ПЕДИАТРИЯ
254
Джаббарова Ю.Д.
св
09
О
X
св
S
>х
АБУ АЛИ ИБН СИНО - ҚОМУСИЙ ОЛИМ
Тошкент педиатрия тиббиёт институти
Улуғ аллома, қадим Шарқда “Шайх ар - ^■раис”
сифатида шуҳрат қозонган Абу Али ибн Сино
жаҳон илм -фани тараққиётига улкан ҳисса қўшган
қомусий олим эди. У тиб илмида юксак билим ва
маҳоратга эришиш баробарида серқирра
;
«истеъдод
соҳиби сифатида табиий ва аниқ фанлар,
?
педагогика, фалсафа ва адабиёт, санъат назарияси
Нотилий эди. У эл орасида ҳаким ва файласуф
сифатида машҳур бўлгани учун отаси Ибн Синони
унга шогирдликка берди. Нотилийнинг қўлида
олим мантиқ, ҳандаса ва фалакиётни ўрганди ва
баъзи фалсафий масалаларда устозидан ҳам ўзиб
кетади ”
2
.
Тиббиётда ва табиатда ҳар қандай воқеа ва
билан ҳам жиддий шуғулланади.
'
Ўзбекистон Песпубликаси Президенти
Ш.Мирзиёевнинг “Янги ЎЗбекистон” стратегияси
^китобида улуғ аждодлар меросининг тарбиявий
-
маърифий аҳамияти алоҳида таъкидланган: “Янги
Ўзбекистон тушунчасида мужассам бўлган халқ
орзуси тарихий тараққиётнинг барча даврларида
■|миллатнинг етук вакилларини уни рўёбга чиқариш
йўлида амалий ҳаракатларга ундаб
келди. Бу асрий орзу халқимиз эришган Биринчи
Ренессансга ва илк ўрта асрлардаги Маърифий
уйғониш даврига асос бўлган, унинг маънавий
пойдевори сифатида хизмат қилган десак,
янглишмаган бўламиз. Аждодларимиз армони ўша
даврда Имом Бухорий, Имом Термизий, Муҳаммад
Хоразмий, Абу Наср Форобий, Аҳмад
ҳодисаларнинг
сабабини,
туб
илдизларини
ўрганиш, қиёсий жиҳатдан таҳлил қилиш ва унинг
моҳиятини очиш кўплаб масалаларни ижобий ҳал
қилишга замин яратади. Ибн Синонинг фалсафаси
тарих, педагогика, мусиқа, инсоншунослик ва
мантиқ
билан
уйғунлашиб
кетган.
Унинг
асарларида диний ва дунёвий тафаккур биргаликда
ўрганилади.
Олимнинг
фикрича,
тиббий
масалаларда ҳам инсон ва жамият, инсон ва табиат
ўртасидаги муносабат муҳим аҳамият касб этади.
Зарурий билимларнинг барчасини Бухорода
эгаллаган Ибн Сино 18 ёшида илмий тадқиқотларга
жиддий қизиқа бошлайди. 1005 йилда Хоразмга
келади, ўша даврнинг энг машҳур алломалари буюк
математик ва астроном Абу Наср ибн Ироқ ва улуғ
қомусий олим Абу Райҳон
Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино
каби мутафаккир боболаримиз ҳаёти, фаолияти,
асарларида ўз талқинини топган адолат £ва
адолатпарварлик ғояларида мужассам бўлди”.
1
Муҳтарам Президентимиз томонидан улуғ олим
Абу Али Ибн Синонинг Маърифий уйғониш
даврининг етук намояндалари сифатида эътироф
этилиши бежиз эмас. Олимнинг илмий таҳлиллари
“Китоб аш - шифо” асарида тўлиқ ^келтирилган. У
ўз тадқиқотларида турли усуллардан фойдаланган.
Хусусан, “Китоб аш -
шифо” тўрт қисмдан иборат бўлиб, унда мантиқ,
табииёт, риёзиёт, метафизика соҳалари кенг
Беруний билан танишади.
