236
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
1.
Ботиров, А., & Отажонова, Х. (2023). Dorivor momordikaning kelib chiqishi,
botanikasi hamda morfologiyasi. in Library, 1(2), 1270-1273.
2.
Botirov, A., & Otajonova, H. (2023). MOMORDIKANING DORIVORLIK
XUSUSIYATLARI VA XALQ XO ‘JALIGIDAGI AHAMIYATI. Academic research in
educational sciences, 4(2), 52-55.
3. Xo‘jamqulov Javlonbek Baxtiyor o‘g‘li. (2022). QISHLOQ XO‘JALIGIDA
ZAMONAVIY
SUV
TEJOVCHI
TEXNOLOGIYALAR.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7264443
4. Qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orish usullari va suv tejamkor sug‘orish texnologiyalari:
ilmiy nashr / «Agrobank» ATB.-Toshkent: "TASVIR" nashriyot uyi, 2021. - 48 b.
UOʻK: 633.15
Makkajo’horining xorijiy tizmalari rivojlanish davrlari
S.Gʻ.Jamolov-
boʻlim boshligʻi,
B.D.Allashov-
ilmiy ishlar boʻyicha direktor oʻrinbosari, q.x.f.n., K.I.X.
Chorvachilik va parrandachilik ilmiy tadqiqot instituti, allashev-b@mail.ru
Annotasiya. Chorvachilik sohasini mufaqqiyatli rivojlantirishda ozuqa bazasi muhim
ahamiyatga ega hisoblabai. Ozuqa bazasini mustahkamlashda imkon qadar yuqori hosildor
ekinlarni ekish, yuqori hosildorlik hisobiga har bir gektar erdan yuoqori hosil olish kerak
bo’ladi. Ma’lumki makkajo’hori ekini ozuqabop ekinlar ichida yuqori hosildor ekinlardan
hisoblanadi. Makkajo’ri ekib etistirishda hosildorlik bilan birga vegetatsiya davri, yani
rivojlanih fazalalarini o’rganish ham muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ushbu maqolada
makkajo’ri ekinining yangi xorijiy tizmalari rivojlanish fazalari bo’yicha o’rganish natijalari
keltirilgan.
Kalit so’zlar: Chorvachilik, ozuqa bazasi, ozuqabop ekinlar, makkajo’ri, nav,
tanlash,tizma, rivojlanish fazalari.
Summary. For the successful development of the livestock industry, the feed supply is
important. To strengthen the food supply, it is necessary to plant high-yielding fodder crops as
much as possible, to obtain a high yield from each hectare of land due to high yields. Corn is
one of the high-yielding crops among feed crops. Along with productivity when cultivating corn,
it is important to study the growing season, development phases. This article presents the
results of a study of the development phases of new lines of corn.
Key words: Animal husbandry, forage base, forage crops, corn, variety, breeding,
selection, development phases.
Kirish.
Chorvachilikni rivojlantirish va uning mahsuldorligini oshirish ko’p jihatdan
mustahkam yem-xashak bazasini yaratish, konsentrlangan, dag’al, shirali yemlar ishlab
chiqarishni keskin oshirish va ularning sifatini oshirish bilan bog’liqdir (Asika, Yu.A. 2021,
Bagrinseva V.N. 2021). Ozuqa sifatining eng muhim ko’rsatkichlaridan biri uning oqsil
balansidir. Ilmiy asoslangan me’yorlarga ko’ra, ozuqaning har bir ozuqa birligi uchun sigirlarga
85-90 g, bir yoshdan oshgan yosh qoramollarga 90-95 g, bir yoshgacha bo’lgan buzoqlarga
100-105 g hazm bo’ladigan oqsil kerak bo’ladi (Beltyukov, L.P. 1993).
