мовароун
-
наҳр
жамиятида
шундай
оғир
сиёсий
шароитда
ҳам
қандай
ҳимояга
олинган
-
лигини
кўрсатади
.
Шу
билан
бирга
,
ер
эгалари
қўлида
бўлган
корандаларнинг
ўз
хўжайинига
қайсидир
жиҳатдан
қарам
эканлигини
ҳам
билдиради
.
Бу
давр
манбаларида
иқтисодий
ҳаётнинг
асоси
бўлган
солиқларнинг
қай
тартибда
олинганлиги
ва
турлари
ҳақида
фақат
империя
доирасидаги
тизими
ҳақида
маълумот
берилади
.
Шу
сабабли
ҳам
маҳаллий
бошқарувда
бу
масала
қандай
ҳал
этилганлиги
тўғрисида
деярли
маълумот
учрамайди
.
Ҳужжатда
деҳ
-
қонларнинг
ўз
хўжайинига
олинган
фойда
ёки
ҳосилнинг
1/10
қисмини
тўлаган
-
лиги
келтирилган
1
.
Яна
бу
ерда
XIII
аср
охирида
Бухорода
мавжуд
бўлган
зийо
ва
ақор
атамаларининг
қўлланилиши
ҳақида
ҳам
маълумот
мавжуд
. X
–
XII
аср
-
ларда
мавжуд
бўлган
ушбу
тушунчалар
бу
даврда
ҳам
ўз
аҳамиятини
йўқот
-
масдан
,
зийо
–
ҳайдаладиган
ерларга
ва
боғларга
,
ақор
эса
–
ҳовли
-
жой
,
масжид
,
омбор
,
отхона
,
пичанхона
ва
шунга
ўхшаш
биноларни
қуриш
учун
ажратилган
ерларга
ишлатилган
.
Ушбу
атамалар
XIV
аср
вақф
ҳужжатида
ҳам
учрайди
.
Шунингдек
,
ҳужжатда
ўлчов
бирликларидан
ман
ҳақида
ҳам
маълумот
келтирилган
.
Ўқтой
номидан
Бухорони
бошқариб
турган
Ҳазар
Буқага
деҳ
-
қонлар
томонидан
200
мандан
буғдой
юборилганлиги
(864
кг
га
тўғри
ке
-
лади
)
қайд
этилган
.
Ер
майдонини
белгилашда
мўғулларгача
ва
ундан
кейин
мавжуд
бўлган
таноб
бирлигидан
фойдаланилган
.
Ҳужжатда
аҳл
-
и
вазаиф
деб
номланувчи
вақф
мулклари
фойдасидан
ўзига
маълум
бир
миқдорда
улуш
олиш
хуқуқига
эга
бўлган
одамлар
ҳақида
маълумот
борлигини
кўриш
мумкин
2
.
Бундан
ташқари
Ўрта
Осиёда
мавжуд
булган
ер
шакли
–
мулк
ҳақида
ҳам
ҳужжатда
маълумот
берилган
.
Одатда
,
мулк
давлатга
қарашли
ёки
бадавлат
кишиларга
қарашли
ерлардан
иборат
бўлган
.
Матнда
бу
атама
милк
шаклида
учрайди
3
.
1
Бухарский
вакф
XIII
в
.
–
С
. 11.
2
Там
же
.
–
С
. 32.
3
Там
же
. –
С
. 32.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
70
Ижтимоий
жиҳатдан
ҳужжатнинг
аҳамиятига
тўхталиб
шуни
айтиш
мум
-
кинки
,
унда
бу
даврда
мавжуд
бўлган
номлар
ва
унвонлар
ҳам
учрайди
.
Маса
-
лан
,
катта
ер
эгалари
синфи
–
амир
,
дин
ва
илм
аҳли
–
аллома
,
бош
қози
–
садри
жаҳон
ва
ҳунармандлар
–
кашшоф
(
кашебаф
)
деб
ишлатилган
.