Шарқшунос олим А.Ирисовнинг фикрича,
“Абу Али Ибн Сино ўз давридаги илмлар таснифи
масаласига ҳам жиддий эътибор билан қаради ва бу
соҳада “Ақсом ал - улум ал - ақлия” (“Ақлий илмлар
таснифи”) номли асар ёзди. Унда олим ақлий
илмларни ҳикмат - фалсафа илмлари деб олиб,
уларни назарий ва амалий қисмларга бўлди”.
3
Буюк мутафаккирнинг "Уржуза фи- т - тибб"
(“Тиббий уржуза”), "Ал - Адвият ал -
ўрганилган.
У 980 йилда Бухоронинг Афшона қишлоғида
туғилган. Отаси Бўлажак Абдуллоҳ, онаси
Ситорабону ўз даврининг илғор фикрли кишилари
бўлишган. олим 5 ёшга кирганида уларнинг оиласи
Бухоро шаҳрида яшай бошлайди ва Абу Алини
мактабга
беришади.
Ўзбекистон
Миллий
энциклопедиясида ёзилишича, “10 ёшга
етар - етмас Ибн Сино Қуръон ва адаб дарсларини
тўла ўзлаштиради.Айни вақтда у ҳисоб ва алжабр
билан ҳам шуғулланади, араб тили ва адабиётини
мукаммал эгаллайди. Ибн Синонинг илм
соҳасидаги биринчи устози Абу Абдуллоҳ
қалбия" (“Юрак дорилари”), "Китоб ал - куланж"
(“Қуланж ҳақидаги китоб”), “Мақола фи - н - набз”
(“Томир уриши ҳақида мақола”), "Рисола фи
тадбири - ал - мусофирун" (“Сафардагиларнинг
тадбири ҳақида рисола”), " Рисола фи хифз - ас -
сиҳҳа" (“Соғлиқни сақлаш ҳақида рисола”), "
Рисола фи - л - фасд" (“Қон олиш ҳақида рисола”)
сингари рисолалари дунё илм - фанининг бебаҳо
дурдоналаридир. Айниқса “Тиб қонунлари”нинг
жаҳон тиб илми тараққиётида тутган мавқеи ва
қозонган шуҳрати беқиёсдир.”Қонунлар”да олим
ўзигача бўлган ҳакимлар ва табиблар томонидан
асрлар
давомида
тўпланган
маълумотларни
ўрганади, илмий
255
таҳлил қилади, саралайди. Мутахассисларнинг
фикрича, елка суягининг чиқишини оддий босиш
билан даволаш усули ҳозиргача жаҳон тиббиётида
“Авиценна усули” деб аталар экан. Шунингдек,
“Умуртқанинг қийшайишини Ибн Сино ўзи ихтиро
қилган ёғоч мослама ёрдамида тузатган. Бу усулни
15 асрда француз табиби Кало қайта кашф этган.
Суякларни гипслаш усули ҳам Ибн Сино томонидан
кенг қўлланган, лекин у ҳам кейинчалик унутилиб,
европалик табиблар томонидан 1852 йилда
амалиётга янги ихтиро сифатида қайтарилган”
4
.
Абу Али ибн Сино амалга оширган
кашфиётлар ўзининг илмий ва фалсафий моҳияти,
даврлар синовига бардош берган тарихий -
маърифий - ижтимоий аҳамияти билан улкан
тамаддунни ифода этади. Унинг Хоразм Маъмун
академиясидаги фаолияти, Абу Райҳон Беруний
билан илмий мулоқотлари, ёзишмалари, уларда
кўтарилган долзарб масалалар бугунги кунда ҳам
қимматини йўқотмаган.
Серқирра истеъдод соҳиби сифатида у турли
соҳаларда 450 дан ортиқ илмий, илмий- оммабоп,
адабий - бадиий, фалсафий асарлар яратган. Лекин
уларнинг салмоқли қисми бизнинг даврмизгача етиб
келмаган. Ҳозирча фанга маълум бўлган 240 га яқин
асарларининг ўзиёқ Абу Али ибн Синонинг
фавқулодда ноёб тафаккур, заковат ва юксак
салоҳият эгаси эканлигини билдиради. У инсон
маънавий бойлигининг ўзаги яхшилик ва эзгулик,
одамийлик ва дўстлик деб билган: “Инсонлар
орасида сени яхши кўрувчилар бўлса, бу сенга ва
сенинг яқинларингга яхшиликни истовчилар бўлади.
