SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
124
ботку
основных
положений
философии
будущего
.
Последовательное
и
глубокое
изучение
современного
конфуцианства
позволят
реконструировать
такое
мысли
-
тельное
поле
,
в
котором
могут
преодолеваться
не
только
специфические
барьеры
национальных
культур
Востока
и
Запада
,
но
и
выстраиваться
диалог
между
конфуцианством
и
западноевропейской
философией
.
В
результате
исследования
«
линии
Сюн
Шили
»
и
«
линии
Фэн
Юлань
»
выявлены
отличительные
признаки
.
Отличие
Сюн
Шили
,
в
том
,
что
он
в
своих
философских
построениях
больше
опирался
на
иррациональные
учения
Ван
Янмина
и
школы
вэйши
.
Фэн
Юлань
же
,
используя
современную
западную
методологию
и
логику
,
создает
формальную
логическую
систему
,
обладающую
«
научным
характером
и
рационалистическим
духом
».
Основной
проблемой
,
занимавшей
современное
конфуцианство
,
явившейся
реакцией
на
антитради
-
ционалистскую
и
прозападную
позицию
«
движения
за
новую
культуру
»,
стало
усвоение
западных
ценностей
науки
и
демократии
в
общекультурном
аспекте
,
логико
-
аналитических
формальных
методов
в
философии
с
одновременным
сохранением
фундаментальных
основ
конфуцианских
традиций
.
АЛЛАНАЗАРОВ
МУҲИДДИН
Мустақил
изланувчи
,
ТошДШИ
Табатоийнинг
билиш
назариясида
мистицизм
ва
ирфон
масалалари
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
Таботабоийнинг
замонавий
фалсафий
илоҳиётшунос
-
лик
масалалари
ва
замонавий
Ғарб
фалсафасига
муносабати
очиб
берилган
.
Шунингдек
,
замонавий
Ғарб
ва
Шарқ
файласуфларининг
қарашлари
таҳлил
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
илоҳиётшунослик
,
фалсафий
илоҳиётшунослик
,
рацио
-
нализм
,
иррационализм
.
Аннотация
.
В
данной
статье
рассматривается
отношение
Таботабои
к
современ
-
ной
философской
теологии
и
современной
западной
философии
.
Также
проанализиро
-
ваны
взгляды
современных
западных
и
восточных
философов
по
данной
проблематике
.
Опорные
слова
и
выражения
:
теология
,
философская
теология
,
рационализм
,
иррационализм
.
Abstract:
This article explains Tabotaboi's approach to modern philosophical
theology and contemporary western philosophy. The views of contemporary western and
eastern philosophers have also been analyzed.
Keywords and expressions:
theology, philosophical theology, rationalism, irrationalism.
Фалсафий
илоҳиётшунослик
–
кейинги
йилларда
Ғарб
файласуфлари
ва
илоҳиётшунослари
томонидан
илоҳиёт
масалаларида
ўзига
хос
фалсафий
ёнда
-
шувни
изоҳлаш
учун
киритилган
атама
ҳисобланади
.
ХХ
аср
давомида
фалса
-
фий
илоҳиётшунослик
файласуфлар
томонидан
ҳам
,
илоҳиётшунослар
томони
-
дан
ҳам
жиддий
қабул
қилинмади
.
Файласуфлар
фалсафий
илоҳиётшунос
-
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
125
ликни
унинг
таълимотида
фалсафий
жиҳатлар
етишмаслиги
учун
танқид
қилишди
.
Диний
тафаккурнинг
ҳозирги
замон
ижтимоий
ҳаётига
интеграцияси
масаласи
билан
боғлиқ
муҳим
муаммоларни
ғоят
аниқлик
асосида
далиллаш
ва
таҳлил
қилиш
билан
банд
бўлган
илоҳиётшунослар
фалсафий
илоҳиётшунос
-
ликка
эътибор
қаратмадилар
.
ХХ
асрнинг
охирги
чорагида
вазият
ўзгарди
.
Методологик
малакаси
кенг
,
тан
олинган
файласуфлар
илоҳиётшунослик
маса
-
лалари
бўйича
фалсафий
характердаги
тадқиқотларни
бошлаб
юбордилар
.
Ғарб
дунёсида
диннинг
инкор
қилиниши
қуйидаги
икки
сабаб
билан
изоҳланади
:
биринчиси
,
дин
ва
фан
ўртасидаги
сохта
қарама
-
қаршилик
бўлса
,
иккинчи
сабаб
,
муайян
ижтимоий
,
сиёсий
ва
ахлоқий
қарашларга
бориб
тақалади
.
Кейинги
йилларда
илм
-
фан
вакилларининг
юқорида
қайд
этилган
жабҳаларга
муносабати
ўзгариши
кузатилмоқда
.
Позитивизм
ривож
-
ланиши
чўққига
чиққан
кунлардан
фарқли
равишда
,
ҳозирги
кунда
фаннинг
динга
қарши
эмаслигини
илгари
сурувчи
таълимотлар
кенг
эътироф
қилин
-
моқда
.
Ҳозирги
кунда
илмий
консепсиялар
қатори
диний
эътиқодларни
ра
-
ционал
тасдиқлашни
қўллаб
қувватловчи
эпистемологик
назариялар
ривож
-
ланмоқда
.
ХХ
аср
70-
йилларида
ҳукмрон
бўлган
ижтимоий
,
сиёсий
ва
ахлоқий
ёндашувлар
сўл
либерал
қарашларга
танқидий
муносабатда
бўлган
ёндашув
-
ларга
ўз
ўрнини
бўшатиб
бермоқда
.
Бугунги
кунда
фалсафий
илоҳиётшунос
-
ликнинг
тикланиши
,
ёндашувларда
рўй
бераётган
ўзгаришларнинг
ҳар
иккала
туридан
ҳам
фойда
олади
ва
билвосита
уларни
рағбатлантиради
.
Бу
ўзгаришлар
бўлаётган
бир
вақтда
,
илоҳиётшунослар
ғайри
насроний
илоҳиётшуносликнинг
насроний
тафаккури
учун
аҳамияти
бўйича
жиддий
мунозараларни
бошлаб
юбордилар
.
Жон
Хик
,
Кентвел
Смит
ва
Гарри
Кюш
каби
илоҳиётшунослар
фақат
насроний
анъаналари
орқали
ҳалоскорликнинг
амалга
оширилиши
эҳтимоллигини
илгари
сурувчи
доктринани
рационал
жиҳатдан
асослаш
мумкин
эмаслигини
таъкидлайдилар
.
