SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
302
ОМОНОВ МАНСУР
PhD тадқиқотчи, ЖИДУ
Халқаро муносабатларда халқ дипломатияси:
тарихий ва назария жиҳатлар таснифи
Аннотация. Мақола халқаро муносабатларда халқ дипломатиясининг пайдо
бўлиши ва эволюциясига бағишланган. Унинг марказида халқлараро ва миллатлараро
дўстона муносабатлар талқинлари, уларнинг ривожланиш босқичларига таълуқли
таҳлиллар туради. Халқ дипломатияси ҳар бир давлатнинг халқаро алоқаларини
ривожлантиришда муҳим жиҳатлардан бири саналади. Халқ дипломатияси атамаси
тарихан шаклланиш давридан то бугунги кунга қадар халқлар ва давлатлар ўртасида
дўстона алоқаларни ривожлантириш механизмига айланган. Халқ дипломатияси ата-
масининг дастлабки шаклланиш даври Шарқда вужудга келган бўлиб, ХХ асрнинг 60
йилларида ғарбда бу термин халқаро муносабатларда кенг қўлланила бошланди.
Айни пайтда халқ дипломатиясининг аҳамияти тобора кенгайиб, халқаро алоқа-
ларни ривожлантиришда муҳим рол ўйнамоқда. Халқ дипломатияси ташқи сиёсат-
нинг муҳим бир қисми бўлиб, халқлар ўртасидаги муносабатларни яхшилаш, халқаро
майдонда мамлакат манфаатларини тарғиб қилиш ва унинг ижобий имиджини
яратишни таъминлайди. Шунингдек, халқ дипломатияси хорижий мамлакатлар
аҳолисининг фикр ва хулқ-атворига таъсир ўтказишнинг бир усули ҳам ҳисобланади.
Бугунги кунда халқ дипломатияси барча ривожланаётган давлатлар ҳаётида
яққол намоён бўлмоқда. Бироқ уларнинг қай даражада ва қай мақсадда амалга
оширалаётганлиги, халқлар ўртасидаги дўстлик алоқаларини таъминлаш даража-
си билан боғлиқ қатор муаммолар мавжуд. Шундан келиб чиқиб, мақолада халқаро
муносабатларда халқ дипломатияси масаласи, шаклланиши ва унинг тараққиёт
босқичлари, халқаро ҳамжамиятда тутган ўрни хусусида ҳам фикр юритилади.
Сўнгги йилларда халқаро доирада хусусан, мамлакатимизда халқ дипломатиясини
ривожлантиришга берилган эътибор ва бу борада амалга оширилаётган ишлар
таҳлили ҳам келтириб ўтилган.
Шунингдек, мақолада халқ дипломатияси ва унинг халқлар ўртасидаги дўстона
алоқаларнинг тенг ривожлантиришдаги аҳамияти очиб берилган.
Таянч сўз ва иборалар: Анъанавий дипломатия, халқ дипломатияси, хорижий
мамлакатлар, оммавий дипломатия, халқаро муносабатлар, ташқи сиёсат,
интеграция, халқаро имидж.
Аннотация. Статья посвящена возникновению и развитию народной дипломатии в
международных отношениях. Основное внимание уделяется толкованию международ-
ных и межэтнических дружественных отношений, анализу их этапов развития.
Народная дипломатия является одним из важных аспектов развития международных
отношений каждого государства. Термин «народная дипломатия» исторически был
механизмом развития дружеских отношений между народами и государствами со
времени его образования и до наших дней. Первый период формирования термина
народная дипломатия связан с Востоком, а в 60-х годах ХХ века этот термин стал
широко использоваться в международных отношениях на Западе.
В то же время значение народной дипломатии расширяется и играет важную
роль в развитии международных отношений. Народная дипломатия является
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
303
важной частью внешней политики, обеспечивающей улучшение отношений между
народами, продвижение интересов страны на международной арене и форми-
рование ее позитивного имиджа. Народная дипломатия также является способом
воздействия на мысли и поведение населения зарубежных стран.
Сегодня народная дипломатия четко отражается на жизни всех развивающихся
стран. Однако существует ряд проблем, связанных с масштабом и целью их реали-
зации, уровнем обеспечения дружеских отношений между народами. Поэтому в статье
также обсуждается вопрос народной дипломатии в международных отношениях, ее
становления и этапов развития, его роли в международном сообществе. Особо
отмечается внимание, уделяемое развитию народной дипломатии на международной
арене в последние годы, в частности, и анализ работы, проводимой в этом направлении.
