SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
193
ТАРИХШУНОСЛИК
//
ИСТОРИОГРАФИЯ
// HISTORIOGRAPHY
УРАЗОВА РАЪНО
Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), ЎХИА
Парилар (Пайрика) образи Ахриманнинг намоён
бўлиш шаклларидан бири сифатида
Аннотация. Ушбу мақолада Авестадаги мифологик парийка (пари) образининг
тарихий-ижтимоий илдизлари, ахлоқий-фалсафий талқини ҳақида фикр юритилади.
Пари образи эронийзабон ва туркий халқлар мифологиясида ўзига хос катта
ўрин тутади. Мақолада пари ҳақидаги тасаввурларнинг барча туркий халқлардаги
турли-туман кўринишлари ҳақида батафсил маълумотлар келтирилади. Шу билан
бирга пари образининг турли халқлар оғзаки ижодида ҳамда бадиий адабиётидаги
кўринишлари мисоллар билан кўрсатилади.
Мақолада пари образининг таснифи ва тавсифи ҳамда функционал таҳлилига
алоҳида ўрин берилган. Авестада пари образининг инсонни чин эътиқодидан
чалғитувчи, алдамчи қиёфаси мақолада асосланган. Париларнинг жисмсиз хилқат-
лар сифатидаги таърифи, ўрни келганда уларнинг жисмонан кўриниш хоссаси,
ҳатто инсон билан мулоқоти, қаҳрамон билан турмуш қуриш ҳоллари – буларнинг
бари париларнинг ижобий қиёфаси сифатида кўрсатилган.
Париларнинг салбий ёвуз образ сифатидаги талқини ҳам мақолада ишончли очиб
берилган. Пари образининг ёвузлик ибтидоси Ахриманнинг ўзининг намоён этиш
шаклларидан бири экани асосланади. Турли хил магик ҳаракатлар, фолбинлик, башорат-
чилик кабиларда одамнинг руҳиятига таъсир ўтказиш орқали фирибгарлик ишларида
пари образидан фойдаланиш ҳоллари ишончли мисоллар билан очиб берилган.
Таянч сўз ва иборалар: зардуштийлик, Авеста, мифология, антропоморф,
зооморф, пари, Аҳура Мазда, Ахриман, Тиштрия, Язад, девлар.
Аннотация. В данной статье рассматриваются исторические и социальные корни
и морально-философская интерпретация мифологического образа пери (пари) в Авесте.
Образ пери играет особую роль в мифологии ираноязычных и тюркских наро-
дов. В статье представлена подробная информация о вариациях этого образа у
всех тюркских народов. Кроме того, иллюстрируются образы пери в устных тра-
дициях и художественной литературе разных народов.
Особое внимание в статье уделено классификации, описанию и функциональ-
ному анализу образа пери в Авесте. Так, пери трактуется в Авесте как обман-
чивый образ, отвлекающий человека от его истинной веры. Интересно обосновы-
вается в статье бестелесность образа пери, с одновременной его способностью
показаться перед человеком в телесном виде, часто в облике красивой девушки.
Даются сведения о случаях замужества пери. Это все трактуется в статье как
«положительные» свойства образа.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
194
Кроме того, убедительно раскрыты сущность отрицательных свойств пери.
Обосновывается мнение о том, что образ пери является одной из форм проявления
источника всех зол - Ахримана. На конкретных примерах раскрыты факты ис-
пользования образов злых пери в магических действиях, прорицаниях, гаданиях и
других формах с целью влияния на психику людей.
Опорные слова и выражения: зороастризм, Авеста, мифология, антропо-
морфный, зооморфный, пери, Ахура Мазда, Ахриман, Тиштрия, Язад, дивы.
Abstract. The innovative component of the article lies in an in-depth study of the
classification, description and functional analysis of the image of “Peri” in the Avesta.
Peri qualifies in the Avesta a deceptive image that distracts a person from his true faith.
Interestingly, the article substantiates the character of the peri, with its simultaneous ability to
appear in front of a person in bodily, often in the guise of a beautiful girl. Details of cases of
marriage of peri with the heroes of stories are given. All this is given in the article as “positive”
image properties.
However, the essence of the negative properties of peri is convincingly revealed. It is
argued that the image of the Peri is one of the forms of manifestation of the source of all the
evils of Ahriman. On specific examples, the facts of the use of images of evil peri in magic acts,
forms and fortune telling with the aim of influencing the psyche of people are revealed.
Keywords and expressions: zoroastrianism, Avesta, mifology, antropomorf,
zoomorphic, Pari, Ahura Mazda, Axriman, Tishtriya, Yazat, Daive.
Узоқ аждодларимиз ислом динини қабул қилгунларига қадар диний
маънавий изланишнинг улкан йўлини босиб ўтганлар. Улар ибтидоий тасав-
вурлардан бошлаб мураккаб диний, ахлоқий-фалсафий дунёқараш тизим-
ларини ўзлаштириш даражасига кўтарилишган. Бу жараёнда Зардушт номи
билан боғлиқ Мазда Ясна динининг ўрни алоҳида. Диннинг номини
“пайғамбари” номи билан аташ анъанаси туфайли Мазда Ясна дини зардуш-
тийлик деб атаб келинади
1
.
Зардуштийликда етакчи ғоя Аҳура Маздани яккаю ягона парвардигор,
яъни яратгувчи худо деб тан олишдан иборат эди. Худо ягона бўлса-да,
Аҳура Мазда яратган деб, эътироф этилган турли маъбуд ва маъбудаларга
ҳам эътиқод қилиш мумкинлиги зардуштийликда амалда кўпхудоликнинг
сақланишига айланди.