Насроний
анъанала
-
рига
содиқ
қолган
ҳолда
улар
Христ
ва
Муқаддас
Троица
(
учлик
)
нинг
илоҳий
-
лиги
доктринаси
бошқатдан
шарҳланишга
муҳтожлигини
таъкидлашади
,
шунингдек
,
улар
муайян
йўналишда
Қуръонни
Яратганнинг
каломи
сифатида
тан
олиниши
мумкин
,
деб
ҳисоблашади
.
Ҳозирги
кунда
фалсафий
илоҳиёт
-
шунослик
таълимотида
диний
плюрализм
масаласи
асосий
баҳс
мавзуси
бўлмасада
,
бу
йўналишга
бўлган
эътиборнинг
кучаётганлиги
кузатилмоқда
1
.
Мавзудан
келиб
чиққан
ҳолда
савол
туғилади
:
кейинги
йилларда
ислом
тафаккурида
ғарб
фалсафий
илоҳиётшунослигига
тааллуқли
бирор
бир
му
-
носабат
илгари
сурилдими
?
Баъзан
ғарб
тадқиқотчилари
ҳозирги
замон
ислом
тафаккурида
фалсафий
нуқтаий
назардан
бирор
бир
таълимот
ёки
қараш
мавжудлигига
шубҳа
билдиришади
.
Чунки
,
улар
фақат
ислом
тафак
-
курининг
фалсафий
мушоҳадага
эга
бўлмаган
,
фалсафага
душман
бўлган
вакилларининг
асарларини
биладилар
.
Лекин
биз
шиа
мазҳаби
фалсафий
ва
илоҳиётшуносликка
доир
анъаналарида
насроний
файласуфлар
фалсафий
1
Legenhausen. Islam and Religion. – London: al-Hoda, 1999. – P. 24.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
126
илоҳиётшуносликда
кўтарган
муаммоларга
таалуқли
бўлган
етарлича
мате
-
риалларни
топдик
.
Шиа
мазҳаби
фалсафий
илоҳиётшунослиги
билан
танишиш
-
нинг
энг
яхши
воситаси
–
бу
Аллома
Таботабоийнинг
асарлари
ва
қарашларини
ўрганиш
ҳисобланади
.
Мутафаккирнинг
ислом
оламида
Қуръоннинг
билимдони
ва
фалсафий
дунёқараш
эгаси
сифатидаги
обрўси
,
унинг
асарларини
диншу
-
нослик
ва
фалсафий
илоҳиётшуносликни
қиёсий
ўрганувчи
тадқиқотчилар
томонидан
алоҳида
диққат
ва
эътибор
билан
тадқиқ
қилишни
талаб
этади
.
Баъзи
мусулмон
вакилларида
савол
туғилади
:
нима
учун
мусулмонлар
ғарб
фалсафий
илоҳиётшунослиги
доирасида
шаклланадиган
муаммоларга
мурожаат
қилишлари
лозим
?
Бу
муаммонинг
баъзи
сабаблари
бор
.
Бирин
-
чидан
,
ушбу
саволларга
мусулмонлар
жавобини
шакллантириш
орқали
ислом
анъаналарига
нисбатан
ҳурмат
уйғотиш
мумкин
,
чунки
,
кейинги
вақтларда
ислом
анъаналарига
муносабат
,
афсуски
,
сиёсатга
таянган
ҳолда
ифода
этилмоқда
.
Иккинчидан
,
фақат
ўрта
асрлар
ислом
тафаккури
билан
-
гина
таниш
бўлган
тадқиқотчилар
ислом
фалсафий
илоҳиётшунослиги
анъа
-
налари
билан
танишиш
имкониятига
эга
бўладилар
.
Учинчидан
,
бундай
ин
-
теллектуал
ҳаракатлар
кўриб
чиқилаётган
мураккаб
масалаларни
ҳал
қилишга
ёрдам
беради
,
бир
қатор
масалалар
ва
йўналишлар
бўйича
ислом
тафаккурининг
келажакдаги
тараққиётига
ўз
ҳиссасини
қўшади
.
Яқин
вақт
ичида
Ғарбда
фалсафий
илоҳиётшуносликка
бўлган
қизиқиш
-
нинг
ортиши
,
динга
нисбатан
жиддий
ёндашиш
заруриятига
эҳтиёж
борлигини
кўрсатиб
берди
.
Ваҳоланки
,
аксарият
олимлар
динни
ҳозирги
замон
дунёнинг
илмий
манзарасига
зид
келадиган
онг
шакли
сифатида
баҳолаган
эдилар
.
Черковдан
юз
ўгирган
аксарият
кишилар
энди
унинг
бағрига
қайтмоқдалар
.
Лекин
динга
нисбатан
норозиликни
келтириб
чиқарган
муаммолар
ҳали
ҳам
ўз
ечимини
топгани
йўқ
.
Ғарбда
насронийлик
ичидаги
муаммолар
,
ўз
ҳолича
,
диний
муаммолар
ҳисобланган
.
Баъзи
тадқиқотчилар
насронийликдан
юз
ўгиришларига
сабаб
бўлган
хатолардан
ислом
дини
ҳимояланган
бўлишини
таъкидлайдилар
.
Масалан
,
насронийликнинг
энг
муҳим
таълимотларидан
бири
–
Троица
(
Учлик
)
ақидаси
ҳисобланади
.
Ўрта
асрлардан
буён
илоҳиётшунослар
бу
таълимотни
эътиқод
сифатида
қабул
қилиниши
зарур
,
деб
ҳисоблаганлар
.
Улар
эътиқодни
ақл
ўлчамларига
мувофиқ
келмайдиган
ҳолатни
қабул
қилиш
йўли
,
деб
баҳолаганлар
.
Ҳозирги
замон
илоҳиётшунослари
эса
,
ушбу
таълимот
-
ни
ақлий
асосланишга
тааллуқли
бўлмаган
сир
,
деган
постулатни
илгари
суришди
.
Ҳозирги
замоннинг
Питер
ван
Инваген
ва
Томас
В
.
Морис
каби
ди
-
ний
файласуфлари
ушбу
доктринанинг
ақлий
далилланганлигини
фалсафий
асослашга
уриндилар
.
Бу
ҳолат
Аллома
Таботабоий
қарашларининг
асосли
эканлигини
кўрсатмоқда
.
Мутафаккирнинг
Қуръонга
шарҳи
келтирилган
ал
-
Мезон
асарида
баён
қилинган
фалсафий
мушоҳадаларида
учлик
таълимотининг
асоссиз
эканлигини
очиқ
кўрсатиш
,
яккаХудолик
эътиқодини
қатъий
ҳимоя
қилиш
масалалари
муҳокама
қилинган
.
Мутафаккирнинг
юқоридаги
масалар
-
ларга
оид
фикрларини
оятуллоҳ
Хусайний
Теҳроний
тўплаб
,
ўзининг
“
Меҳри
Тобон
”
асарида
баён
қилган
.