В статье также раскрывается важность народной дипломатии и ее равно-
правного развития дружеских отношений между народами.
Опорные слова и выражения: традиционная дипломатия, народная диплома-
тия, зарубежные страны, публичная дипломатия, международные отношения,
внешняя политика, интеграция, международный имидж.
Аннотация. The article is devoted to the emergence and evolution of people's
diplomacy in international relations. It focuses on the interpretation of international and
interethnic friendly relations, the analysis of their stages of development. People's dip-
lomacy is one of the important aspects in the development of international relations of
each state. The term people's diplomacy has historically been a mechanism for
developing friendly relations between nations and states from the time of its formation to
the present. The first period of formation of the term people's diplomacy originated in the
East, and in the 60s of the ХХth century, the term began to be widely used in
international relations in the West.
At the same time, the role of people's diplomacy is expanding and playing an
important role in the development of international relations. People's diplomacy is an
important part of foreign policy, ensuring the improvement of relations between nations,
the promotion of the country's interests in the international arena and the creation of its
positive image. People's diplomacy is also a way to influence the thoughts and behavior
of the population of foreign countries.
Today, people's diplomacy is clearly reflected in the lives of all developing countries.
However, there are a number of problems related to the extent and purpose of their
implementation, the level of ensuring friendly relations between peoples. Therefore, the
article also discusses the issue of people's diplomacy in international relations, its formation
and stages of development, its role in the international community. The attention paid to the
development of people's diplomacy in the international arena in recent years, in particular,
and the analysis of the work being done in this direction are also mentioned.
The article also reveals the importance of people's diplomacy and its equal
development of friendly relations between peoples.
Keywords and expressions: Traditional diplomacy, people's diplomacy, foreign countries,
public diplomacy, international relations, foreign policy, integration, international image.
Бугунги тезкор глобаллашув даврида жаҳон ҳамжамиятининг олдида энг
долзарб масалалар сифатида тинчлик ва барқарорликни мустаҳкамлаш, турли
халқлар ўртасида дўстона алоқаларни ривожлантириш орқали тараққиётга эри-
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
304
шиш муҳим омиллардан хисобланади. «Ер юзида вазият ва кучлар нисбати
шиддатли ўзгариб бормоқда. Янги мустақил давлатлар майдонга чиқмоқда. Бу
эса ҳозирги кунда давлатлар ва халқларнинг барқарорлигини таъминлаш учун
янгича ёндашувларни излаб топишни, ХХI аср арафасида хавфсизликнинг
янгича моделларини ишлаб чиқишни тобора қаттиқ талаб қилмоқда
1
».
Ҳозирги жаҳон сиёсий муносабатларида ўзаро муроса, ихтилофлар, консен-
сус билан боғлиқ кўринишлари, уни келтириб чиқарувчи сабабларнинг сиёсий
ҳамда фалсафий жиҳатларини ўрганиш муҳим йўналишларни ташкил этади
2
.
Профессор C. Жўраевга кўра, интеграция – давлатлараро даражада яқинлашиш,
бирлашиш ёки уюшиш жараёнидир
3
. К.Дойч минтақавий интеграция давлат-
ларнинг тинч яшашини таъминлаши мумкин бўлган реал имкониятдир
4
.
2017 йилдан бошлаб, Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан халқ
дипломатияси воситасида қардош қўшни давлатлар билан дўстона алоқаларни
ривожлантириш бўйича ташаббуслари мамлакатимиз ташқи сиёсатида ҳам янги
давр бошланганлигини кўрсатади.
Тадқиқотда услубий жиҳатдан,
тарихийлик, назарий-методологик, таҳлил,
холислик ва тизимлилик тамойиллари, шунингдек, тарихий сиёсий, қиёсий
таҳлил каби усуллардан фойдаланилди.
Мақсад ва вазифалар.
Халқ дипломатияси тадқиқотлари бўйича етакчи
мутахассислардан ҳисобланган Профессор А.Хенриксоннинг таъбирига кўра, халқ
дипломатияси бу ҳукумат томонидан оммавий коммуникация, медиа ва мавжуд
ноҳукумат ташкилотлар (сиёсий партиялар, корпорациялар, савдо уюшмалари,
меҳнат иттифоқлари, таълим муассасалари, диний ташкилотлар, этник гуруҳлар,
ва бошқа таъсирли шахслар) орқали халқаро муносабатларни амалга оширишдир
5
.