Мабодо шундайлар топилиб қолса, у ҳолда бу
илтифот мунтазам равишда чин кўнгилдан ҳамда
беминнат бўлиши керак. Ҳақиқий дўст сенинг
дўстингга дўст, душманингга душман бўлади. У
дўстининг душманидан узоқлашади, дўстининг
дўстига яқинлашади.Бунинг акси бўлиши мумкин
эмас. Чунки бунинг акси бўлса, душманлик
саналади”
5
.
Унинг тиббиёт ва фалсафа билан бир қаторда
мусиқа илми ва назарияси, адабиёт ҳақидаги
тадқиқотлари, илмий хулосалари жаҳон тарихида
ёрқин из қолдирган. У лирик, фалсафий шеърлар
ижод этди, шеъриятнинг кўп жанрларида - рубоий,
достон, ғазал, қасида, қитъа, фард каби турларида
қалам тебратди. Унинг дунёда тан олинган шеърий
асарлари асосан араб тилида ёзилган бўлиб,
кейинчалик кўплаб тилларга таржима қилинди.
Олимнинг “Саломон ва Ибсол”, “Юсуф” каби насрий
асарлари Ўзбекистон Фанлар Академияси Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқшунослик
институти хазинасида сақланмоқда. Ўрта асарлар
шеър илми ҳақида муҳим маълумот берадиган
“Шеър
санъати”
асари
унинг
нозиктаъб
адабиётшунос олим бўлганлигидан дарак беради.
Абу Али ибн Сино мусиқани инсон
маънавиятини шакллантирувчи омиллардан бири
деб билган. “Китоб аш - шифо” рисоласининг мусиқа
қисми олти бўлимдан иборат. Илм оламида бу
бўлимнинг “Жавомеъ илм ул - мусиқий”, яъни,
“Мусиқа илмига оид тўплам” деган номи ҳам бор.
Бундан ташқари, улуғ мутафаккир ўзининг “Рисолаи
ишқ”, “Китоб ан - нажот”, “Донишнома”
рисолаларида, “Тиб қонунлари”да ҳам мусиқанинг
айрим масалалари ҳақида мулоҳаза юритган.
Мусиқий
товушларнинг
инсон
ҳиссиётига
физиологик таъсири хусусида кейинчалик ҳам
олимлар кўплаб изланишлар олиб бордилар, бу
борада Абу Али ибн Синонинг “Мусиқа илмига оид
тўплам” асари асосий манба вазифасини ўтамоқда.
Олимнинг фикрича, “Инсон қалби ҳар бир янги ва
кўнгилдагидек нағмадан ором олади, кейинчалик
худди шу ёқимли нағма бирдан ғойиб бўлса, қалб
ҳаяжонга тушади. Худди шу олдинги нағмага
ўхшаган иккинчи нағманинг пайдо бўлиши билан
қалбдаги ҳаяжон йўқола бошлайди. Демак, ёқимли
нарсалардан роҳатланишнинг биринчи сабаби,
йўқолган нарсадан қалб изтироб чекиб турган
вақтда, ўша исталган товушнинг қўққисдан пайдо
бўлишидир”
6
.
Яъни, улуғ аллома Абу Али ибн Сино мусиқа
кайфиятини ўзгартирадиган ўзига хос шифобахш
воситагина бўлиб қолмасдан, балки инсоннинг феъл
- атворини, дунёқараши ва қизиқишларини ҳам
ижобий томонга ўзгартириши мумкин, деб
ҳисоблаган.