Ушбу
қарашларда
ислом
илоҳиётшунослигига
хос
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
127
бўлган
рационализм
баён
қилиниб
,
ислом
илоҳиётшунослиги
рационализми
ва
замонавий
насронийлик
илоҳиётшунослигига
хос
бўлган
иррационализм
оқими
йўналишлари
орасидаги
қарама
-
қаршилик
кўрсатиб
берилган
.
Насронийлик
илоҳиётшунослигидаги
ушбу
йўналиш
мўжизани
асосланмаган
,
сохта
фактлар
билан
тавсифлаган
.
Таботабоийнинг
ислом
мистисизми
(
ирфон
)
масалаларига
бағишланган
асарлари
мутафаккирнинг
асл
мистисизмга
мойиллигини
кўрса
-
тади
.
Мутафаккир
ислом
мистисизмини
(
ирфон
)
сохта
зиддиятларга
қарамасдан
рационалликка
эга
,
деб
юқори
баҳо
беради
.
Шундай
қилиб
,
Таботабоийнинг
асарлари
нафақат
ислом
илоҳиётшунослигининг
намунаси
,
айни
вақтда
,
замо
-
навий
ва
рационал
илоҳиётшуносликнинг
,
шунингдек
,
рационал
мистисизм
-
нинг
намунаси
ҳисобланади
.
Файласуф
қарашларида
ўзига
хос
,
оригинал
элементларни
излашга
одат
-
ланган
ғарб
фалсафаси
тадқиқотчиси
Таботабоий
асарларининг
аҳамиятини
баҳолай
олмаслиги
мумкин
.
Аллома
Таботабоий
Мулло
Садро
ва
унинг
транс
-
цендентал
фалсафасига
асосланган
тафаккур
мактабининг
ҳимоячиси
ҳисобла
-
нади
.
Фома
Аквинский
католик
илоҳиётшунослигига
қандай
таъсир
ўтказган
бўлса
,
Садро
фалсафаси
ҳам
замонавий
шиа
илоҳиётшунослигига
шундай
кўламда
таъсир
ўтказган
.
Аллома
Таботабоийнинг
фалсафий
илоҳиётшунос
-
лигида
аҳамиятга
эга
бўлган
қарашлар
ва
тушунчаларни
Мулло
Садро
ва
Носируддин
Тусий
асарларида
учратиш
мумкин
.
Бу
ҳолат
Таботабоий
илоҳиёт
-
шунослигининг
юқорида
қайд
этилган
мутафаккирлар
қарашлари
ва
анъанала
-
рига
мувофиқ
тарзда
шаклланганлигини
билдиради
.
Ҳозирги
кун
Ғарб
фалсафий
илоҳиётшунослиги
каби
Аллома
Таботабоий
илоҳиётшунослигида
ҳам
аниқ
таърифлар
ва
дедуктив
далиллардан
фойдалани
-
лади
,
шунингдек
,
иккала
ёндашувлар
орасида
фарқ
қилувчи
жиҳатлар
ва
қирра
-
лар
мавжуд
.
Бу
жиҳатлар
инглиз
-
америка
фалсафий
илоҳиётшунослиги
таҳли
-
лий
анъанасининг
шиа
анъанасида
Ибн
Синонинг
мантиқий
қарашлари
ва
уларнинг
ислом
фалсафасига
таъсирини
инкор
қилишида
намоён
бўлади
.
Лекин
таҳлилий
фалсафа
ва
ислом
фалсафасида
исботсиз
қабул
қилиниши
мумкин
бўлган
интуитив
билиш
қатъий
фарқланади
.
Ислом
фалсафасини
тадқиқ
қилувчи
ғарб
тадқиқотчиси
,
унинг
фикрича
,
нотўғри
асосланган
исбот
-
далилларни
кескин
рад
қилишда
эҳтиросга
йўл
қўймасликни
ва
аксарият
ҳолларда
замонавий
Ғарб
гипотезаларига
мос
келмайдиган
фундаментал
рационал
интуиция
ҳақидаги
асосланган
материалларни
қидириб
топишни
ўрганиши
зарур
.
Замонавий
насронийлик
илоҳиётшунослиги
ва
ислом
илоҳиётшунослиги
ўртасидаги
яққол
фарқлардан
бири
сифатида
қуйидагиларни
келтириш
мум
-
кин
:
насронийларнинг
Худога
эътиқоди
шахсга
мурожаат
сифатида
олиб
бо
-
рилади
,
мусулмонларнинг
Худога
эътиқоди
олий
ҳилқат
,
зотга
мурожаат
сифатида
олиб
борилади
.
Ушбу
фарқнинг
аксарият
илоҳиётшунослик
маса
-
лалари
учун
долзарб
аҳамиятга
эгалигига
қарамасдан
,
насронийлар
ҳам
,
мусул
-
монлар
ҳам
унга
эътибор
қаратишмаган
.
Насронийлар
доимо
Худони
шахс
эканлигини
таъкидлайдилар
,
мусулмонлар
эса
буни
инкор
қилишади
.
Насро
-
нийлик
анъанасида
фаолият
юритувчи
диншунос
файласуфлар
томонидан
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
128
теизмга
таъриф
берилганда
,
Худога
шахсият
сифатида
эътиқод
қилиши
керак
-
лигини
таъкидлашади
. “
Фалсафа
энциклопедияси
”
да
қуйидаги
таъриф
келти
-
рилади
: “
Теизм
ягона
Худога
(
теос
)
бўлган
эътиқоддир
ва
Худо
сажда
қилишга
лойиқ
бўлган
шахс
бўлиб
,
оламдан
ажралиб
туради
,
лекин
ҳар
доим
унда
фаолият
олиб
боради
”
1
.
Жон
Х
.
Хик
таърифига
кўра
: “
Теизм
–
бу
ягона
Худога
эътиқод
бўлиб
,
одатда
Худо
шахсига
сиғиниш
сифатида
изоҳланади
”
2
.
Ричард
Свинберннинг
таъкидлашича
,
теист
–
ягона
Худога
эътиқод
қилувчи
бўлиб
,
Худо
“
танага
эга
бўлмаган
,
абадий
,
озод
,
ҳамма
ишга
қодир
,
ҳамма
эзгу
ишлар
-
ни
билувчи
шахсият
бўлиб
,
оламнинг
асосчиси
,
инсоният
бўйсунувчи
ва
сажда
қилувчи
объект
ҳисобланади
”
3
.
Ж
.
Л
.
Мекки
ҳам
атеистик
ёндашув
билан
ку
-
рашган
ҳолда
,
Свинберннинг
теизмга
таърифини
қўллаб
қувватлайди
4
.