Шунга биноан сиёсатшунослик йўналишида халқ дипломатиясига оид саноқли
тадқиқотлар амалга оширилмоқда. Лекин бугунгача амалга оширилган тадқиқот-
лар кўпроқ бир давлат мисолида олингани, мавзуни теранроқ ўрганишни талаб
қилмоқда. Шу мақсадда, XX аср дипломатияси сифатида фанга киритилиб ҳозир-
да аҳамияти тобора ортиб бораётган «Халқ дипломатияси» аҳамияти, халқлар ва
давлатлараро алоқаларни ривожлантиришдаги ўрни, шаклланиш ва амалга
ошириш истиқболларини илмий ўрганишдан иборат.
Тарихчи олим Николас Кулл (2014) (АҚШ халқ дипломатияси маркази
раҳбари, халқ дипломатия бўйича эксперт) ўзининг «Гуллиондан олдин: халқ
дипломатияси» номли рисоласида мазкур «халқ дипломатияси» ибораси биринчи
марта қўлланилиши аслида Америкада эмас. балки 1856 йил январда Англияда
Лондон Таймс газетасининг рукнида қўлланганини баён этади. Бу даставвал шун-
1
Каримов И. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари
ва тараққиёт кафолатлари. - Т.: Ўзбекистон, 1997. -7-Б.
2
Сирожов О. Марказий Осиёдаги минтақавий ҳамкорлик жараёнларида Ўзбекистон
манфаатлари. – Тошкент: 2018. 7 б.
3
Халқаро муносабатлар (геосиёсат, дипломатия, хавфсизлик) – Т; «Akademiya» 2007 – Б
4
Jacob P., Toscano J. The integration of political Communities. Philadelphia: Lippincott, 1964. P. 83.
5
Justin Hart (2005). Empire of Ideas: The Origins of Public Diplomacy and the Transformation of
US Foreign Policy.New York: Oxford University Press, 2013.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
305
чаки Президент Франклиннинг позицияси танқид қилинган мақолада хушмуоми-
лалик учун синоним тарзида ишлатилган. Куллнинг ёзишича, Туфтс университети
Флетчер ҳуқуқ ва дипломатия мактабининг декани ва собиқ дипломат Эдмунд
Гуллион “ушбу иборани замонавий маънода биринчи бўлиб ишлатган”
1
.
1965 йилда Гуллион, Эдвард Мурров халқ дипломатияси марказига асос
солган. Шунингдек, Куллнинг ёзишича, Гуллион тушунчасининг хулосаси
дастлаб Мурров маркази рисоласида босилган. Унга кўра, Халқ дипломатияси –
ташқи сиёсатни шакллантириш ва амалга оширишда жамоатчилик нуқтаи
назарининг таъсири билан шуғулланади. У анъанавий дипломатия доирасидан
ташқаридаги халқаро алоқаларни қамраб олади; бошқа мамлакатларда ҳукумат-
лар томонидан жамоатчилик омма фикрини шакллантириш; хусусий гуруҳлар ва
уларнинг манфаатларини бир мамлакатдан бошқаси билан ўзаро таъсирини;
ташқи ишлар ва унинг сиёсати таъсири бўйича хабардор қилиш; дипломатлар ва
чет эллик мухбирлар сифатида алоқалар ўрнатиш ва маданиятлараро алоқалар
жараёнини амалга ошириш ҳисобланади
2
.
“Халқ дипломатияси” тушунчаси, унинг тарихий, назарий ва илмий аҳамияти.
Халқаро муносабатлар атамалар луғатида public – халқ, омма, жамоат маъносини
англатиб, халқ дипломатияси – бошқа давлатлардаги жамоатчилик фикрига таъсир
кўрсатишга мўлжалланган ҳукумат томонидан молиялаштирилган дастурлар ва
фаолиятлардир, дейилган. Унинг асосий воситаси нашрлар, анжуманлар, кино-
филмлар, маданий алмашинувлар, радио ва телевидение ҳисобланади
3
.