Имом
ва
муаз
-
зинларнинг
хизматлари
,
масжид
ва
мозорларнинг
харажатлари
учун
ҳам
вақф
мулкларидан
маълум
таноб
ер
ажратилганлиги
билан
ушбу
диний
қатламлар
-
нинг
доимо
иқтисодий
муҳофазада
эканлиги
кўрсатилган
1
.
Ҳужжатда
мазолим
девони
–
девон
ал
-
мазолим
мавжуд
бўлганлиги
,
унинг
фуқаро
ва
ҳарбий
юқори
мартабали
кишиларга
нисбатан
қилинган
шикоят
даъволари
кўриб
чиқувчи
маҳаллий
ҳукмдор
томонидан
бошқарилганлиги
ҳам
келтирилган
2
.
Мазкур
девон
асли
туркий
бўлган
қўмондонларнинг
айби
тўғрисида
уруғ
урф
-
одатла
-
рига
мувофиқ
ҳукм
чиқарган
.
Бу
ўша
замонда
шариат
ҳуқуқидан
ташқари
,
урф
-
одат
ҳуқуқи
ҳам
мавжуд
бўлганлигидан
далолат
беради
.
Ушбу
Бухоро
вақф
ҳужжатини
ўрганиб
чиқиш
орқали
шундай
хулосага
келиш
мумкинки
,
шаҳар
маҳаллий
бошқарувида
ва
ижтимоий
ҳаётида
Мова
-
роуннаҳрнинг
бошқа
шаҳарларида
бўлгани
каби
амалдорлар
ва
давлат
мансабларининг
маълум
қисми
сақланиб
қолган
.
Ер
-
мулк
муносабатлари
ва
солиқ
турлари
ҳам
ўз
шаклини
деярли
йўқотмаган
.
Фақат
мўғул
хонлари
фойдасига
йиғиладиган
солиқ
турлари
кўпайган
.
Бухоронинг
XIII
аср
охи
-
ридаги
ҳолатини
қўйидагича
кўрсатиш
мумкин
:
1.
Мўғуллар
босқини
ва
Чингизийлар
ўртасидаги
ўзаро
урушлар
оқибатида
шаҳарнинг
вайрон
бўлиши
.
2.
Деҳқонлар
ва
ҳунармандларнинг
аросатга
солиниши
.
3.
Хўжаликни
тиклаш
жараёнининг
бошланиши
.
Бухоро
ҳудуди
ва
у
орқали
барча
Мовароуннаҳр
шаҳарларининг
чиға
-
тойлар
ҳукмронлиги
давридаги
ижтимоий
-
иқтисодий
аҳволини
ёритишга
ёрдам
берувчи
яна
бир
маҳаллий
ҳужжат
–
бу
XIV
асрга
тегишли
вақф
ҳужжатидир
.
У
Шайх
Сайфиддин
Бохарзийнинг
3
невараси
Абулмуфохир
Яхё
Бохарзий
томонидан
1326–1333
йилда
тузилган
ва
ҳозирда
Ўзбекистон
Республикаси
марказий
давлат
архивида
И
-323
фонд
,
№
1183
ва
И
-323
фонд
№
1196
рақами
остида
сақланади
.
Асосий
ҳужжат
1326
йилда
тузилган
ва
1333
йилда
унга
қўшимча
тарзда
вақф
ёрлиғи
ҳам
қўшилган
.
Бу
ҳужжатда
учрайдиган
атамалар
,
келтирилган
номлар
ҳам
юқоридаги
каби
XIV
аср
иқтисодий
ва
ижтимоий
ҳаётига
оид
масалани
бир
қадар
ёритиши
билан
аҳамиятлидир
.
Ҳужжатда
ўша
давр
ер
эгалиги
турлари
ҳақида
маълумот
берилиб
,
илк
ўрта
аср
ер
-
мулк
эгалигида
бўлгани
каби
катта
ер
эгалари
,
юқори
табақа
вакиллари
ва
йирик
диндорлардан
ер
олиб
ишловчилар
гуруҳи
кадиварлар
1
Бухарский
вакф
XIII
в
. –
С
. 69.
2
Мўғулларгача
бу
девонни
олий
ҳукмдорларнинг
ўзи
бошқарган
.