Makkajo’xori eramizdan 7-12 ming yil oldin Meksikada madaniylashtirilgan. Yovvoyi
holdagi makkajo’xori ekini so’talari hozirgilarga nisbatan 10 barobar kichik, ya’ni 3-4 sm
bo’lgan. Meksikada arxeologik qazilmalar vaqtida makkajo’xori changdonlari topilib, uning
yoshi 5000 yilni tashkil qilishi aniqlangan. Makkajo’xorining vatani – Markaziy va Janubiy
237
Amerika (Meksika, Gvatemala) hisoblanadi. Markaziy Amerikaning mahalliy aholisi uni
eramizdan oldin, 3400-2300 yillar muqaddam yetishtirishni boshlashgan. Bu xaqda arxeologik
qazilmalar – changlar, ro’vaklar, don va so’tasining sodda shakllari hamda genetik,
sitoembriologik tadqiqotlar guvohlik beradi.
Yem-xashak sifatida uning doni va poyasi ishlatiladi. Makakkajo’xori poyasi mollarga
ko’kligicha beriladi, undan silos va xashak tayyorlanadi. Makkajo’xorini texnik ahamiyati
shundan iboratki, uning donidan kraxmal, spirt, glyukoza, sirka kislotasi, poyasidan esa qog’oz,
karton, yog’och spirti, sun’iy kauchuk, sun’iy smola va boshqa har xil mahsulotlar olinadi.
Tadqiqot maqsadi.
Makkajo’xorining xorijiy tizmalarini ekib o’rganish, fenologik
kuzatuvlar olib borish, rivojlanish fazalari bo’yicha tahlil qilish. Makkajo’xorining xorijiy
tizmalari mahalliy institutda yaratilgan navi bilan taqqoslab o’rganish. Bunday maqsadga
erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish mo’ljallangandi:
- makkajo’xorining 4 ta xorijiy tizmalarini 2 ta qaytariqda ekish
- agrotexnik tadbirlarni o’z vaqtida bir xilda olib borish
- fenologik kuzatuvlar olib borish.
Tadqiqot usullari.
Ushbu tadqiqotda umumiy agrotexnikaviy usullardan foydalanilgan.
Tadqiqot masalalarini o’rganishda umum agrotexnikaviy usullardan: urug’, suv, dorilar xarajati,
hosildorlik, va uning sifati o’rganildi. Xorijiy tizmalar, hamda makkajo’xorining “O’zbekiston-
2018” navi bilan taqqoslab ikkita takrorlanishda ekilgan.
Tadqiqot natijalari.
Makkajo’xori tizmalarini ekib o’rganishda 2 ta qaytariqdan iborat
bo’lgan tajriba ko’chatzori tashkil etildi. Nazorat sifatida institutda yaratilgan “O’zbekiston-
2018” navi ham ikki qaytariqda ekildi. Ekish quyida keltirilgan sxema bo’yicha ekildi.
1-jadval
Makkajo’xorining xorijiy tizmalarini ekish sxemasi
1-qaytariq
2-qaytariq
T
izma
-1
T
izma
-2
T
izma
-3
T
izma
-4
O’
zbe
kis
ton
-
2018
T
izma
-4
T
izma
-3
T
izma
-2
T
izma
-1
O’
zbe
kis
ton
-
2018
1-4
5-8
9-12
13-16
17-20
21-24
25-28
29-32
33-36
37-40
Ushbu tajriba ko’chatzoriga kuzgi javdar ekilgan edi. Makkajo’xori tizmalarini ekib
o’rganishda quyidagi agrotexnik tadbirlar bajarildi. Ekishdan oldin javdar ekini o’rib olindi. Yer
haydaldi, tekislanib, ariqlar olindi va ekish ishlari amalga oshirildi. Unib chiqqandan keyin ikki
marta begona o’tlardan tozalash va yagonalash ishlari amalga oshirildi. 3 marta kultivasiya
ishlari bajarildi.
Ikkinchi kultivasiyada 250 kg/ga me’yorda va uchinchi kultivasiyada 250 kg/ga me’yorda
azotli mineral o’g’itlar bilan oziqlantirildi. 5 marta sug’orish ishlari bajarildi.