“Халқ дипломатияси” атамаси 1965 йилда АҚШнинг Туфтс университети
Флетчер ҳуқуқ ва дипломатия мактаби декани, собиқ дипломат Эдмунд Гуллион
томонидан фанга киритилган ва шу йилдан бошлаб олимлар ва амалиётчилар орасида
термин сифатида ишлатилиб келинади. Халқ дипломатияси, халқаро дипломатик
фаолиятга асосланган стратегик сиёсат бўлиб, у асосан давлатлараро муносабатларда
халқларнинг устувор ролини ифодалайди ва бугунги жаҳон сиёсатида унинг аҳамияти
тобора ошиб бораётганлигини етакчи давлатлар сиёсатида кенг намоён бўлмоқда
4
.
Эдмунд Гуллион, халқ дипломатиясини кенг маънода хукумат ҳомийлиги-
даги турли ҳаракатларни мақсад қилган хорижий кенг жамоатчилик оммаси
билан тўғридан-тўғри алоқа қилиш, мулоқотни ташкил қилиш, ва ҳукуматнинг
стратегик мақсадларини бағрикенглик ёки хорижий оммани қўллаб-қувватлаш
мақсадидаги фаолиятдир – деб таърифлайди
5
.
Шу билан бир қаторда, халқ дипломатияси бўйича олимлар томонидан қатор
қарашлар илгари сурилган бўлиб, улар қуйидагилардир:
Профессор Николас Кулга (2016) кўра, халқ дипломатиясининг илдизи
амалиётда қадимги даврда Яқин Шарқ ва Грецияда вужудга келганлиги, кейин-
1
Cull, Nicholas (Apr 18, 2006). “Public Diplomacy” Before Gullion: The Evolution of a Phrase".
US Center on Public Diplomacy. University of Southern California. Retrieved September 26,2014
2
Cull, Nicholas (Apr 18, 2006). Public Diplomacy Before Gullion: The Evolution of a Phrase".
USCPublic Diplomacy. University of Southern California. Retrieved September 26,2014
3
Dictionary of International Relations Terms, 1987, p. 85
4
Edmund Gullion, www.publicdiplomacy.wikia.com-wiki-EdmundGullion
5
Public Diplomacy. Definition, Types, Examples, and Propaganda. Encyclopedia Britannica.
Retrieved February 22, 2019.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
306
чалик халқаро муносабатлар назариясига киритилганлиги баён этилган. Халқ
дипломатияси усуллари замонавий дипломатия амалиётида бешта элементдан
иборат бўлиб, жумладан: эшитиш, тарғибот, маданий дипломатия, алмашув
дипломатияси ва халқаро эшиттиришлардир
1
.
Жан Мелисенга (2005) кўра, халқ дипломатияси бу халқ хокимияти саналган
демократиядир, халқ дипломатиясининг самараси демократик муҳитда янада
ортади. ОАВ телевидение ва радио, бу халқ ва маданий дипломатияни тарғиб
қилишда энг самарали тузилмалардан саналади. Халқ дипломатияси бу юмшоқ
кучнинг бир муҳим воситаси бўлиб, у замонавий музокаралардан анча олдин
дипломатик амалиётда қўлланилган
2
.
Ричард Стенгелга (2014) кўра, халқ дипломатияси юмшоқ куч билан бир хил
бўлиб, у икки атамада ўз ифодасини намоён этади. Халқ дипломатияси юмшоқ
кучдир. Халқ дипломатияси бу мулоқотдир. Унда ҳукуматнинг халқ билан эмас,
халқнинг халқ билан мулоқоти, баъзан халқнинг ҳукумат билан мулоқотидир.
Таълим бу халққа халқ дипломатиясида энг аҳамиятли олтин стандарт саналади
3
.
Р.Фелтхемга (1993) кўра, халқ дипломатияси асосан анъанавий дипломатияга
таянади ва у халқ оммасининг фикр-мулоҳазаларини намоён этади
4
. Халқ
дипломатияси конференция, илмий тадқиқот марказлари, илмий журналлар,
университетлар ва дипломатик мактабларда ҳам муҳокама қилинмоқда. Булар
орқали хориждаги диаспоралар, ватандошларни ўз тарихий ватанлари билан
боғлаш, миллий тил, ва маданиятни сақлаш, уларнинг манфаатларини ҳимоя
қилиш каби мақсадларда кўприк вазифасини ҳам бажаришга хизмат қилади.