“Тиб
қонунлари”да
ёзилишича,
“Боланинг мижозини кучайтирмоқ учун унга икки
нарсани қўлламоқ керак. Бири, болани аста - секин
тебратиш, иккинчиси уни ухлатиш учун айтиш одат
бўлиб қолган мусиқа ва аллалашдир. Шу иккисини
қабул қилиш миқдорига қараб, боланинг танаси
билан бадантарбияга ва руҳи билан мусиқага бўлган
истеъдоди ҳосил қилинади”
7
. Шунингдек, мусиқа
инсоннинг соғлом яшаши, маънавий жиҳатдан
баркамол бўлиши учун ҳам ниҳоятда фойдалидир. У
ҳам руҳни, ҳам жисмни тарбиялайди. Мусиқа
беморликдан тузалишнинг, оҳир меҳнатдан кейин
дам
олишнинг,
ички
изтироблар,
турмуш
қийинчиликларини қисман
П
ос
вя
щ
ае
тс
я
к
1
00
-л
ет
и
ю
с
о
дн
я
р
ож
де
н
и
я
п
ро
ф
ес
со
р
а
К
ар
и
м
а
С
ул
ей
м
ан
ов
и
ч
а
С
ул
ей
м
ан
ов
а
ПЕДИАТРИЯ
256
бўлсада унутишнинг, ҳаётни севиб яшашнинг энг
Худди тиббиёт каби, қадим
Шарқ мусиқа ^тарихини, унинг
бадиий - эстетик ва тарбиявий ’Ягаъсир кучини
ўрганишда Абу Али ибн Сино ^сарлари муҳим
аҳамият касб этади. Юксак ^■Аалоҳиятли олимнинг
илм - фан, маданият ва Имаънавият соҳасида қилган
кашфиётлари
хкейинчалик
Европада
мазкур
соҳаларнинг ривожланишига ўзининг ижобий
таъсирини ўтказди.
Кейинги
йилларда
ёшларимиз
онги,
бўлмоқда, уларнинг илмий - фалсафий, миллий
-
маърифий меросимизни, қадимий анъана ва урф
-
одатларни, бетакрор қадриятларни ўрганишга
интилишлари кучайди. Ўсиб келаётган ёш авлод
онгу шуурида миллий ғурур, миллий ўзлик, ифтихор
ва ватанпарварлик туйғуларини шакллантиришда
Абу Али ибн Сино каби жаҳон тан олган мутафаккир
боболаримизнинг,
қомусий
олимларимизнинг
меросларини янги инновацион ғоялар асосида
ўрганиш ва тадқиқотлар олиб бориш кун
тартибидаги энг долзарб масалалардан биридир.
Адабиётлар
1.
Мирзиёев Ш. Янги Ўзбекистон стратегияси. Тошкент.: «ЎЗБЕКИСТОН» нашриёти. 2021.
2.
Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. 1- китоб. Т.: “Фан” нашриёти. 1979.
3.
Ибн Сино ҳикматлари. Ўзбек педагогикаси антологияси. Тошкент.: “Ўқитувчи”
нашриёти.
4.
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 4-жилд., Тошкент.: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси”
5.
Ирисов А. Абу Али ибн Сино. Тошкент.: “Фан”. 1980.
6.
Джумаев В.К.Хирургия Абу Али ибн Сины и её исторические истоки. Т.: “Фан”. 1965.
7.
Мажидов Н.М., Ҳалимова Ҳ.М., Мажидова Ё.Н. Абу Али ибн Сино неврологияси. 2002.
8.
Sheralievna, Turdieva Kavsar. "" Fine literature and medicine" science moduline in the medical
direction of the study guides." Journal of Innovation, Creativity and Art (2023): 278-281.
9.
Турдиева, Кавсар Шералиевна. "Актуальность и значение переводной детской
литературы." Труды ГПНТБ СО РАН 1 (2022): 72-76.
10.
Abduganiyevna, Akbarkhodzhaeva Feruza. "ISSUES OF TEACHING AND STUDYING MEDICAL
TERMS IN MEDICAL UNIVERSITIES." EPRA International Journal of Research and Development
(IJRD) 8.3 (2023): 5-7.
11.
Abduganievna, Akbarkhodzhaeva Feruza. "MEDICAL TERMINOLOGY IN THE TERMINOLOGY
SYSTEM." EPRA International Journal of Multidisciplinary Research (IJMR) 8.12 (2022): 89-91.
12.
Akbarxodjayeva, Feruza. "ТИББИЁТ ТЕРМИНОЛОГИЯСИ МУРАККАБ ТИЗИМ СИФАТИДА:
ТИББИЁТ ТЕРМИНОЛОГИЯСИ МУРАККАБ ТИЗИМ СИФАТИДА." Журнал иностранных языков и
лингвистики 4.9 (2021).
Q.
сгўзал воситасидир.
о
X
5
^дунёкарашида катта ижобий ўзгаришлар содир
995.
§Давлат илмий нашриёти. 2002.