Ислом дини Оллоҳнинг яккалигини мутлақ ҳақиқат дея, ҳар қандай
ширкка ўрин қолдирмагани сабабли зардуштийликдан устун келди. Қиёс
орқали буни идрок этган халқимиз исломда барқарор бўлди
2
.
Зардуштийлик дунёни икки қарама-қарши, ўзаро душман қутб орқали
тасвирлайди. Борлиқ эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги дуалистик кураш
майдони деб ҳисобланади
3
. Аҳура Мазданинг яратувчилик функцияси фақат
1
Avеsto: Yasht kitobi. / M.Is’hoqov tarjimasi. – T.: Sharq, 2001. – B. 3-5.
2
Is’hoqov M. Zardusht mashaqqati va islom haqiqati. // Guliston, 2003. - №1. – B.29.
3
Boys Meri. Zoroastriytsi. Vеrovaniе i obichai. – M.: Nauka, GRVL., 1988. - 303s.Yana qarang:
Makhmudova G. About natuve land of zoroastrianizm and Avesta. – USA, Kontinent, 2008. - 93 p.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
195
эзгу дунёни яратишдан иборат ҳисобланган. Бироқ, реал ҳаёт фақат
эзгуликдан иборат эмас. Яхшилик билан ёмонлик доимо юзма-юз. Шу
сабабли зардуштийлик ёмонликни ёвузлик ахлоқий-фалсафий категорияси
сифатида яхлит ҳодиса деб қараган. Ҳар қандай ёмонлик, унинг турли кўри-
нишларидан қатъий назар эзгуликка душман деб қаралган. Ёмонликнинг
моҳияти бир бўлгач, унинг сабабчиси ҳам бир бўлиши керак эди. Эзгулик
Яхши ниятдан, эзгу ўйдан бошланар экан, демак ёвузлик ёмон ниятдан
бошланади. Шу маънода зардуштийлик барча ёмонликларнинг бош саба-
бини
ёвуз руҳ
Ахриман билан боғлади. У барча эзгуликларнинг зидди. Сон-
саноқсиз ёвузликлар қиёфасида намоён бўлаверадиган бахил ва ғайр куч,
ёмонликларининг умумий мужассами. Ахриман Аҳура Мазда яратган эзгу
борлиқнинг Ҳақиқатлигини кўра олмайди
1
. Ўзининг ёвузлик қиёфаларини
эзгу борлиқ Ҳақиқатига зид қўяр экан, унинг асосий қуроли - “Ёлғон”. Имон
йўлидан одамларни чалғитиш учун Ахриман чексиз-чегарасиз алдамчи
қиёфаларини ишга солади. Шунинг учун Авестада Ахриманнинг ёвузлик
моҳияти Драуга (Дуруж), яъни “Ёлғон” деви сифатида таърифланади. Ёлғон
(Дуруж) Арта (Аша) – Ҳақ (Ҳақиқат)га қарама-қарши қўйилади. Чексиз,
поёнсиз курашлар оқибатида универсал қиёфаси Ёлғон бўлган Ахриман йўқ
қилинади. Ҳақиқат ғолиб чиқиб, имон ва эзгулик дунёсининг йўллари
ёвузликдан абадий пок бўлади
2
. Келажакка бундай ишонч билан қараш
зардуштийлик динининг идеали ҳисобланади.
Ёвузликларнинг умумий моҳиятини ўзида жамлаган Ёлғон (Дуруж)
категорияси ҳақида, унинг ижтимоий, тарихий асослари ҳақида бир қатор
мулоҳазаларни ўртага қўйиш мумкин
3
. Жумладан, юқорида таъкидлага-
нимиздек, Авеста Аҳура Мазда яратган эзгу борлиқнинг ҳар бир унсурига
қарама-қарши ёвузлик унсурларини Ахриманнинг турли қиёфалари деб
кўрсатади. Зеро, яратиш функцияси фақат Аҳура Маздага хос бўлиб,
Ахриманнинг кўринишлари бўлмиш барча ёвузликлар яратилмиш ҳодисалар
эмас, балки биргина ёвуз моҳиятнинг турли кўринишларидир
4
.
Ахриманнинг ёвузлик хоссалари унинг ҳасади, яхшиликни кўролмаслиги
орқали юзага чиқади. Чунки Ахриман аввало, эзгуликни кўра туриб, бахил-
лиги туфайли унга ҳасад қилади. Ибтидода Аҳура Мазда борлиқни фақат
эзгулик мажмуи қилиб яратган бир пайтда, Ахриман ҳали йўқ эди. Олам
фақат нурафшон эзгуликлардан иборат эди. Зулмат ҳали порлоқ борлиқнинг
1
Urazova R.T. “Avеsto”da yovuzlikning univеrsal qiyofasi. Ilmiy-tahliliy axborot. O’zbеkiston Rеspublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Toshkеnt islom univеrsitеti. – Toshkеnt, 2011. - № 1. – B.57-60.
2
Avеsto: Yasht kitobi. // M.Is’hoqov tarjimasi. – T.: Sharq, 2001. – B. 3-5.
3
Urazova R.T. Yovuzlik ramzlarining tarixiy-ijtimoiy asoslari va ifoda shakllari. Manbashunoslik,
tarixshunoslik va tarix tadqiqoti mеtodi va mеtodologiyasining dolzarb masalalari. Rеspublika VI
ilmiy-nazariy konfеrеnsiyasi. – Toshkеnt, 2014. – B.145-148.