Ҳозирги
замон
насронийлик
фалсафий
илоҳиётшунослиги
вакиллари
орасида
энг
кучли
ва
таниқли
тадқиқотчи
Вилям
П
.
Алстон
ҳисобланади
.
Олимнинг
асарлари
ўткир
тафаккур
ва
аниқ
таҳлиллар
асосида
баён
қилинган
.
Алстон
фикрича
,
яккахудолик
(
теистик
)
динларининг
ақидаларига
мувофиқ
Худо
билим
ва
мақсадлари
дунёсида
фаолият
юритувчи
энг
олий
арбоб
ҳисобланади
5
.
Алстон
ҳам
юқорида
қайд
этилган
тадқиқотчилардек
,
Худо
ва
инсон
ўртасидаги
ўхшашликка
урғу
беришга
ҳаракат
қилади
.
Бунга
сабаб
сифатида
қуйидаги
фикр
келтирилади
,
агар
Худо
инсонларга
ўхшаш
бўлмаган
мавжу
-
дот
бўлса
,
унинг
борлигини
тасдиқловчи
барча
далиллар
асоссиздир
.
Қарор
қабул
қилмоқ
,
турли
хил
нарсаларни
билмоқ
ва
уларнинг
асосида
фаолият
юритмоқ
,
ҳаракат
қилмоқ
фақат
инсонларга
хос
ҳаракатлардир
.
Агар
биз
Худонинг
билишини
,
қарор
қабул
қилишини
ва
фаолият
юритишини
билсак
ва
англасак
,
ўз
-
ўзидан
ушбу
инсоний
ҳаракатлар
Худога
ҳам
хос
бўлади
,
демак
,
Худонинг
инсонмонандлиги
ҳақиқатга
яқин
.
Насроний
илоҳиётшу
-
нослари
орасида
Чарлз
Харстхорннинг
жараён
илоҳиётшунослиги
таълимо
-
тида
юқоридаги
тенденсия
яққол
намоён
бўлган
.
Харстхорн
насронийлар
-
нинг
ўрта
асрлардаги
Худо
ҳақидаги
консепсиясини
асосланмаган
таълимот
сифатида
баҳолайди
.
У
Худога
шахс
сифатида
ёндашишини
таклиф
қилди
,
унинг
фикрича
,
Худо
ўзгариш
,
ўз
билимини
кенгайтириб
бориш
,
вақт
бўйи
-
ча
мавжуд
бўлиш
хусусиятларига
эга
.
Харстхорннинг
шогирди
Алстон
бу
даъволарни
рад
қилди
.
Алстон
Худога
нисбатан
шахсият
ёндашувини
сақла
-
ган
ҳолда
,
ўрта
асрлар
илоҳиётшунослиги
билан
анъанавий
боғлиқ
бўлган
Худонинг
транссенденталлигини
илгари
сурувчи
илоҳиётшунослик
таъли
-
мотини
ривожлантирди
.
Ҳозирги
замон
насронийлик
илоҳиётшунослиги
Худонинг
шахсият
табиатига
эгалигига
урғу
беришнинг
яна
бир
сабаби
сифатида
,
бундай
қараш
Муқаддас
китоб
(
Инжил
)
га
мувофиқ
келишини
бел
-
гилайди
.
Замонавий
насронийлик
илоҳиётшунослиги
вакилларининг
акса
-
1
Owen H.P. Teism in the Encyclopedia of Philosophy, 1972, VIII.
−
P. 97.
2
Hick John. Philosophy of Religion. – N.J.: Prentice Hall, 1973.
−
P. 5.
3
Swinburne Richard. The Coherence of Teism. – Oxford: Clarendon Press, 1977.
−
P. 1.
4
Mackie J. L. The Miracle of Teism. – Oxford: Clarendon Press, 1982.
−
P. 21.
5
William P. Alston. The Perception of God. Philosophical Topics. Vol. 16, No. 2 (Fall 1988).
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
129
рият
қисми
илоҳиётга
нисбатан
Юм
ва
Кант
асарларида
акс
этган
фалсафий
ҳуружларга
фалсафадан
тўлиқ
воз
кечган
ҳолда
жавоб
қайтардилар
.
Улар
ўрта
асрлар
насронийлик
илоҳиётшунослиги
илоҳий
ваҳийларда
келган
тушунчаларни
ишлаб
чиқмасдан
,
юнон
фалсафаси
тушунчаларидан
фойда
-
ланганлиги
учун
нотўғри
йўлдан
кетганлигини
таъкидлайдилар
.
Бу
қарашга
қарши
чиққан
Роберт
Каммингс
Невиллнинг
таъкидлашича
,
яҳудий
тафак
-
кури
пайғамбар
Исо
Масиҳ
даврига
қадар
эллинлашиб
бўлган
,
Афина
ва
Қуддус
дунёқарашлар
тизимининг
ўзаро
мувофиқ
келмаслиги
ҳақиқатга
тўғри
келмайди
,
бу
ҳолат
бироз
бўрттирилган
1
.
Шиа
илоҳиётшунослиги
анъаналарида
ҳам
муайян
даврларда
Худога
нисбатан
антропоморф
ёндашув
илгари
сурилган
.
Лекин
бу
йўналиш
Қулайний
(329
ҳ
.
й
./941
мил
.
й
.
вафот
этган
)
ва
Шайх
Содиқ
(381
ҳ
.
й
./991
мил
.
й
.
вафот
этган
)
каби
уламолар
томонидан
эътиқодга
зидлиги
учун
тўлиқ
инкор
қилин
-
ган
.
Қулайний
ва
Шайх
Содиқ
Худони
тавсифлаш
учун
фойдаланилган
инсонга
хос
сифатларни
рамзий
маънода
тушуниш
лозимлигини
исботлаш
учун
Муҳаммад
(
с
.
а
.
в
.)
ва
имомларнинг
етарли
миқдордаги
ҳадисларини
тўплади
-
лар
.
Аллома
Таботабоийнинг
тафаккури
юқорида
қайд
этилган
уламолар
асос
солган
,
узоқ
тарихга
эга
фалсафий
илоҳиётшунослик
анъаналарига
асосланади
.
Ақл
-
идрок
ва
дин
ўртасидаги
сохта
зиддиятни
ҳал
қилишнинг
калити
ҳисоб
-
ланган
юқоридаги
анъаналар
тизими
ўзига
хос
шарҳга
,
талқинга
эҳтиёж
сезади
.