Olib borilgan agrotexnik tadbirlar muddatlari quyidagi 2-jadval ma’lumotlarida keltirib
o’tilgan.
Makkajo’xori nav va tizmalari bo’yicha vegetatsiya davrida fenologik kuzatuv ishlari olib
borildi. Unda makkajo’xorining unib chiqishi, 1-2 chinbarg chiqarishi, 3-4 chinbarg chiqarishi,
5-6 chinbarg chiqarishi, 7-8 chinbarg chiqarishi, 9-10 chinbarg chiqarishi, ro’vak olishi,
so’talash boshlashi va pishishi kabi fazalar o’rganib borildi. Fenologik kuzatuvlar natijalari
quyidagi 3-jadvalda keltirilgan.
238
2-jadval
Makkajo’xori xorijiy tizmalari bo’yicha olib borilgan agrotexnik tadbirlar
t/r
Agrotexnik tadbirlar
Bajarilgan
muddati
1
Javdar ekini o’rib olingandan keyin yer tozalab shudgorlash ishlari
o’tkazildi
28 aprel
2
Yerni ekishga tayyorlash ishlari o’tkazildi
29 aprel
3
Ariq olinib ekish ishlari olib borildi
30 aprel
4
Ekilgandan keyin suv quyildi
1 may
5
Unib chiqqandan keyin birinchi kultivasiya o’tkazildi
8 may
6
Begona o’tlardan tozalash maqsadida ketmon chopiq va yagonalash
ishlari o’tkazildi
13 may
7
Ikkinchi marta kultivasiya qilinib, azotli o’g’itlar bilan 250 kg/ga
me’yorda oziqlantirildi
15 may
8
Sug’orish ishlari o’tkazildi
16 may
9
Uchinchi marta kultivasiya o’tkazilib, ikkinchi marta azotli o’g’itlar
bilan 250 kg me’yorda oziqlantirildi
25 may
10 Ikkinchi chopiq va yagonalash tadbirlari o’tkazildi
4 iyun
11 To’rtinchi marta sug’orildi
17 iyun
12 Begona o’tlardan tozalash ishlari amalga oshirildi
22 iyun
13 Dala ko’riklari o’tkazildi
27 iyun
14 Beshinchi marta sug’orildi
2 avgust
15 Ekinlar aprobatsiya qilindi
28 avgust
16 Hosilni yig’ishtirib olish
8 sentyabr
3-jadval
Makkajo’xori xorijiy tizmalari bo’yicha olib borilgan fenologik kuzatuvlar
Nav va
linyalar
Unib
chiqis
hi
1
-2 barg
chiqarishi
3
-4 barg
chiqarishi
5
-6 barg
chiqarishi
7
-8 barg
chiqarishi
9
-10 barg
chiqarishi
R
o’
vak
olishi
So’
talas
h
bos
hla
shi
Pishis
hi
Tizma-1
9
-11.05
10
-12.05
26
-28.05
8
-10.06
22
-24.06
5
-10.07
18
-20.07
24
-30.07
10
-15.08
Tizma-2
9
-11.05
10
-12.05
24
-27.05
7
-10.06
20
-22.06
3
-6.07
15
-18.07
20
-25.07
8
-10.08
Tizma-3
9
-11.05
11
-14.05
25
-27.05
8
-11.06
22
-24.06
4
-5.07
16
-19.07
22
-26.07
14
-16.08
Tizma-4
10
-12.05
14
-16.05
28
-30.05
12
-15.06
26
-28.06
8
-10.07
22
-24.07
30.07
25
-28.08
O’zbekiston
2018
10
-12.05
15
-17.05
28
-30.05
15
-18.06
28
-30.06
10
-14.07
28
-30.07
1
-5.08
29
-30.08
239
Olib borilgan fenologik kuzatuvlar bo’yicha vegetatsiya davri o’rganilganda Tizma-1
pishish davri 85-90 kun, Tizma-2 87-90 kun, Tizma-3 88-90 kun, Tizma-4 105-110 kun
bo’lganligi hamda O’zbekiston-2018 navi 115-120 kun bo’lganligi aniqlandi.