4
Urazova R.T., Ashurov A.B. Zardushtiylikda salbiy timsollar // Ilmiy risola. – Toshkеnt, “Fan va
tеxnologiyalar” nashriyoti, 2012. - 24 b.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
196
тубида маҳбус эди. 15 ёшли ўспирин билан 70 ёшли кекса тенгдошдек эди.
Чунки эзгу дунёга қарилик бегона, ҳаёт бор, ўлим йўқ эди. Тўқлик бор,
очлик йўқ эди. Хушнудлик бардавом, ғам-ташвиш йўқ эди. Олам бундай
роҳат-фароғатли ҳолда 3 минг йил турган бир пайтда борлиқ тубидаги
зулмат қаърига қамаб қўйилган Ахриман уйғонади. Чунки одамларда ўтмиш
уч минг беташвиш жаннатий йиллар поёнида яратган Зотга лоқайдлик пайдо
бўлади. Шунда Аҳура Мазда фикрга чўмиб, ўз моҳияти тубига назар солади.
Унда яширин бир қора нуқтани кўради. Ўзидан уни ситиб чиқаради. Шу
нуқта бир эврилиб ёмонликлар мужассами ёвуз руҳ Ахриманга, Аҳура
Мазда эса, шу лаҳзадан поко парвардигорга айланади
1
. Зардуштийликда бу
ҳодиса, яъни Аҳура Мазданинг ўзини поклаш ибрати барча имонлилар
(артабон ҳақпарастлар) учун фарзга айланади. Бу ибрат бандаларни доимо
ёвузликдан юз ўгиришга, тан ва руҳ поклигига, Ахриманга хос иблислик
учун руҳида жой бермасликка даъват қилади
2
.
Зулмат қаъридан қутилиб чиққач, Ахриманнинг ёвузликлари эзгу дунё
билан қоришиб кетади. Борлиқда ёруғликка қарши зулмат, соғликка қарши
дард-касал, ҳаётга қарши ўлим..., барча эзгуликларга қарши ёвузликлар
Ахриман моҳиятининг ранг-баранг кўринишлари сифатида намоён бўлаве-
ради. Авеста китобида айни шу қоришиқ дунёнинг авж палласи акс этган,
десак хато бўлмайди.
Ахриман ёвузликлари барча эзгуликлар муқобилида улар билан сон ва
кучда тенг. Яхшилик-ёмонлик қутблари доимий зиддиятда. Айни шу асосда
ёвузликнинг бош омилини зардуштийлик шайтоний васваса “Ёлғон” тимсо-
лида умумлаштиради. Ушбу “Ёлғон” категорияси ёвузликнинг бош сабабчи-
си қилиб кўрсатилади. “Ёлғон” - энг ашаддий дев, у барча турдаги ёмон-
ликлар бўлиб, эзгулик йўлидаги имонли инсонни Ҳақ йўлдан чалғитади
3
.
Дуруж деви Авеста матнлари бўйлаб ёвузликларнинг бош мужассами,
барча ёмонликларнинг сабабчиси, ҳатто, ёмонликларнинг турли-туман
моҳияти сифатида намоён бўлади. Зардуштнинг “Гоҳ”лардаги даъватлари
замирида ҳам Дуруж девини маҳв этиш ғояси етакчи ўрин тутади. Масалан,
48-ясна (Сипантмада “Гоҳ”нинг 2-қўшиғи) “Гуноҳлар учун жазо - охират
онларида Дуруж-Ёлғоннинг кўринишлари (девлар) устидан Арта (Ҳақиқат)
ғолиб бўлади. Огоҳ этилганига қарамай, ёвуз кучлар (девлар) ва Дуружга
боғланган дуруғбандлар ҳар қанча ҳийла-ю найранглар қилмасинлар,
албатта фош бўлажак”, - дейилади. Бу фикрда шу қадар маъно кучлики,
аввало ёвузликлар мояси Дуруж деви ҳақиқат олдида охират куни ҳам ожиз,
1
Urazova R.T. “Avеsto”da yovuzlikning univеrsal qiyofasi. Ilmiy-tahliliy axborot. O’zbеkiston
Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Toshkеnt islom univеrsitеti. – Toshkеnt, 2011. - №
1. – B.57-60.
2
Is’hoqov M. Zardusht mashaqqati va islom haqiqati. // Guliston, 2003. - №1. – B.29.
3
Urazova R.T. Zardushtiylikdagi ma'budalarning tarixiy-ijtimoiy tahlili. – T.: O’zbеkiston milliy
ensiklopеdiyasi, 2013. - 146 b.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
197
дейилмоқчи. Қолаверса, “Дуруж қутқусига берилиб дуруғбанд бўлган зотлар
аввало, оқибатдан огоҳлантирилган”-дейилмоқда. Шунга қарамай, девга
айланган дуруғбандлар ёвузликлар, ёмон қилмишлар қилаверадилар.
Уларнинг барча ёвузликлари ҳам маҳшар куни фош бўлади
1
.
Парилар (пери) – эроний ва туркий мифологияда жисмсиз рўё, аёл
жинсига мансуб ёвуз кучки, Тиштрия (Сириус) ва Митра (Қуёш) маъбудлари
париларга қарши курашадилар
2
. Бир ривоятда айтилишича, кўршапалак
қиёфасига кирган Мушпар Пари Қуёш ва Ойнинг юзини тўсиб, бутун
дунёни зулматга чўктирмоқчи бўлган. Бироқ Қуёш ўзининг нурлари билан
Парини чекинишга мажбур қилган. Пари-танаси йўқ, шахслаштирилган,
қурғоқчилик, ҳосилсизлик, фарзандсизлик хилқати ҳисобланади
3
.