Шиа
анъаналарининг
юқоридаги
талқини
ўзига
хос
хусусиятларига
эга
бўлиб
,
у
имомларнинг
ҳадислари
(
Ахбор
)
билан
тасдиқланган
ва
рационалликка
эга
,
ҳамда
талқинда
ислом
мистисизми
билан
чамбарчас
боғлиқ
бўлган
ички
руҳият
,
маънавиятга
эътибор
берилади
.
Лекин
шиа
анъаналарининг
эзотерик
шарҳидаги
рационалликни
тушунишда
аниқлик
билан
ёндашиш
керак
.
Бу
рационаллик
Ғарб
файласуфлари
ва
эмпириклари
назарда
тутган
рационаллик
эмас
.
Шиа
анъаналарида
Муқаддас
китоб
,
Қуръони
Каримни
эзотерик
шарҳ
-
лашда
(
тафсир
)
рационаллик
бошқача
тушунилади
,
яъни
Исломда
ифода
этилган
ақидалар
ва
тушунчалар
ўртасидаги
мантиқий
муносабатларга
онгли
равишда
асосланиб
,
илоҳиётшунослик
тизимини
шакллантириш
,
яъни
ақлга
ва
мантиқийликка
таяниш
тушунилади
.
Натижада
,
дин
ва
фан
ўртасидаги
сохта
зиддиятларга
нисбатан
икки
хил
ёндашувнинг
гувоҳи
бўламиз
.
Неоортодоксал
ёки
либерал
кўринишга
эга
бўлган
замонавий
насронийлик
илоҳиётшунослиги
ёндашуви
илоҳиёшунослик
муаммолари
ва
фан
,
фалсафий
таълимотлари
ўртасида
ўзаро
боғлиқлик
,
алоқа
бўлишини
инкор
қилади
.
Мусулмон
анъаналари
эса
,
ўз
навбатида
,
улар
орасида
синтез
бўлишини
маъқуллайдилар
.
Насроний
илоҳиётшунослари
ўз
таълимот
-
ларини
,
уларнинг
Худонинг
шахсияти
ҳақидаги
доктриналари
ўрта
аср
ило
-
ҳиётшуносларининг
мавҳум
Худосига
қараганда
,
Инжилда
тасвирланган
Худо
сиймосига
мувофиқ
келишини
илгари
сурган
ҳолда
,
маъқуллайдилар
.
Худони
шахслаштириш
(
персоналлаштириш
)
тенденцияси
насронийлик
таълимотида
1
Robert Cummings Neville. A Theory Primer. – Albany: SUNY Press, 1991.
−
P. 5–6.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
130
яққол
намоён
бўлмаса
ҳам
,
доим
мавжуд
бўлган
.
Мусулмон
илоҳиётшунослари
ўз
таълимотларининг
исбот
-
далилларини
Қуръон
ва
ҳадисларга
асосланиб
илгари
суришди
.
Нотўғри
фалсафий
илоҳиётшуносликка
асосланган
мусулмон
илоҳиётчилари
файласуфлар
ва
илоҳиётшунослар
томонидан
таклиф
қилинган
шарҳларга
эътироз
билдирдилар
,
улар
муқобил
илоҳиётшунослик
доктринаси
-
ни
таклиф
қилиш
ўрнига
,
илоҳиётшуносликдан
воз
кечдилар
.
Аллома
Таботабоий
асарларида
фалсафий
илоҳиётшунослик
таълимоти
-
да
Худога
нисбатан
шахсият
тавсифлари
том
маънода
келтирилмайди
.
Мутафаккирнинг
таъкидлашича
,
Шахсни
тавсифловчи
атамалар
Худога
нис
-
батан
қўлланилганда
,
қайта
изоҳланиши
керак
,
чунки
,
Яратгувчи
ва
унинг
бандалари
ўртасида
фундаментал
онтологик
фарқ
мавжуд
.
Мисол
учун
Таботабоий
келтирган
Худо
каломининг
фалсафий
таҳлилини
кўриб
чиқа
-
миз
.
Мутафаккир
фикрига
кўра
,
Худо
билими
,
ҳозир
бўлиш
,
намоён
бўлиш
илми
,
яъни
“
илми
ал
-
ҳудури
”
ҳисобланади
.
Ҳозир
бўлиш
орқали
билиш
тушуниб
бўлмайдиган
,
кўриб
бўлмайдиган
билиш
бўлиб
,
бу
билимда
билиш
объекти
бевосита
билувчининг
олдида
ҳозир
бўлади
,
намоён
бўлади
.
Билимнинг
бу
тури
ислом
фалсафасида
муҳим
ўринга
эга
бўлиб
,
Суҳравар
-
дийдан
бошлаб
,
Мулло
Садрогача
бўлган
мутафаккирлар
бу
муаммо
билан
шуғулланганлар
.
Юқорида
келтирилган
мисоллар
оғриқ
ва
очлик
каби
онгга
боғлиқ
бўлган
ҳолатлар
,
ҳамда
билимни
,
яъни
хусусий
онг
билимини
рад
қилади
.
Илм
ал
-
ҳудурда
билувчи
,
билим
ва
билиш
объекти
бир
бутунликни
ташкил
қилади
.
Таботабоий
ашарийлар
ва
мўтазилийларни
илм
ал
-
Ҳусул
-
нинг
Худога
хослигини
маъқуллаганликлари
учун
танқид
қилади
.
Илм
ал
-
Ҳусул
–
онгда
ҳосил
бўладиган
билимлар
тизими
ҳисобланади
.
Худо
ва
инсонга
хос
бўлган
билим
турлари
ўртасида
онтологик
тафовут
мавжуд
,
бу
тафовут
Худо
ва
шахс
ўртасидаги
онтологик
фарққа
асосланади
1
.
Аллома
Худо
билимини
изоҳлаш
учун
ислом
илоҳиётшунослигидаги
бошқа
тафо
-
вутларга
мурожаат
қилади
,
бу
мукаммал
(
батафсил
)
билим
(
илм
ат
-
тафсили
)
ва
умумийлашган
билим
(
илм
ал
-
ижмалий
)
ўртасидаги
тафовутдир
.
Субъект
объектнинг
барча
хусусиятларини
тўлиқ
билса
,
мукаммал
билимга
эга
бўла
-
ди
,
у
объектга
тегишли
барча
ўзига
хос
мулоҳазаларни
ўзлаштирган
бўлади
.
Субъект
объектнинг
барча
хусусиятлари
ҳақида
тўлиқ
билимга
эга
бўлмас
-
дан
,
умумий
маълумотларни
билса
,
у
умумийлашган
билимга
эга
бўлади
,
лекин
зарур
вақтларда
объектнинг
умумий
жиҳатлари
ҳақида
маълумотни
бера
олади
.