3
Шайх
Сайфиддин
Бохарзий
мўғуллар
даврида
Бухорода
яшаган
машҳур
ислом
уламоси
.
Ўз
даврида
“
шайх
-
ул
олам
”
номига
сазовор
бўлиб
мўғул
хонлари
томонидан
ҳам
тан
олинган
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
71
бўлганлиги
келтирилган
1
.
Улар
катта
ер
эгалари
бўлган
хўжайинларининг
кўшклари
атрофида
яшаган
.
Лекин
матннинг
айрим
ўринларида
кадиварлар
мустақил
деҳқонлар
деб
келтирилади
.
Яна
бир
деҳқонлар
гуруҳи
–
музориъ
–
чоракор
ёки
корандалар
деб
аталиб
,
улар
ҳам
ерларга
ишлов
бериб
,
ҳосил
-
дан
ўзларига
улуш
олишган
.
Ҳужжатда
кўринганидек
, XIV
асрда
Бухорода
чоракорлар
вақф
ерларига
ишлов
бериб
ҳосилнинг
1
/
3
қисмини
вақф
идора
-
ларига
тўлаган
.
Бундан
ташқари
,
давлат
ёки
давлат
хизматидаги
одамлар
фойдасига
ҳам
маълум
миқдорда
алоҳида
солиқ
тўлаган
.
Бу
солиқнинг
аниқ
ҳажми
,
қайси
лавозимдаги
шахсларга
берилганлиги
хусусида
ҳужжатда
аниқ
маълумот
учрамайди
.
Матнда
авза
ёки
уза
атамаси
ҳам
учрайди
2
.
Лекин
,
унинг
аниқ
маъноси
қайд
этилмаган
.
Фақат
мазмундан
билиш
мумкинки
,
бу
қаровсиз
,
ишлов
бе
-
рилмасдан
хароба
ҳолга
келиб
қолган
ер
майдонларига
нисбатан
ишлатил
-
ган
.
Ушбу
давр
сиёсий
ҳолатидан
келиб
чиқиб
айтиш
мумкинки
,
мўғуллар
босқини
ва
кейинги
йилларда
ҳукмдорлар
ўртасидаги
ўзаро
урушлар
нати
-
жасида
Мовароуннаҳрнинг
барча
шаҳарларида
,
жумладан
,
Бухорода
бундай
авза
ерлари
ҳаддан
ташқари
кўпайиб
кетган
.
Аҳоли
сонининг
камайиб
кетиши
ва
,
асосан
,
ерга
ишлов
берувчи
қатлам
бўлмиш
эркакларнинг
тез
-
тез
қўшиннинг
олд
қаторларида
туриб
жанг
пайтида
“
ҳашарчи
”
бўлиб
урушга
кириши
ҳам
деҳқончилик
ерларининг
қаровсиз
қолишига
олиб
келган
3
.
Инжу
мулклари
мавжудлиги
ҳақида
ҳам
ҳужжатда
маълумот
келтирила
-
ди
.
Унга
кўра
,
майдони
ва
аҳолиси
мўғул
уруғидан
бўлган
бирор
шаҳзода
ёки
хонга
бошқариш
учун
ажратиб
берилган
ҳудудга
нисбатан
шундай
ном
ишлатилган
.
Худди
юқоридаги
ҳужжатда
ҳам
келтирилгани
каби
хусусий
ерлар
милк
,
милки
хос
–
яъни
мулк
ерлари
мавжуд
бўлганлиги
ва
Яҳё
Бохарзий
ҳам
худди
шундай
ерларнинг
эгаси
бўлганлиги
айтиб
ўтилган
4
.
Шу
билан
бирга
таниқли
давлат
амалдорлари
қўлида
бўлган
ва
девон
мулкларига
тегишли
бўлган
Ҳилол
ер
шакли
ҳам
мавжуд
бўлган
5
.
Вақф
мулкларини
бошқариш
,
вақф
идоралари
таъминоти
билан
боғлиқ
иқтисодий
масалалар
ҳам
ҳужжатда
батафсил
изоҳланган
.