Форс-тожик шеъриятида париларнинг мураккаб функциялари ифодалан-
ганки, яъни у кўринмас бўлиб қолади, кўриниш берганда эса, “чиройли ва
юмшоқ кўнгилли”, диққатни ўзига тортади (худди шу жиҳати билан парилар
Европа адабиётига кириб борган), баъзан яхшиликлар қилади, лекин
инсоннинг ақл-шууридан жудо қилади. Сеҳргарлар доимо улардан ёрдам
сўрайдилар (ёки, аксинча ҳайдаб юборадилар)
4
.
А.Аширов ўз асарида “Парихон – форс-тожикча “пари” – руҳ, “хон” –
одамга зарар етказган руҳларга қарши дуо ўқувчи маъносини билдиради,
деган фикрни келдирган. Унинг таъкидлашича, бу атама дастлаб тарихчи
Жувайнийнинг (XIII аср) Бухорода бўлган Маҳмуд Таробий қўзғолони
ҳақидаги асарида учрайди
5
.
Туркий халқлар мифологиясида доимо парилар образи кузатилади.
Ўзбек, тожик ва бошқа халқларнинг шеърий меросида париларга берилган
ижобий тавсифлар жуда кўп. Адабиётда бу образ етиб бўлмас висол маъ-
носида қўлланилади. Аввало, парилар кўзга кўринмас, рўё хилқат деб
тушунилади. Борди-ю, улар кўзга кўринса, жуда гўзал ва ёқимли қиёфада
бўлиб, кўргувчининг ақлини лол қолдиради ва маҳлиё этади. Ҳатто, инсонни
ақлу-ҳушидан жудо этади. Унинг гўзаллиги олдида лол қолган инсонни
имонидан ҳам маҳрум этади. “Авеста” дунёси учун айни шу хусусият
имонли бандаларни чин эътиқоддан чалғитувчи ёвузлик деб баҳоланади.
Париларнинг рўёлик хусусияти, уларнинг Ахриманга тегишли Ёлғон -
Драуга дунёсига мансублиги деб ҳисобланади
6
.
1
Urazova R.T. Yovuzlik ramzlarining tarixiy-ijtimoiy asoslari va ifoda shakllari. Manbashunoslik,
tarixshunoslik va tarix tadqiqoti mеtodi va mеtodologiyasining dolzarb masalalari. Rеspublika VI
ilmiy-nazariy konfеrеnsiyasi. – Toshkеnt, 2014. – B.145-148.
2
O’zbеkiston milliy ensiklopеdiyasi: T.1: A-Bеshbaliq. – T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2000. – B.65.
3
O’zbеk tilining izohli lug’ati. –T.: O’zME., 2006. Т.I. – B.68.
4
Murodov O. Drеvniе obryadi mifologii u tadjikov dolini Zеravshana. – Dushanbе.: Donish, 1979. – S.56-59.
5
Ashirov A. O’zbеk xalqining qadimgi e'tiqod va marosimlari. –T.: O’zbеkiston milliy
kutubxonasi, 2007. – B.34.
6
Urazova R.T. “Avеsto”da yovuzlikning univеrsal qiyofasi. Ilmiy-tahliliy axborot. O’zbеkiston Rеspublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Toshkеnt islom univеrsitеti. – Toshkеnt, 2011. - № 1. – B.57-60.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
198
Парилар масаласига қайтиб, бу фикрни давом эттирсак, улар биринчи
галда инсоннинг рационал, оқилона хатти-ҳаракатларини издан чиқаришга
ва шу билан бирга эзгулик йўлидаги ҳаракатдан, имону эътиқоддан чал-
ғитишга хизмат қилади
1
.
Париларни инсон қиёфаси - антропоморф, ёки ҳайвон қиёфаси - зооморф
хусусиятлар билан боғлиқ тасаввур этиш ўзбек ва тожик халқларида кенг
тарқалган
2
. Масалан, парилар одамга гўё гўзал ва кўпинча ёйилган
сочларини тараб ўтирган қиёфада кўринар эмиш. Баъзан парилар инсонни
ҳақ йўлдан адаштирувчи, имондан чалғитувчи, маккор, ёвуз хилқатлар
сифатида намоён бўлади
3
(масалан, қирғизлар, қозоқлар ва татарларда ...)
4
.
Парилар кўп ҳолларда инсон кўзига гўё ёш гўзал қиз қиёфасида оқ, кўк,
қизил ҳарир кийимларда кўрингандек бўлади. Уларнинг гўзаллиги олдида
лол қолган инсон имонли хатти-ҳаракатларидан чалғийди ва эътиқодга зид
хатти-ҳаракатлар қила бошлайди, зардуштийликнинг асосий қоидаси бўл-
миш эзгу ўй, эзгу сўз ва эзгу амалдан қолиб, гуноҳ йўлига ўтади.
Ҳиссий дунёси чалғиган инсон ижтимоий-ахлоқий талабларга жавоб
беролмайди. Алдамчи парилар эса, “ўз вазифаси”ни бажаргач, гўё ғойиб
бўлади. Баъзан парилар зооморф қиёфада илон (оқ илон), чиройли қушлар,
кўршапалак, қундуз, қурбақа, тошбақа, баъзан ваҳший ҳайвонлар (йўлбарс)
қиёфасида кўринадилар. Халқимизда илонларга топиниш қолдиқлари ҳозир-
ги кунда ҳам учрайди. Айниқса, оқ илон уй илони, яъни ўзи яшаётган уйни
ҳимоя қилади, деган фикрларни бугунги кунда ҳам учратиш мумкин. Бундай
оқ илонларни баъзи ҳудудларда илон пари деб, уни ўлдириш гуноҳ
саналади, дегувчилар ҳам бор. Ҳатто, Ўрта Осиё халқларида париларнинг
илон қиёфасида кўриниши ҳақидаги тасаввурлар қадимдан мавжуд бўлиб,
қабристонлардаги илонларга ҳурмат билан қаралган
5
. Бу каби тимсолий
кўринишдаги париларнинг қиёфа турлари кўпроқ, гўё улар билан дуч келган
кишининг яшаш муҳити ва тасаввурлар дунёси билан боғлиқ.