Юқоридаги
тафовут
замонавий
ғарб
фалсафасида
баҳс
мавзуси
бўлган
алоҳида
содир
бўлувчи
ва
тобеликда
мавжуд
бўлувчи
эътиқодий
ҳолатлар
ўртасидаги
тафовутларга
мувофиқ
келади
.
Аллома
Таботабоийнинг
таъкидлашича
,
Худо
содда
,
соф
борлиқ
бўлиб
,
у
мукаммалликка
эга
экан
,
унинг
яратганлари
(
махлуқотлари
)
ҳеч
қандай
тафовутсиз
,
олий
шаклда
унинг
1
لﺎﺱ
،
ﯽﻡﻼﺱا
گرﺰﺑ
ُﻪﻧﺎﺨﺑﺎﺘﮐ
،
ﯽیﺎﺒﻃﺎﺒﻃ
ﻪﻡّﻼﻋ
،
مﻼﺱارد
ﻪﻌﻴﺷ
٥٤
ص
،
١٤٤
،
١٤٧
.
(“Shia
dar eslom” ,Allome Tabotaboiy, ketobxone-e bo’zo’rge eslomiy , sol-e 54, sahife-e 144, 147.)
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
131
ўзида
ҳозир
бўлади
, “
Худо
махлуқотлари
ҳақида
умумийлашган
билимга
эга
бўлса
ҳам
,
жоиз
бўлганда
,
улар
ҳақида
мукаммал
билимга
эга
бўлади
”
1
.
Замонавий
ғарб
фалсафий
илоҳиётшунослиги
йиллар
давомида
Худонинг
вақт
ҳақиқатларига
муносабати
,
яъни
вақтни
англаши
,
билишининг
қай
тарзда
рўй
беришини
тадқиқ
қилмоқда
.
Худо
,
масалан
,
бугун
шанба
кун
эканлигини
қандай
билиши
мумкин
?
Ислом
илоҳиётшунослиги
бу
саволга
қуйидагича
жавоб
беради
:
Худонинг
ҳамма
нарсани
билиши
инсоннинг
билишидан
тубдан
фарқ
қилади
.
Худонинг
онгидаги
ҳақиқат
ҳақидаги
мулоҳазаларни
инсонга
хос
шаклда
,
антропоморфик
тушуниш
мумкин
эмас
.
Барча
тафо
-
вутлар
ва
ўзгаришларни
чекланган
атамаларда
тушуниш
лозим
.
Модомики
,
Худо
ўз
яратганларига
бугун
шанба
эканлигини
етказар
экан
,
биз
бугун
шанба
кун
эканлигини
билиш
Худога
хослигини
қайд
этишимиз
мумкин
,
лекин
Худо
ҳеч
қачон
бундай
тарзда
мулоҳаза
юритиб
,
муносабатда
бўлмайди
.
Таботабоийнинг
фикрича
,
Худо
шунчалик
буюкки
,
у
барча
инсон
-
ларнинг
тасаввурларида
мавжуд
ғоялар
ва
моҳиятларга
ўз
тафаккури
орқали
киришга
,
етишга
қодир
.
Акс
ҳолда
,
у
муайян
таркибга
ўтиш
ва
ўзгариш
хусусиятларига
эга
бўлар
эди
,
ҳатто
унинг
каломида
потенциал
хатолар
ҳам
бўлиши
мумкин
эди
.
У
биз
ўйлагандан
ҳам
қудратли
ва
буюкдир
2
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
Худони
мадҳ
этиш
илоҳий
билишни
тасдиқловчи
муқаддас
ёзувлар
талқинида
намоён
бўлади
.
Уларда
илоҳий
билиш
ва
инсоний
билиш
ўртасидаги
ўхшашликдан
кўра
,
улар
орасидаги
тафовутга
эътибор
берилади
.
Илоҳий
сир
ва
трансценденталлик
Худонинг
нафақат
шахсиятга
эга
эмаслиги
,
балки
субстанция
ҳам
бўла
олмаслигини
тасдиқлайди
.
Субстанция
мавжудликдан
иборат
,
бу
ҳолат
эса
чекланганлик
ва
чегараланганликни
анг
-
латади
.
Худо
эса
чекланмаган
,
у
миқдорий
хусусиятга
эга
эмас
,
шунинг
учун
у
субстанция
бўла
олмайди
.
Модомики
,
Аллома
Таботабоий
Худо
ва
инсоннинг
билими
ва
нутқини
метафизик
жиҳатдан
тафовутга
эгалигини
қайд
қилар
экан
,
Алстоннинг
эътирозига
қуйидагича
жавоб
беради
,
юқорида
қайд
этилган
тафовут
Худонинг
нутқи
ва
билимини
англаб
бўлмаслигини
билдиради
.
Аллома
Таботабоий
Оламни
Худонинг
каломи
эканлигини
илгари
сурувчи
ёндашув
тарафдорла
-
ридан
ўзини
узоқроқ
тутишга
ҳаракат
қилади
.
Таботабоий
бу
қарашларни
инкор
қилади
,
чунки
улар
Худонинг
ўз
пайғамбарлари
билан
мулоқотга
киришувини
тасдиқловчи
ҳар
қандай
тасдиқни
оддий
киноя
сифатида
талқин
этилишига
сабаб
бўладилар
.
Мутафаккир
Худонинг
каломини
ҳақиқий
,
реал
мулоқот
сифатида
баҳолайди
.
Худонинг
ваҳийси
муайян
инсонларга
йўналти
-
рилган
реал
мулоҳот
бўлиб
,
ваҳий
воситасида
хабар
юборилади
.
Худонинг
ўз
пайғамбарига
(
расулига
)
хабар
юбориши
,
унинг
бир
шахсдан
бошқа
бир
шахсга
1
AllamahSayid Muhammad Husain Tabataba’i. Bidayat al-Hikma: The Elements of Muslim
Metaphysics. Part 9, trans. Ali QuliQarai, at-Tawhid, Vol. IX, No. 1-2(Muharram-Jamadi II 1414/
July-December 1994),
−
P. 171.
2
ج
،
نﺁﺮﻘﻟا
ﺮﻴﺴﻔﺕ
ﯽﻓ
ناﺰﻴﻤﻟا
٥
،ص
،
٢١
(“al-mizan fi tafsiro’l-Qo’ron”, j-5, sahife-e 61.)
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
132
юбориладиган
фикрга
эга
эканлигини
англатмайди
,
яъни
бу
ҳаракатда
Худода
шахс
хусусияти
намоён
бўлмайди
.
Худонинг
инсон
билан
мулоқотга
кири
-
шиши
,
унинг
инсонда
ички
билимни
яратиши
сифатида
белгиланади
,
бунда
Худонинг
яратувчанлигига
аҳамият
берилмоқда
.