Xulosa.
Makkajo’xorining xorijiy tizmalari vegetasiya davri bo’yicha o’rganilganda
“O’zbekiston-2018” naviga nisbatan vegetasiya davri qisqaroq ekanligi, ya’ni 15-20 kungacha
qisqaroq ekanligi kuzatildi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
1. Асыка, Ю.А. Гибрид кукурузы. Прогноз 132СВ / Ю.А. Асыка // Кукуруза и сорго.
– 2001. – № 1. – С. 24.
2. Багринцева В.Н. Урожайность гибридов кукурузы при разной густоте стояния
растения / В.Н. Багринцева, Т.И. Борщ, И.А. Шарапова // Кукуруза и сорго. – 2001. – № 5.
– С 2–4.
3. Бельтюков, Л.П. Применение удобрений под зерновые культуры на Дону / Л.П.
Бельтюков, А.А. Гриценко. – Зерноград, 1993. – 226 с.
UOʻK: 633.15
MAKKAJOʻHORINING XORIJIY TIZMALARINI AYRIM QIMMATLI XOʻJALIK
BELGILARI BO’YICHA OʻRGANISH
S.Gʻ.Jamolov-
boʻlim boshligʻi,
B.D.Allashov-
ilmiy ishlar boʻyicha direktor oʻrinbosari, q.x.f.n., K.I.X.
Chorvachilik va parrandachilik ilmiy tadqiqot instituti, allashev-b@mail.ru
Annotasiya. Ma’lumki chorvachilikni mufaqqiyatli rivojlantirishda ozuqa bazasi muhim
ahamiyatga ega hisoblabai. Ozuqa bazasini mustahkamlashda qishloq xo’jaligi erlaridan
samarali foyalanish, yuqori hosil beraigan ozuqabop ekinlarni ekib etishtirih kerak bo’ladi.
Makkajo’hori ekini ozuqabop ekinlar ichida yuqori hosildor ekinlardan biri hisoblanadi.
Makkajo’rini ozuqa uchun ekib etistirishda uni qimmatli xo’jalik belgilari bo’yicha o’rganish
dolzarb ahamiyatga ega hisoblanadi. Ushbu maqolada makkajo’ri ekinining xorijiy tizmalarini
ayrim qimmatli xo’jalik belgilari bo’yicha o’rganish natijalari keltirilgan.
Kalit so’zlar: Chorvachilik, ozuqa bazasi, ozuqabop ekinlar, makkajo’ri, nav,
tanlash,tizma, qimmatli xo’jalik belgilar.
Summary. It is known that the feed supply is important for the successful development of
livestock farming. To strengthen the food supply, it is necessary to effectively use agricultural
land and grow high-yielding forage crops. Corn is one of the high-yielding crops among feed
crops. When growing corn for feed, it is important to study it for economically valuable traits.
The article presents the results of studying foreign lines of corn crops for some valuable
economic traits.
Key words: Animal husbandry, forage base, forage crops, corn, variety, breeding,
selection,
economically valuable traits.
Kirish.
Makkajo’xori dunyo dehqonchiligida ko’p tarqalgan eng qimmatli va serhosil
ekin hisoblanib, donli ekinlar orasida umumiy don hosili bo’yicha ikkinchi, ekin maydoni
bo’yicha uchinchi o’rinda turadi.
Yem-xashak uchun makkajo’xorining doni va poyasi ishlatiladi. Uning doni juda to’yimli
(1 kg makkajo’xori doni 1,34 kg ozuqa birligiga ega) hisoblanib, chorva hayvonlari va
parrandalarga butunligicha yoki yorma (maydalangan) holida beriladi. Makkajo’xorining poyasi
mollarga yashil holicha beriladi. Makkajo’xori donidan tayyorlangan turli xil oziq-ovqat
mahsulotlari, undan xashak hamda doni sut-mum pishish davrida o’rilganda esa yuqori sifatli