Ёвуз ниятли парилар тоифаси бадбашара, кир-чир, одамни ўзидан йир-
гантирувчи хусусиятлар билан боғлиқ тушунилади. Парилар ҳақидаги тасав-
вурлар шу даражада хилма-хилки, баъзан улар ўзлари танлаган эркакларни
Ҳақ йўлидан чалғитиб, улар билан жуфтлашадилар, деб ишонувчилар ҳам
бор
6
. Одамлар орасида ғайритабиий (аномал) туғилган, баъзан нимжон,
1
Urazova R.T. “Avеsto”da yovuzlikning univеrsal qiyofasi. Ilmiy-tahliliy axborot. O’zbеkiston Rеspublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Toshkеnt islom univеrsitеti. – Toshkеnt, 2011. - № 1. – B.57-60.
2
Drеvniе obryadi, vеrovaniya i kulti u narodov Srеdnеy Azii. – M.: Nauka, 1986. -205 s.
3
Andrееv G.V. Albasti i pеri // TV., 1916. –№ 105. –S.3.
4
Urazova R.T. Zardushtiylikdagi ma'budalarning tarixiy-ijtimoiy tahlili. – T.: O’zbеkiston milliy
ensiklopеdiyasi, 2013. - 146 b.
5
Ashirov A. O’zbеk xalqining qadimgi e'tiqod va marosimlari. –T.: O’zbеkiston milliy
kutubxonasi, 2007. –B.27-28
6
Xalmurodov B.R. Farg’ona vodiysi o’zbеklarining dеmonologik qarashlari tizimida dualizm //
O’zMU Xabarlari, 2011. – № 1. – B.116-117.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
199
баъзан ўта бақувват одамларга “парилар теккан” деб қараш одати ҳам бор.
Парилар “хуш кўриб” танлаган одамлар, улар билан тиллашиш даражаларга
етадилар, гўё парилар уларнинг ёрдамчиларига айланади. Шу маънода,
парилар билан боғлиқ тасаввурлар баъзан жинлар ҳақидаги тасаввурлар
билан қоришиб кетади. Масалан, жинлар, ҳатто баъзан алвастилар аксарият
кечаси фаол бўладилар. Худди шу хусусият париларга ҳам мансуб ҳисобла-
нади. Яъни, парилар инсон танасига кириб олиб, уни турли хил касаллик-
ларга дучор қилади. Бемор танасига кириб олган жин ёки парилар қадимда
“кўчирик”, “кўчирма” маросимлари орқали йўқ қилинган
1
. Бундан ташқари,
баъзи пўрхонлар таъбирича, “парилар узун либос киядилар. Эрталаб оқ
рангда, тунда қора рангда. Улардаги беғубор рангларни таърифлаш қийин.
Уларнинг чиройига қараб тўймайсан” ва ҳ.к
2
. Зеро, Авестада кўрсати-
лишича, тун, зулмат ёвузликлар фаоллашган палла бўлиб, улар Ахриман
яратган унсур ҳисобланади.
Париларнинг бир тоифаси борки, улар дарё, кўл, булоқ сингари сувлар-
нинг ё бошида, ё қирғоғида ўзларини намоён этишади. Парилар образи
Шарқ классик адабиётининг ғайритабиий гўзаллик тимсоли сифатида
бадиий воситага айланган.
Халқ анъаналарида париларни бўйсундирган, уларни гўё ўзининг
дастёрларига айлантирган алоҳида хислатли одамлар ҳақида ривоятлар кўп
учрайди. Баъзан, парининг соч толасини юлиб қолган, бу толани муқаддас
китоб варақларида сақлайдиган азайимхонлар ҳақида халқ орасида турли
ҳикоялар мавжуд. Фольклоршунос А.Мусақуловнинг таърифига қараганда
“шомонлик” асосида айрим кишилар руҳлар дунёси билан мулоқот
қиладилар ва уларга ўз амрларини ўтказадилар, деган ишонч ғояси ётади
3
.
Г.П.Снесаревнинг кўрсатишига қараганда, Хоразм пўрхонларининг энг
кучли руҳлари - Сумён пари, Тўрсо пари ва Қорахон парилардир
4
.
Буни пўрхонлар репертуаридаги қўшиқлардан ҳам билса бўлади:
Сумён пари суниб кел ,
Ола пари англаб кел,
Қора пари қараб кел,
Сори пари сайраб кел,
Думли-душдан барингиз
Билмаганни билиб кел,
Билганларни сўйлаб кел…
1
Ashirov A. O’zbеk xalqining qadimgi e'tiqod va marosimlari. –T.: O’zbеkiston milliy
kutubxonasi, 2007. – B. 48.
2
Osha asar. – B.42.
3
Musaqulov A. O’zbеk xalq lirikasining tarixiy asoslari va badiiyati. – T.: DDA., 1995.– B.19.