“
Инсоният
жамиятига
бахтни
кафолатлайдиган
қонунларни
инсон
ақли
,
тафаккури
воситасида
англаб
етиш
мумкин
эмас
.
Бутун
махлуқотлар
-
га
(
яратилганларга
)
тааллуқли
бўлган
умумий
раҳбарлик
доктринасига
муво
-
фиқ
,
юқорида
қайд
этилган
қонунлар
ҳақидаги
билимлардан
инсоният
хабардор
бўлиши
учун
инсонларнинг
ички
дунёсида
ўзгача
билим
кучи
мавжуд
бўлиши
зарур
.
Бу
билим
инсонга
реал
ҳаётий
мажбуриятларни
тушуниш
,
англаш
имкониятини
беради
ва
бу
билим
ҳар
бир
инсонга
тегишли
бўлади
.
Бу
онг
ва
англаш
кучи
,
ақл
-
идрок
ва
ҳиссиётдан
фарқли
равишда
, “
пайғамбарга
хос
онг
”
ёки
“
Ваҳий
онги
”
деб
,
аталади
”
1
.
Аллома
Таботабоийнинг
таъкидлашича
,
биз
“
алоқа
воситаси
” (
коммуникация
,
хабар
)
атамасини
инсонлар
ўртасида
фикр
,
ғоя
алмашинувини
ифодалаш
учун
истефода
этамиз
,
шунингдек
,
бу
атамани
ваҳийни
тавсифлаш
учун
ҳам
ишлатиш
мумкин
,
иккала
ҳолда
ҳам
моҳият
битта
–
хабарни
етказиш
ҳи
-
собланади
.
Масалан
,
биз
лампа
атамасини
кашф
қилинган
вақтдаги
“
лампа
”-
дан
тубдан
фарқ
қилсада
,
электр
чироғини
ифодалаш
учун
ишлатамиз
.
Шундай
қилиб
,
ваҳий
Худо
ва
инсон
ўртасидаги
алоқа
воситаси
сифати
белгиланади
,
лекин
бу
алоқанинг
ибтидоси
шахс
ёки
ақл
-
идрок
эмас
2
.
Таботабоий
ваҳийни
илоҳий
мулоқот
сифатида
баҳолайди
,
лекин
бунда
Худо
шахсиятга
эга
эмас
.
Таботабоий
шу
тарзда
Худога
инсон
хусусиятлари
ва
метафизик
чеклашни
нисбат
бермасдан
,
динда
мантиқий
,
рационал
шарҳлашни
қўллаш
мумкинлигини
исботлаб
берди
.
Аллома
Таботабоий
ислом
илоҳиётшунослигида
рационализмни
бошқа
масалаларни
ҳал
қилишда
ҳам
қўллаш
мумкинлигини
кўрсатди
.
Мутафаккир
мўжизага
муносабат
билдирар
экан
,
у
табиий
қонунларнинг
бузилиши
эмаслигини
таъкидлайди
.
Таботабоий
мўжизага
нисбатан
табиий
изоҳ
шарт
эмас
,
деб
ҳисоблайди
.
Агар
мўжизаларни
изоҳлайдиган
ёки
башорат
қилади
-
ган
назария
мавжуд
бўлганида
ҳам
,
унинг
мўжизавийлиги
сира
ҳам
йўқол
-
мас
эди
.
Ҳодисанинг
мўжизалик
жиҳати
унинг
ноодатий
эканлиги
,
пайғам
-
барликнинг
ҳақиқий
эканлигини
исботловчи
даъватнинг
диний
аҳамиятга
эга
эканлиги
билан
белгиланади
.
Шундай
қилиб
,
Таботабоий
мансуб
бўлган
трансцендент
фалсафа
анъа
-
наларида
Худо
соф
борлиқ
эканлиги
таъкидланади
.
Бундай
қарашлар
Фома
Аквинский
таълимотида
ҳам
мавжуд
бўлсада
,
улар
трансцендент
фалсафа
доирасида
томизм
фалсафасига
нисбатан
тўлиқ
ривожлантирилган
.
Илоҳийлик
1
AllamahSayid Muhammad Husain Tabataba’i. Shiite Islam, trans. Seyyed Hosseyn Nasr. –
Houston: FILINC, 1979.
−
P. 143.
2
AllamahSayid Muhammad Husain Tabataba’i. al-Mizan, trans. Sayyid Saeed Akhtar Rizvi. –
Tehran: WOFIS, 1982. Vol. 4,
−
P. 133–42.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
133
ва
реал
воқеликни
бир
бутун
,
деб
билиш
воситасида
трансцендент
фалсафаси
ислом
мистицизми
билан
алоқадор
бўлади
.
Бунда
биз
замонавий
насронийлик
илоҳиётшунослигининг
Аллома
Таботабоий
ривожлантираётган
илоҳиётшу
-
нослигига
нисбатан
яна
бир
эътирозларига
жавоб
топамиз
.
Аксарият
насроний
илоҳиётчилари
ва
файласуфлари
Худони
шахсият
сифатида
тушуниш
лозим
-
лигини
таъкидлашади
,
акс
ҳолда
Худо
шахсиятга
эга
эмас
,
деб
тан
олишга
тўғри
келади
,
бу
ҳолат
унинг
мавжудлигига
шубҳа
уйғотади
.
Насроний
илоҳиётшунослигининг
ва
ғарб
диншунослигининг
аксарият
қисми
бу
дихотомияни
маъқуллашади
.
Лекин
ислом
тафаккурида
бу
дихотомияга
ўрин
йўқ
,
у
инкор
қилинади
.
Мистицизм
фалсафасида
(
тасаввуф
)
Худонинг
шах
-
сиятга
эгалиги
ва
шахсиятга
эга
эмаслиги
концепциялари
ўртасидаги
тафовут
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Бу
тафовутнинг
аҳамияти
Р
.
К
.
Зеннер
томонидан
теизм
ва
монизм
мистик
тажрибаси
ўртасидаги
асос
дихотомияси
таклиф
қилин
-
гандан
сўнг
ошиб
борди
1
.
Худога
шахсият
сифатида
қараш
ёндашуви
тараф
-
дорлари
Худо
эътиқод
қилишга
лойиқ
бўлиши
учун
,
У
кимдир
бўлиши
керак
-
лигини
,
эътиқод
қилувчи
унга
севгилиси
сифатида
мурожаат
қилиши
зарурли
-
гини
таъкидлайдилар
.
Насроний
илоҳиётчилари
Худони
соф
борлиқ
деб
,
билиш
ғояси
уни
совуқ
,
турғун
ҳолатдаги
мавҳумликка
айлантириб
қўйишини
билдирадилар
.