Профессор Ненси Сновга (2009) кўра, халқ дипломатиясининг ХХI аср тенденция-
сига тезкор глобаллашув, вақт ва масофани қисқартирадиган ахборот-коммуникация
технологиялар, давлат томонидан олиб борилаётган сиёсат ва мунозараларга
чақирувчи глобал нодавлат иштирокчиларнинг тобора кўпайиб бориши киради
5
.
Тадқиқотчи Бен Морга (2012) кўра, ҳозирда жаҳон давлатларида халқ
дипломатиясининг алоқа алмашинувлар, омма билан ишлаш, жойлар бренди
каби соҳаларига қизиқиш ортмоқда
6
.
Володимир Нестеровга (2016) кўра, халқ дипломатияси ташқи сиёсат, миллий
манфаатлар нуқтаи назаридан хорижий давлатлар аҳолисининг фикри ва хулқ-
атворига ахборот таъсирини кўрсатиш учун, давлат назорати остидаги жамғарма-
1
Cull, Nicholas (2006). Public Diplomacy before Gullion: The Evolution of a Phrase. USC Public
Diplomacy: University of Southern California. Instruments public diplomacy divides the practice into five
elements: listening, advocacy, cultural diplomacy, exchange diplomacy and international broadcasting.
2
Jan Melissen. New Public Diplomacy Soft Power in International Relations. 2005. 22-р.
3
Richard Stengel - Public Diplomacy is a Conversation | ASP American Security Project
https://www.americansecurityproject.org/event-review-under-secretary-stengel-american-public-
diplomacy-in-2014-and-beyond/
4
Felltham R. Diplomatic Handbook – London, - New York, 1993. –P.143.
5
Nancy Snow, Routledge Handbook of Public Diplomacy. 2009
6
Ben Mor. “Credibility Talk in Public Diplomacy,” Review of International Studies 38, no. 2
(2012): 393–422.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
307
лар ёки у томонидан молиялаштирилган муассасалар ва ташкилотлар орқали
миллий манфаатларни кучайтириш, илгари суришда муҳим рол ўйнайди
1
.
Профессор А.Файзуллаевга (2017) кўра, халқ дипломатияси келажак дипло-
матиясидир
2
. Халқ дипломатиясининг устувор механизми бу хорижий аудито-
рияга таъсир ўтказиш воситаси саналади ва у анъанавий дипломатияга таянган
ҳолда қуйидаги кўринишларни ўзига қамраб олади. Жумладан, бошқа
мамлакатларда омма фикрини ҳукумат томонидан ривожлантиради, такомил-
лаштиради, бир давлат ва бошқасида гуруҳлар манфаатларини ўзаро боғлаш,
оммани ташқи сиёсатга таъсири бўйича хабардор қилади, хорижий кореспон-
дентлар сифатида омма ўртасида коммуникация қилиш, маданиятлараро
алоқаларни ўрнатиш кабиларни таъминлайди. Халқ дипломатияси давлат
миллий стратегик манфаатларини ифодалаш, хабардор қилиш ва хорижий
аудиторияга самарали таъсир ўтказишдир. Самарали халқ дипломатияси бу
мулоқотга асосланиб, ташқи ва асосий сиёсий мақсадларга эришишдир
3
.
Тадқиқотчи Р.Жураевга (1998) кўра, халқ дипломатияси диққат марказида оддий
халқ вакиллари туради ва улар билан мулоқот қилиш, уларнинг фикрлари ва
манфаатларини халқаро эътироф этиш, ОАВ орқали уни кенг ёритиш, алоқаларни
кучайтиришда иштирок этиш ҳам шулар жумласидандир. Халқ дипломатияси соҳа-
сидаги бундай хизматларга ахборот дастурлари, маданий, таълим, алмашув дастур-
лари, халқаро эшиттиришлар, бошқарув ва халқаро алоқаларни санаш мумкин
4
.
Б.Талаповга (2018) кўра, халқ дипломатияси халқ вакилларининг халқаро
алоқаларда фаол иштирок этиши ва давлат дипломатик фаолияти билан ўзаро
уйғунлашувида намоён бўлади
5
.