4
Snеsarеv G.P. Rеlikti do musulmanskix vеrovaniy i obryadi u uzbеkov Xorеzma. – M.: Nauka,
1969. -50 s.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
200
Шомонларнинг тасаввурича шомонлар инсон олами билан “руҳлар
олами”нинг воситачилари бўлиб, инсонлар манфаатини ҳимоя қилувчилар-
дир. Халқ орасида “пўрхон” ва “фолбин” номлари кўп тарқалган бўлиб, бу
ерда фаолият кўрсатадиган фолбинлар, асосан, парилар билан иш кўришади.
Пўрхон атамаси ҳам асли парихон маъносини беради. Парилар, асосан, аёл
қиёфасида тасаввур қилинишини биз юқорида таъкидлаб ўтдик.
Парилар ва унга алоқадор бўлган кўплаб бундай қарашлар ҳозирга қадар
сақланиб қолган. Бироқ бундай ишончлар ҳақиқатдан йироқ бўлиб,
одамларнинг руҳиятини чалғитувчи ҳодисалардир. Парилар тушунчаси
билан алоқадор ирим-сиримлар халқ қўшиқларида сақланиб қолган.
Парилар халқ қўшиқларида икки маънода берилади. Биринчиси, бузғунчи,
салбий типдаги мифологик образ сифатида гавдаланади:
Эшигингда чашма қуйи қазилган,
Ёмон қурсин, пари бўлиб оздирган...
(
Хоразм халқ қўшиғидан
)
Ушбу тасвир ва тушунчалар париларнинг Авестадаги берилган олтита
сифатининг барчасига тўғри келади. Чунончи: 1) Инсон қиёфали; 2) Ёвуз; 3)
Гўзал, хушқомат; 4) Маккора, айёр; 5) Жодугар; 6) Девларга алоқадор
1
. Шу
нуқтаи назардан қараганда, қўшиқлардаги ошиқ ва маъшуқалар орасига со-
вуқлик олиб кирувчи пари образлари Авестадаги пари (пайрика) тушунчаси-
га мос келади. Шунингдек, қўшиқларда париларнинг яна бир образли кўри-
ниши борки, улар Авестада талқин қилинган париларнинг гўзалликда бена-
зир бўлган учинчи сифатига тўғри келади. Парилар тасвири, фикримизча
зардуштийликдан олдинги мифологик тасаввурлар билан боғланиб кетади
2
.
Туркий халқлар мифологиясида (масалан, ўзбеклар ва озарбайжонларда)
Юнус Оға пари, (тожикларда) Гулнорпари номли аёл парилар образи
мавжуд
3
. “Гўрўғли” эпосидаги Юнус Оға пари, “Хурлиқо ва Ҳамро” досто-
нидаги Хурлиқо парилар ўз фаолиятлари билан инсон қиёфасига кириб,
одамзод билан турмуш қуриб, фақат ижобий томонлари билан кўзга
ташланиб турадилар. Лекин, уларда ҳам Авестадаги олтита сифатнинг
охиргиси - девлар билан алоқа сақланган.
Париларнинг элчилари одамларга, йўқолган инсонлар, ҳайвонлар ёки
буюмларнинг тақдирини айтиб бера олиши мумкин деган ишонч ҳам
учрайди. Ғарбий Сибирь татарларида хонадон парилари мавжуд деб
ҳисоблашади (ҳимоячи сифатида)
4
. Бу ҳолат рус аҳолисининг хонадон ёр-
дамчиси “домовой”лари таъсирида пайдо бўлган
5
. Ўрта Осиёда парилар
1
Qayumov O. Pari obrazining gеnеzisiga doir // O’zbеk tili va adabiyoti, 1998. – № 4.–B.43.
2
Ro’zimboеv S., Sobirova N. “Avеsta”mifologiyasi va Xorazm fol'klori. – Urganch, 2001.– B.24-25 .
3
Koro’gli X.T. Vzaimosvyazi eposa narodov Srеdnеy Azii, Irana i Azеrbaydjana. – M.: Nauka,
1983. -336s.
4
Entsiklopеdichеskiy slovar. Jеnshina v mifax i lеgеndax. –T., 1992. - 302 s.
5
Karamzin N.M. Predaniya vekov. – M.Izd. “Pravda”,1989. – S.59.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
201
дуогўйларнинг ёрдамчиси ҳисобланади. Дуогўй парилар ўзбеклар ва тожик-
ларда ёлғон йўллар билан инсонлар билан никоҳга кирадилар. Бироқ бу билан
боғлиқ сюжетларда “никоҳ” бефарзанд бўлади. Масалан, “Гўрўғлида” Авазхон
асранди фарзанд. Баъзи илоҳий қарашлар бўйича сув парилари ҳам бўлар эмиш.
Ўзбекларда-сув париси, озарбайжонларда-су периси, туркманларда-су периси ва
ҳоказо. Волгабўйи томонларда девлар ва парилар қўшилиб – Дию пари ёки
алоҳида кўринишга эга парилар тимсоли бор деб ҳисобланади. Масалан,
бошқирдларда шамол руҳли пари мавжудлигига ишонишади.
Халқ оғзаки ижодиётида ҳам парилар образининг турли функционал
кўринишларига кенг ўрин берилган. Масалан, “Гўрўғли” достонлари турку-
мида бош қаҳрамоннинг жуфти-ҳалоли Юнуспари тимсоли атрофлича
ишлаб мукаммаллаштирилган. Бу достоннинг озарбайжон, тожик, ўзбек
вариантларида Оға Юнус, Юнуспари, Гулнорпари деб номланувчи образлар
тизими генетик жиҳатдан ўзбек Юнус парисининг вариантларидир. Онадўли
турклари тасаввурида парилар йўқолган ҳайвон, инсон ёки буюмлар ҳақида
хабар беради деган тасаввурлар мавжуд.