Унга
кўра
,
вақф
ерларини
икки
йилдан
кўп
муддатга
ижарага
бериш
(
бу
ҳужжатда
иджорат
деб
аталган
)
тақиқланган
.
Ҳатто
ижарачи
бу
ерлардан
фақат
ҳосил
олиб
фойдаланмасдан
,
уни
ободонлаштирган
ёки
ҳолатини
яхшилаган
бўлса
ҳам
унга
ер
узоқ
муддатга
ишлаш
учун
берилмаган
.
Ерларга
озод
деҳқонлардан
ташқари
,
эндиликда
вақф
таъсисчиларининг
ишчиларига
айланган
,
бутун
1
Чехович
О
.
Д
.
Бухарские
документы
XIV
в
. –
С
. 18.
2
Там
же
. –
С
. 120.
3
Рашид
-
ад
-
Дин
.
Сборник
летописей
.
Т
. 1.
Кн
. 2.
Перевод
с
персидского
О
.
И
.
Смирнова
. –
М
., 1952. –
С
. 206–207.
4
Чехович
О
.
Д
.
Бухарские
документы
XIV
в
. –
С
. 15.
5
Там
же
. –
С
. 120
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
72
умрга
вақф
мулкига
бириктирилган
собиқ
қуллар
ҳам
ишлов
берган
.
Ҳуж
-
жатдан
кўринадики
,
қуллар
вақф
тузувчиси
томонидан
турли
миллат
вакил
-
ларидан
сотиб
олинган
.
Рўйхатда
қулларнинг
этник
келиб
чиқишидан
таш
-
қари
,
қандай
касбда
эканлиги
ёки
бошқа
маълумоти
ҳам
ёзилади
.
Масалан
,
айримлари
қассоб
,
бошқаси
боғбон
,
сув
таъминотига
қаровчиси
–
жубон
,
биттаси
сарбон
,
муҳрни
сақловчи
эса
–
муҳрдор
ёки
маҳрдор
каби
вазифа
-
даги
хизматчилар
бўлган
1
.
Деҳқончилик
,
боғдорчилик
ва
бошқа
дала
ишла
-
ридан
ташқари
, 1326
йилги
ҳужжатдан
аниқ
бўлишича
,
қуллар
кўп
ҳолларда
вақфга
тегишли
қабристон
ва
хонақоларда
ҳам
хизмат
қилган
.
Қайси
қул
деҳқончилик
ва
боғдорчилик
ишлари
билан
банд
бўлса
,
вақф
даромадидан
келадиган
кунлик
озиқ
-
овқат
,
кийим
-
кечак
таъминотига
эга
бўлмаган
,
балки
ерда
ишлаб
оладиган
ҳосилнинг
1
/
3
қисмини
рента
сифатида
тўлагандан
ке
-
йин
,
агарда
бошқа
солиқ
ва
тўловлар
ҳаддан
ортиқ
кўпайиб
кетмаса
,
қолган
маҳсулотни
ўзининг
эҳтиёжи
учун
ишлата
олган
.
Мўғуллар
даврида
бундай
белгиланмаган
солиқ
йиғишлар
ва
қўшимча
талаблар
ҳаддан
ташқари
кўпайиб
кетганлиги
сабабли
ерда
ишловчиларнинг
аҳволи
оғир
бўлган
.
Ҳужжатда
турли
аҳоли
қатламлари
бўлган
амирлар
ва
халқ
(
раият
–
ўрта
аср
туркий
-
ислом
давлатларида
давлат
хазинасидан
фойдаланмаган
,
юқори
-
дан
бериладиган
буйруқларни
сўзсиз
бажарадиган
ва
солиқ
тўлайдиганлар
),
шайх
ва
донишмандлар
(
суфийлар
деб
келтирилган
),
қул
ва
озод
кишилар
,
камбағал
ва
бойлар
,
аслзода
ва
оддий
одамларнинг
ижтимоий
ҳолатини
таққослаш
имконини
берадиган
маълумотлар
учрайди
.