Халқ дипломатиясига жуда яқин яна бир синоним бу 1981 йилда Девид
Хофман томонидан фанга киритган “Фуқаро дипломатия”сидир. У илмий, мада-
ний алмашиш, санъат, спорт кабилар кўринишида амалга оширилади. Фуқаро
дипломатияси асосан бир давлатни турли мамлакатлардаги фуқароларини қамраб
олади, тинчлик ва истиқболли шиорларга таяниши билан аҳамиятлидир. Фуқаро
дипломатларига олимлар, ўқитувчилар, талабалар, спортчилар, тадбиркорлар,
туристлар киради. Уларни норасмий элчилар ҳам дейиш мумкин, уларнинг
халқаро дастурларда қатнашишлари, уйларида халқаро меҳмонларга мезбонлик
қилишлари орқали ҳам мамлакат имиджини юксалтиришга хизмат қилади.
Шунингдек, халқ дипломатияси халқлар ва миллатлараро дўстона алоқа-
ларни ривожлантирувчи, таҳдидларни олдини олувчи, давлатлар халқлари
1
Nesterov Volodymyr (2016). American Public Diplomacy.Viche.7–8: 32–36.
2
Жамият ижтимоий- сиёсий газета. O’zbekiston tashqi siyosati: Ochiqlik, tinchliksevarlik va
o‘zaro hamkorlik http://jamiyatgzt.uz/2017/06/27/ochiqlik-tinchliksevarlik-va-ozaro-hamkorlik/
3
Файзуллаев А. Публичная дипломатия на службе национальных интересов. Развитие
дипломатии «мягкой силы» будет способствовать укреплению имиджа Узбекистана. 5
августа 2017, https://www.gazeta.uz/ru/2017/08/05/public-diplomacy/
4
Жураев Р. Роль народной дипломатии Узбекистана в международных отношениях. 1998. -С.10.
5
Талапов Б. Халқ дипломатияси янги босқичда. НамДУ. 2018. http://fikr.uz/blog/poems/khal-
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
308
ўртасида самимий мулоқотлар ва дўстона муносабатларни шакллантирувчи
механизм ҳисобланади. Халқ дипломатияси анъанавий дипломатиядан фарқли
равишда бошқа халқлар маданияти ва тарихига ҳурмат билан муносабат бил-
дириб, ўсиб келаётган ёш авлодларни бағрикенгликка, ўзаро дўстона маданий
ҳамкорликни кенгайтиришга хизмат қилади. Халқ дипломатиясини халқлар ва
миллатлар ўртасидаги тинчлик ва дўстлик элчиси дейиш мумкин
1
.
Юқоридаги таърифлардан келиб чиққанда, халқ дипломатияси тушунчасига ўзбек
тилида ягона бир нуқтаи назар ишлаб чиқилмаганлигини кўриш мумкин. Аммо
назариётчиларнинг барчаси халқ дипломатиясининг ижобий ҳодиса эканлигини, унда
амалга оширувчилар учун бир қатор устунликларга эгалигини эътироф этишмоқда.
Муаллиф фикрича, халқ дипломатияси халқлар ва давлатлар ўртасида
дўстона алоқаларни мустаҳкамлашга ва ривожлантиришга хизмат қилувчи ҳар
қандай алоқалар ва тинчлик воситасидир. Шунингдек, қуйидаги нуқтаи назарлар
ҳам унинг моҳиятини очишда муҳим рол ўйнайди. Жумладан:
халқ дипломатияси ташқи аудитория билан алоқаларни ўрнатишга қаратил-
ган чора-тадбирлар мажмуи бўлиб, у давлатнинг халқаро жамоатчилик билан
алоқаларини кенгайтиришга йўналтирилган давлат ва нодавлат ташкилот-
ларнинг биргаликдаги фаолиятидир.
халқ дипломатияси бир мамлакат ҳукумати томонидан бошқа мамлакат
фуқароларига қаратилган дипломатиядир.
халқ дипломатияси хорижда ўз давлати фуқаролари ва ҳамкор ташкилотлар
билан узоқ муддатли муносабатларни таъминлаш, миллий қадриятларни ҳимоя
қилиш, ташқи сиёсатнинг мақсадларини яхшироқ амалга оширишга хизмат
қилиш вазифаларини бажаради.
халқ дипломатияси миллий манфаатларни илгари суриш ва ташқи жамоат-
чилик онги ва фикрига ўз таъсирини ўрнатишга эришиш, миллий хавфсизликни
таъминлашга эришишдир.