Исломий нуқтаи назардан қаралганда, парилар “мусулмон” ва
“номусулмон”га бўлинади.
Парилар ҳақида юқорида айтилганларни Авестада учровчи
пайрика
образи
асосида пайдо бўлиб, турли халқлар орасида баъзан ўхшаш, баъзан эса ўзаро
фарқли инонч анъаналарига айлангани қадимда зардуштийлик дунёси
географиясининг кенглиги ҳақида тасаввур беради. Парилар ҳақидаги турли
хил ишончлар пайдо бўлган улкан тарихий-географик муҳит, зардуштийлик
бевосита ёйилган макон деб тушунилиши шарт эмас. Бироқ, зардуштийликнинг
тарихий-маданий таъсир муҳити чиндан ҳам жуда кенг бўлганини инкор этиш
ҳам қийин. Бу масала парилар муносабати билан махсус қиёсий, тарихий
ҳамда этнографик тадқиқот учун мавзу бўлиши мумкин
1
.
Шу ўринда “Видевдот” китобининг 19-фрагардида қайд этилган Хнаса-
тай пайрика образини зардуштийликда хилма-хил таснифга лойиқ парилар
образининг бир вакили сифатида кўриб чиқамиз. “Видевдот”да (1-фрагард,
10-банд) Хнасатай номли пари ҳақида гап боради. “Мен-Аҳура Мазда
яратган юртлардан еттинчиси гўзал Вайукирт юртидир”
2
Мавжудлигининг
бари (моҳияти) ўлим ва қабоҳат бўлмиш Анғҳрамайнйу бу гўзал юрт
фаровонлиги ва кўркига ғараздан Хнантаитий (исмли) ножисм жинсни-
парилар қавмидан бўлмиш ёвуз ва алдоқ ниятли зотни яратди
3
. Уни Асқар
1
Urazova R.T. Yovuzlik ramzlarining tarixiy-ijtimoiy asoslari va ifoda shakllari. Manbashunoslik,
tarixshunoslik va tarix tadqiqoti mеtodi va mеtodologiyasining dolzarb masalalari. Rеspublika VI
ilmiy-nazariy konfеrеnsiyasi. – Toshkеnt, 2014. – B.145-148.
2
Vayukirt - avеstacha “Vayu krta”, ya'ni ezgu shamol, xush, yoqimli shabada ma'budi tomonidan
suyib himoyat qilingan еr.
3
Avеsta: “Vidеvdot” kitobi // M.Is’hoqov tarjimasi. –T.:TDShI nashriyot-bosmaxona bo’limi,
2007. – B.11.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
202
Маҳкам “бутпарастлар париси” деб таърифлайди. Бу ўринда “бутпарастлик”
ибораси зардуштийлик учун куфр бўлган жоҳиллик диний қараш маъносида
қўллангандир. Бироқ масала бунда эмас. Зеро, Хнасатайнинг пари сифатида
талқин этишга асос йўқдек кўринади. Гап шундаки, Хнасатай Гурушасп
билан қовушиб ёвузликка хизмат қилувчи Ахриманий дуруғбандларни туғиб
кўпайтиради
1
. Агар Хнасатай пари бўлса эди, ундан туғилишга ўрин бўлмас
эди. Парилар алдамчи рўёлар бўлиб, уларнинг туғиши анъанага кўра умуман
кузатилмайди. Шу сабабли фольклордаги пари образлари ҳам, улар ҳатто
кимгадир қовушсалар-да фарзанд кўрмайдилар. Жумладан Гўрўғли Юнус
паридан фарзанд кўрмайди. Авазхон-асранди фарзанд.
“Видевдот”нинг 19-фрагардида Зардушт Аҳуна Вайрйа дуосини ўқиб,
унга Ернинг ортидан келиб ёпишган ёвуз Дуруж ва Бути девларни енгади. У
дуо-такбир тушириб Аҳура Маздага ёлворади: “Бу заминнинг қаеридан
кўтариб турган бўлмагин, бу юмалоқ, чек-чегараси йўқ ернинг қаеридан
тутиб турган бўлмагин, эй Аҳура (Яратган) Ерингга боқ, Пурушаспа хона-
донини ҳимоятингга ол!” Шундан сўнг Заратуштра ўзида куч-қудрат топиб,
Ахриман ва унинг ёвузликларига қарши курашга киришади. Ахриманга
юзланиб, “Эй ёвуз Ахриман! ... Мен девлардан пайдо бўлган ёвуз хилқатлар-
га қирон соламан. Девдан туғилган Насни йўқ қиламан, девсифат пари
Хнасаитини ўлдираман”, - дейди
2
. Аён бўладики, Хнасатай (Хнасаити) пари-
лар тоифасидан бўлса-да, унинг Гурушаспга “хотин” бўлиб, ўзидан ёвузлик-
ларни туғиб кўпайтириши Ахриман ёвузлигининг яна бир кўринишидир.
Матндан кўриниб турибди-ки, мазкур Хнасаити париси ёвуз тимсол деб
қаралган ва уни ҳалок этиш савобли деб ҳисобланган
3
.
Муҳими шундаки, парилар аёл жинсига мансуб ҳолда тасвирланади.
Авестадаги талқинда парилар артабон-Мазда Ясна эътиқодидаги ҳақпараст-
ларни йўлдан уришга, имондан чиқаришга уринадилар. Аммо аҳдида
мустаҳкам ҳақпарастлар парилар алдовига учмасликлари лозим, -дейилади.