Бу
эса
ушбу
даврдаги
ижтимоий
ҳолатни
ўрганиш
учун
жуда
муҳимдир
.
Ҳужжатда
бир
нечта
маҳаллий
мансабдорлар
ҳақида
ҳам
тўхталиб
ўтил
-
ган
.
Жумладан
,
вакил
лавозимидаги
мансабдор
.
Унга
кўра
,
заминдор
ва
ўз
шахсий
ерини
ижарага
берувчи
вакил
деб
номланган
.
Масалан
,
асарда
Фат
-
хобод
вакили
хожа
Муҳаммад
эканлиги
ва
унга
қарашли
мулклар
келти
-
рилган
2
.
Аммо
,
мўғулларгача
хоразмшоҳлар
даврида
вакил
лавозими
юқори
давлат
лавозими
ҳисобланиб
,
у
саройдаги
умумий
масалалар
билан
шуғул
-
ланган
ва
сарой
вакили
деб
номланган
3
.
Шунингдек
,
ҳужжатда
садри
жаҳон
,
ифтихори
жаҳон
,
қози
,
муфти
,
меҳтар
,
сарроф
сув
амири
(
эмири
об
)
каби
ижтимоий
гуруҳларнинг
мавжудлиги
ҳақида
ҳам
маълумотлар
келтириб
ўтилган
4
.
Қорахонийлар
ҳукмронлиги
қулагач
,
Бухоро
вилоятида
диний
ва
маъмурий
ҳокимият
“
Садри
жаҳон
”
унвони
билан
машҳур
бўлган
бадавлат
хонадонга
мансуб
руҳоний
садрларнинг
қўлига
ўтади
.
Бухоро
ва
унинг
атрофидаги
катта
ер
майдонлари
,
масжид
,
мадрасалар
ва
хонақоҳларнинг
вақф
мулклари
,
шаҳардаги
дўкон
,
карвонсарой
,
ҳаммом
ва
1
Қассоб
,
боғбон
,
жубон
,
сарбон
,
мухрдор
каби
вазифалар
ҳужжатда
ҳам
шу
шаклда
келтирилган
.
2
Чехович
О
.
Д
.
Бухарские
документы
XIV
в
. –
С
. 122.
3
Насавий
Шиҳобиддин
Муҳаммад
.
Сийрат
ас
-
султон
Жалол
ад
-
Дин
Менкбурни
(
Ўзбек
тилига
К
.
Матёқубов
томонидан
таржима
қилинган
). –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2006. –
Б
. 312.
4
Чехович
О
.
Д
.
Бухарские
документы
XIV
в
. –
С
. 27.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
73
тегирмонлар
ҳам
уларнинг
тасарруфида
бўлган
.
Шаҳар
атрофларидаги
ҳунар
-
мандлар
ҳам
садрларга
қарам
эди
.
Мамлакатлараро
карвон
савдосида
ҳам
ушбу
табақа
вакиллари
фаол
иштирок
қилганлар
.
Маълумотларга
кўра
,
уларнинг
йиллик
даромади
юз
минг
динорга
тенг
бўлган
1
.
Худди
1299
йилги
вақф
ҳужжатида
бўлгани
каби
мазкур
ҳужжатда
ҳам
девон
ал
-
мазолим
–
мазолим
девони
мавжуд
бўлганлиги
ва
унинг
вазифаси
ўзгармаганлиги
кўрсатилган
.
Маҳаллий
ҳукмдорлар
ҳисобланган
маликлар
ва
садрлар
хизматида
бу
давргача
мусулмон
давлатларида
сарой
мансаблари
ҳисобланган
бир
қанча
лавозимлар
сақланиб
қолган
2
.
Жумладан
,
молиявий
-
иқтисодий
ишларини
салжуқийлар
ва
хоразмшоҳлар
ҳукмронлигида
бўлгани
каби
мўғуллар
дав
-
рида
ҳам
,
кейинчалик
темурийларда
ҳам
мушриф
деб
аталувчи
мансабдор
-
лар
бошқарган
.