халқ дипломатияси ўз мамлакатлари ва хорижий ҳамкорлар ўртасида муло-
қотларни кенгайтиришга қаратилган. Бунга фаол халқаро алмашинув, ахборот
дастурларни яратиш, маданиятни тарғиб қилиш кабилар киради.
халқ дипломатияси ҳукумат ва халқнинг манфаатларини ифода этиб, ҳукумат
ва халқнинг жамоавий сиёсий мақсадларини амалга оширишдир.
оммавий дипломатия эса муайян мамлакат ҳукуматининг бошқа давлат
аҳолисига нисбатан муносабатини амалга оширишдир.
Профессор А.Файзуллаевга (2017) кўра, халқ дипломатиясини икки йўлли
кўчага ўхшатиш мумкин. Бири хусусий, индивидуал ташкилотлар кўринишида
иккинчиси эса расмий ҳукумат кўринишида. Фильмлар намойиши, телевидение,
мусиқа, спорт, видео ўйинлари ва бошқа ижтимоий маданий фаолиятлар фуқаро-
ларнинг бир-бирларини тушунишга ва ўзаро халқаро маданий алоқаларни ўрна-
1
Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамияти билан ўзаро дўстлик ва ҳамжиҳатлик муноса-
батларини мустаҳкамлашда халқ дипломатиясининг тутган ўрни мавзусида анжуман
материали 26.05.2017. http://www.presscenter.uz/news/info/news/1514/
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
309
тиш халқ дипломатиясининг жуда муҳим жиҳатлари саналади. Бу замонавий
халқ дипломатияси стратегияси ҳам саналади.
Халқ дипломатиясини кучайтириш билан фан, таълим, туризм, маданий тад-
бирларни кенгайтириш орқали мамлакат имиджини ошириш зарур. Уни амалга
ошириш механизмлари эса пропаганда, маданият, таълим грант дастурлари, халқаро
маданий ҳафталиклар, илмий оммавий тадбирлар, халқаро дўстлик кунлари, учра-
шувлар, туризм, миллий брендлар, халқаро лойиҳалар, конференция, халқаро теле ва
радио эшиттиришлар, маданий дипломатия, мамлакат орзуси, сиёсий маданий
иқтисодий интеграцион бирлашмалар ва ҳоказолар шулар жумласидандир
1
.
Халқ дипломатиясининг яна бир асосий воситаси бу мақсадли аудитория
билан мулоқот қилишдир. Халқ дипломатиясининг характери анъанавий тарғи-
ботлардан сезиларли даражада фарқ қилади.
Профессор А.Файзуллаев таърифича, халқ дипломатияси чет эл аудиторияси
билан мулоқот қилиш учун халқ жамоат дипломатиясини таниқли жамоат ва ма-
даният арбобларидан, таниқли ташкилотлар ва турли соҳалардаги одамлардан фой-
даланиш самаралидир. Бу кўпинча расмий делегацияларнинг ташрифлари ва учра-
шувларидан кўра кўпроқ ижобий самара беради. Халқ дипломатияси мамлакатнинг
халқаро миқёсдаги таъсирини кенгайтиради. Аммо бундай дипломатиянинг самара-
ли бўлиши учун ходимларни ва янги турдаги мутахассисларни тайёрлаш зарурдир.
Ҳозирги кунда халқ дипломатияси билан шуғулланадиган дипломатлардан
замонавий, кўпинча ноанъанавий билим ва кўникмалар талаб қилинади. Улар
етакчилик фазилатларини намойиш қилишлари, жамоатчилик билан эркин
мулоқотлари, мунозараларда иштирок этишлари, хорижий аудитория билан
алоқалар ўрнатишлари, оммавий ахборот воситалари ва журналистлар билан
маҳорат билан ишлаши ва ижтимоий тармоқларда ишлаш кўникмасига эга
бўлиш талаб этилади. Бир сўз билан айтганда, улар жамоат билан ишлашда
самарали бўлишлари талаб этилмоқда. Анъанавий дипломатия учун бу бутунлай
характерли эмас эди, унда дипломатлар камроқ жамоатчилик билан алоқада
бўлишар, бу ишларда алоҳида вакилларига эга эди.