Парилар ҳақидаги ушбу қадимий тасаввурлар халқимиз орасида ҳануз
сақланиб келмоқда. Улар билан дуч келиш ҳоллари ҳақида кўплаб ҳикоят,
ривоятлар, баъзан уйдирмалар тўқилган. Парилар аксарият ҳолларда соч
ёйган гўзал аёл қиёфасида учрайди
4
.
Парилар билан дуч келган киши, агар у мусулмон бўлса, бирор ҳаракат,
амал олдидан Оллоҳнинг номини эсласа (дейлик, “бисмиллоҳ”ни тилга
олса), ўша заҳотиёқ унинг парилар ўғирлаган ақли жойига келади. Парилар
эса кўздан ғойиб бўлади.
1
Avеsto. Tarixiy-adabiy yodgorlik // Asqar Mahkam tarjimasi. –T.: Sharq, 2001. – B.107;335.
2
Avеsta: “Vidеvdot kitobi” // M.Is’hoqov tarjimasi.–T.:TDShI nashriyot-bosmaxona bo’limi,
2007. –B. 86-87.
3
Urazova R.T. “Avеsta”da Azi va Arask obrazlari, ularning hayotdagi o’rni. http // www.
ZiyoNet.uz / files / 2442 -1199 – 2011 112112 // 21922. rar.
4
Urazova R.T. Zardushtiylikdagi ma'budalarning tarixiy-ijtimoiy tahlili. – T.: O’zbеkiston milliy
ensiklopеdiyasi, 2013. - 146 b.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
203
Умуман, Авестада париларнинг ёвуз алдамчилигига қарши кураш эзгу
борлиқнинг барқарорлигига хизмат қилади, деб тушунилган. Авестада
ёвузлик девларининг бир тури сифатида “парика”, яъни парилар ҳақидаги
тушунчага тўхталиб ўтдик. Зеро, зардуштийликда парилар инсонни ҳақ
йўлдан адаштирувчи, ақлни ўғирлаб, имондан чалғитувчи маккор ёлғон
рўёлар, моддий танаси йўқ ёвуз хилқатлар сифатида кўрсатилади
1
.
Хулоса қилиб қуйидагиларни айтиш мумкин:
1. Зардуштийлик тасаввурида Авестада келган пайрика, йатука номли
алдамчи образлар ёвуз девлар ҳисобланади. Улар Ахриманнинг Ёлғон
ифодаларидир. Имону эътиқоддан, эзгуликнинг Ҳақ оламидан одамларни
чалғитиб, ёмонликлар томон етаклайдилар. Бу образларнинг тарихий ижти-
моий илдизлари Зардушт фаолият юритган даврлардаги жамиятнинг иллат-
ларини кўрсатишга, улардан огоҳ бўлишга қаратилган. Пайрика бугунги
кунда пари образи, унинг реал мавжуд эмас моҳияти, шу сабабли париларга
“дуч келиб” алданган одамлар ҳақидаги нақл ва ҳикояларда сақланиб кел-
моқда. Шеъриятда пари образи алдамчи ва “етишиб бўлмас ёр” маъносида
ишлатилади. Йатука образи ҳам Ахриманча Ёлғон кўринишлардан биридир.
Сеҳр, жодугарлик ишлари зардуштийликда Ахура Мазда Ҳақиқатига қарши
алдамчилик ҳисобланади. Қолаверса, жаҳон динларининг аксариятида, ай-
ниқса, исломда ирим-сирим, сеҳру-жоду сингарилар билан одам руҳиятига
таъсир кўрсатиш ва чин маънодаги имондан чалғитиш кабилар қораланади
2
.
2. Халқ орасида “девона бўлибди” ёки “жин чалибди”, “пари ақлини
ўғирлабди” каби сўзлар учраб туради. Бу кўринишлар узоқ ўтмишдан қолган
ва зардуштийлик ислоҳотларида қайта ишланган ибтидоий тасаввурларнинг
ҳозиргача етиб келган қолдиқлари, деб ҳисоблаш мумкин.
3. Парихонлик, жоду ва жодугарлик билан шуғулланиш илоҳий ҳақи-
қатга зид бўлиб, “яратган”нинг функциясига “ёлғон, қаллоблик” орқали
даъво қилиш деб баҳоланади. Ахриман пари қиёфасида, жоду ва жодугарлик
шаклида ҳам ўзини намоён эта оладиган ёвуз руҳдир. Буни Ҳаққа нисбатан
исён сифатида қоралаган илк диний-ахлоқий тизим зардуштийликдир.
4. Зардуштийлик оламида эътиқоднинг мутлақлиги ва холислиги масала-
сига алоҳида эътибор берилган. Уларнинг эътиқодича “Эзгулик хизматидаги
ижобий кучлар ёвузликни йўқ қилишга хизмат қиладилар”, ахриманий ёвуз
кучлар ҳисобланган пари, жоду, жин, дев ва бошқалар эса инсоннинг
фикрини Ҳақдан чалғитади, эзгуликдан қолдириб, гуноҳ йўлларга тортади
ва ҳоказо. Шу сабабли зардуштийлар ўз эътиқодларида турли усуллар билан
инсон руҳини чалғитишга, Ҳақдан уни узоқлаштиришга хизмат қилувчи
кучларни кескин қоралашган ва уларга қарши курашишган.
1
Urazova R.T. “Avеsto”da yovuzlikning univеrsal qiyofasi. Ilmiy-tahliliy axborot. O’zbеkiston Rеspublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Toshkеnt islom univеrsitеti. – Toshkеnt, 2011. - № 1. – B.57-60.
2
Qur’oni Karim // Tarjima va izohlar muallifi O.Mansur. – T.: Cho’lpon, 1992. - 672 b.