Аллома
Таботабоий
Худонинг
марҳаматлилиги
ва
меҳрибонли
-
гини
унинг
қудрати
сифатида
тавсифлайди
.
Худонинг
марҳамати
унинг
бандалари
эҳтиёжига
қараб
нарсаларни
яратиши
билан
белгиланади
.
Худо
ҳамма
нарсани
яратар
экан
,
демак
,
у
марҳаматли
.
Персоналист
илоҳиётшунос
илоҳий
марҳаматни
бундай
имперсонал
(
шахсга
хос
эмас
)
таҳлил
қилиш
Худони
илиқлик
ва
раҳм
-
шафқатдан
мосуво
қилади
.
Бундай
танқидга
қуйида
-
гича
жавоб
бериш
мумкин
:
персоналистлар
Худога
бўлган
шоирона
ва
фалса
-
фий
ёндашувни
аралаштириб
юборганлар
.
Ақл
-
идрок
имперсоналистик
ило
-
ҳиётшуносликни
афзаллигини
илгари
суради
,
лекин
Худога
бўлган
эътиқодда
персоналистларнинг
шоирона
мурожаатини
инкор
қилмайдилар
.
Румийнинг
“
Маснавий
”
асарида
келтирилган
машҳур
ҳикоятни
эслатиб
ўтиш
лозим
.
Ҳикоятда
чўпон
Худога
антропоморфик
шаклда
сиғинади
,
яъни
Худонинг
ҳамма
хизматини
қилишга
,
жумладан
,
унинг
сочларини
тараб
,
битларини
теришини
айтади
.
Буни
эшитган
Мусо
пайғамбар
чўпонга
таъна
қилади
,
ўз
навбатида
,
Худо
Мусони
чўпоннинг
самимий
ибодатини
бузганликда
айблайди
.
Персоналистик
илоҳиётшуносликнинг
бошқа
мавҳум
фалсафий
илоҳиётшунослик
таълимот
-
ларини
танқид
қилишини
юқоридаги
ҳолатга
ўхшаш
,
лекин
бошқа
йўналишдаги
хато
сифатида
баҳолаш
мумкин
.
Агар
чўпон
Мусонинг
Худо
ҳақидаги
қарашларида
камчилик
топганда
нима
бўлар
эди
?
Аллома
Таботабоий
рационал
ва
имперсонал
илоҳиётшуносликни
қатъий
ҳимоя
қилсада
,
Худога
нисбатан
муносабатида
ва
эътиқодида
образлардан
фойдаланади
.
Мутафаккирнинг
ижод
маҳсуллари
,
шеърлари
бундан
далолат
беради
.
1
Zaehner R. C. Mysticizm: Sacred and Profane. – New-York: Oxford University Press, 1961.
−
P. 54–58.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
134
Аллома
Таботабоий
шеъриятидаги
антропоморфизм
образлари
унинг
фалсафий
илоҳиётшунослигидаги
Худонинг
мавҳумлиги
концепциясига
зид
келмайди
,
чунки
икки
ҳолатнинг
ҳам
ўз
ўрни
бор
.
Бу
иккала
мезон
ўртасидаги
муносабатда
рационал
изоҳлаш
ва
образли
ифодалаш
мумкинлиги
қўллаб
қувватланади
.
Мистик
шеърият
фалсафий
илоҳиётшуносликнинг
рационал
шарҳлаш
шаклини
образли
ифодалайди
.
Диний
фурсат
,
он
монистик
ёки
шахсга
хос
ҳолат
сифатида
,
уни
образли
ифодалашда
шахсиятга
хослигини
,
уни
рационал
шарҳлашда
шахсиятга
хос
эмаслигини
изоҳлаш
,
тушунтириш
мумкин
эмас
.
ТЎРАЕВ
ЛАЗИЗ
Тадқиқотчи
,
ТошДШИ
Маҳмуд
Замахшарий
маънавий
меросида
ахлоқий
қадриятларнинг
ўрни
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
XI–XII
асрларда
яшаб
ижод
қилган
йирик
аллома
,
мутаффаккир
Маҳмуд
Замахшарийнинг
ахлоқий
қарашлари
асарларидаги
турли
хил
ҳикоялар
,
ўгитлар
,
панд
-
насиҳатлар
ва
рамзларни
ўрганиш
орқали
таҳлил
қилинган
.
Маҳмуд
Замахшарийнинг
ўрта
асрлардаги
асосий
ахлоқий
тушунчалар
–
ботиний
гўзаллик
ва
зоҳирий
гўзалликка
оид
танқидий
қарашлари
очиб
берилади
.
Унинг
фалсафий
қарашлари
,
хусусан
,
инсоннинг
ахлоқ
-
одобига
оид
қарашлари
кўриб
чиқилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Атвок
уз
-
заҳаб
,
Рабиъ
ал
-
аброр
,
мезон
,
ички
ва
ташқи
гўзаллик
,
ақлий
тарбия
,
комил
инсон
,
адолат
.
Аннотация
.
В
данной
статье
анализируются
этические
взгляды
великого
уче
-
ного
,
мыслителя
Маҳмуда
Замахшари
,
через
изучение
различных
рассказов
,
сове
-
тов
и
символов
в
его
работах
.
Раскрывается
его
критический
подход
к
важнейшей
этической
концепции
средневековой
эпохи
–
теории
внутренней
и
внешней
красоты
.
Рассматриваются
его
философские
взгляды
,
в
частности
,
о
марально
нравственной
стороне
личности
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Атвак
уз
-
захаб
,
Раби
аль
-
абрар
,
критерий
,
внутрен
-
ней
и
внешней
красоты
,
умственное
образование
,
умный
человек
,
справедливость
.
Annotation.
This article analyzes ethical views of the great scientist, thinker Mahmud
Zamakhshari through studying various stories, narratives, advices and symbols in his
works. The article investigates his approach on the major ethical concept in the medieval
era – theory of internal and the external beauty. His philosophical views, in particular his
views of moral of human being are examined.
Keywords and expressions:
Atvok uz-zakhab, Rabi' al-abrar, criterion, internal and
the external beauty, mental education, intelligent man, justice.
Инсониятга
,
ўзи
туғилиб
вояга
етган
Ватанининг
тарихини
,
насл
-
наса
-
бини
,
келажак
авлодга
илмий
-
маънавий
мерос
қолдирган
алломалар
тари
-
хини
,
фалсафасини
,
дунёқарашини
ўрганиш
хос
.
Қадимдан
ахлоқий
тамойилларга
,
ахлоқий
қадриятларга
алоҳида
эъти
-
бор
қаратилиб
келинган
.
Аслида
“
ахлоқ
”
юнонча
сўз
бўлиб
, “
хулқ
,
одат
”