Ҳозирда, бутун дунёдаги оддий одамлар оммавий ахборот воситалари,
интернет ва ижтимоий тармоқлар орқали энг муҳим жаҳон воқеаларини, халқаро
дипломатик ҳаётни бевосита кузатиб бориб, сиёсий қарорларни қабул қилиш
жараёнларига таъсир кўрсатмоқда. Мамлакатнинг кенг кўламли ахборот макон-
ларга чиқиши ва хорижий жамоатчиликни мамлакат тарихи ва маданияти билан
таништиришда, дипломатия устувор рол ўйнайди ва у давлатнинг стратегик
вазифаларини бажаради. Ҳозирги тезкор ўзгаришлар, дипломатлардан нафақат
1
Файзуллаев А. Публичная дипломатия на службе национальных интересов. Развитие
дипломатии «мягкой силы» будет способствовать укреплению имиджа Узбекистана. 5
августа 2017, https://www.gazeta.uz/ru/2017/08/05/public-diplomacy/
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
310
анъанавий вазифаларни бажариш, балки кенг халқаро жамоатчиликнинг онги ва
қалбига таъсир қилишни ҳам талаб қилади
1
.
Халқ дипломатияси қуйидаги муҳим тушунчаларни ҳам ўз ичига қамраб
олади. Уларга юртдошлар (бир юртда, заминда яшовчи турли миллатга мансуб
халқлар, ижтимоий ҳолатидан қатъий назар муайян бир давлатнинг фуқаро-
ларига айтилади), ватандошлар (турли юртлар давлатларда доимий ва вақтинча-
лик яшовчи бир миллат ёки давлатга мансуб халқлар, ижтимоий ҳолатидан
қатъий назар ўз давлати ва хорижий давлатлар фуқаролари), миллатдошлар
(мамлакатда ва хорижда доимий ёки вақтинчалик яшовчи бир миллат вакиллари,
фуқароларига айтилади) шуларни ҳам келтириш жоиз. Шунингдек, диаспора –
бу битта этник жамоа бўлиб, асосан тили, маданияти, ўзига хослиги билан ўз
миллатини намоён этувчилардир бироқ бошқа давлатда яшовчи қатламдир)
2
.
Хулоса,
юқоридаги фикр-мулоҳазалардан келиб чиқиб қуйидаги хулосаларга
келиш мумкин:
Биринчидан, халқаро муносабатлар тарихида халқ дипломатияси ташқи
сиёсатнинг муҳим қисми ўлароқ, халқлар ўртасидаги муносабатларни яхшилаш
воситаси сифатида кириб келган. Шунинг учун ҳозирда у халқаро майдонда
мамлакат ва унинг манфаатларини тарғиб қилиш, ижобий имиджини яратиш,
кенг омма учун унинг мақсад ва қадриятларни тушунтиришга қаратилган сиёсат,
иқтисодиёт, таълим, илм-фан, технология, савдо, сармоя ва сайёҳларни, мамла-
катга жалб қилиш, халқаро майдонда унинг обрўси, манфаатларини таъминлаш
учун муҳим восита бўлиб хизмат қилади.
Иккинчидан, халқ дипломатияси XX аср дипломатияси сифатида ҳамон дол-
зарблиги юқори бўлса, XXI аср дипломатиясида эса асосан рақамли технология би-
лан боғланади. Бу ўз навбатида икки йўналишда муҳим устувор аҳамият касб этади:
Биринчидан, коммуникация маҳорати ОАВ билан интервью, одамлар билан
ишлаш лаёқати;
Иккинчидан, бошқарув (менежмент) маҳорати яъни эргашувчилар, ходимлар-
ни ва лойиҳаларни бошқариш кабиларнинг аҳамияти кун сайин ортиб бормоқда.
Шу билан бирга, илмий таклиф сифатида халқ дипломатияси атамасини
бугунги замонавий халқаро муносабатларга такомиллаштириш мақсадида уни
“Ақлли халқ дипломатияси” атамаси сифатида кенгайтирган ҳолда талқин
қилиш айни муддао саналади. Чунки давр ўзгармоқда, дунёқарашлар ўзгармоқда,
рақамли дипломатия кўринишида янги механизмлар кириб келаётганлигини
инобатга олиб, унинг қамров миқёси ҳам кенгайиб бормоқда.
1
Файзуллаев А. Публичная дипломатия на службе национальных интересов. Развитие
дипломатии «мягкой силы» будет способствовать укреплению имиджа Узбекистана. 5
августа 2017, https://www.gazeta.uz/ru/2017/08/05/public-diplomacy/
2
www.dictionary.cambridge.org/diaspora