Шунингдек
,
хазина
ишлари
билан
шуғулланадиган
лавозим
-
даги
киши
муставфий
бўлиб
,
у
мамлакатнинг
чекка
ўлкаларидаги
молиявий
ишлар
раҳбари
ва
молиявий
маслаҳатчи
ҳам
бўлган
.
Мўғуллар
даврида
бу
лавозимнинг
мавжуд
бўлганлигини
шайх
Сайфиддин
Бохарзийнинг
ўғли
муставфий
бўлганлиги
орқали
кўрсатиш
мумкин
3
.
Ушбу
ҳужжатларни
ўрганиш
орқали
қуйидаги
хулосаларга
келинди
:
Биринчидан
,
филологик
жиҳатдан
тадқиқ
қилинган
ушбу
ҳужжатни
тарихий
нуқтаи
назардан
муомалага
киритиш
чингизийлар
даврида
Бухоронинг
ижтимо
-
ий
-
иқтисодий
ҳаёти
ҳақида
ишончли
маълумотлар
олиш
имконини
беради
;
Иккинчидан
,
Мовароуннаҳр
тарихидаги
энг
муаммоли
давр
бўлган
чиға
-
тойлар
ҳукмронлиги
йиллари
(1227–1370)
ҳақида
манбаларда
учрамайдиган
ижтимоий
-
иқтисодий
масалани
маҳаллий
ҳужжатлар
орқали
ёритиш
;
Учинчидан
,
бундай
ҳужжатларнинг
XIII–XIV
асрлар
тарихини
ёритишдаги
ил
-
мий
аҳамиятини
очиб
бериш
.
Чунки
Ўрта
Осиёнинг
мўғуллар
даври
иқтисодий
ҳолати
ниҳоятда
оғир
аҳволда
бўлган
.
Кўчманчи
мўғул
ҳукмдорлари
асосий
эъти
-
борни
фақат
солиқлар
йиғиш
,
пул
ва
бойлик
тўплаш
ва
янги
ҳудудларга
эга
бўлиш
учун
ўзаро
урушлар
олиб
боришга
қаратган
.
Фақатгина
тинчлик
вақтларидаги
ай
-
рим
ҳукмдорлар
савдо
-
сотиқни
йўлга
қўйиш
ва
шаҳарлар
ҳаётини
тиклаш
ҳақида
фармонлар
чиқарган
,
лекин
унинг
ижроси
кўп
ҳолларда
амалга
ошмаган
.
Иқтисо
-
дий
вазиятни
яхшилашга
уринган
маҳаллий
ҳукмдорлардан
Маъсудбек
фаолияти
натижасида
вазият
бироз
яхши
томонга
ўзгарган
.
Лекин
,
бу
ҳам
аҳолининг
ҳаётида
жуда
катта
ўзгаришга
олиб
келмаган
.
Ушбу
жараёнларни
атрофлича
ёритиш
учун
маҳаллий
ҳужжатларга
мурожаат
қилиш
мақсадга
мувофиқдир
.
1
Ан
-
Насавий
.
Кўрсатилган
асар
, 11-
боб
. –
Б
. 44.
2
Маълумки
,
Хоразмшоҳлар
давлатида
Шарқнинг
қудратли
давлатларида
бўлгани
каби
мукаммал
девон
ва
даргоҳ
тизими
шакллантирилган
эди
.
Мўғуллар
даврида
бу
девон
даргоҳлар
фаолияти
тўхталиб
уларнинг
таркибидаги
айрим
мансабларгина
сақланган
.
Лекин
,
Эрондаги
Хулагулар
давлати
бошқаруви
ўрганилганда
бу
ерда
салжуқийлар
ва
хоразмшоҳлар
давридаги
мукаммал
давлат
аппарати
тўлиқ
амалда
бўлганлиги
кўриш
мумкин
.
Қаранг
:
Хатиби
С
.
Персидские
документальные
источники
по
социално
-
экономической
истории
Хорасана
XIII–XIV
вв
. –
Ашхабад
, 1985. –
Б
. 20–45.
3
Чехович
О
.
Д
.
Бухарские
документы
XIV
в
. –
С
. 127.
