230
Xulosa.
Institutda olib borilgan ko’p yillik seleksiya ishlari natijasida yangi sulining bitta
va tritikalening bitta tizmalari yaratildi. Yaratilgan ushbu tizmalar joriy yidan Qishloq xo’jaligi
ekinlari navlarini sinash markaziga sinov uchun taqdim etildi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
1. Abdukarimov D.T., Gorelov Ye.P., Botirov X.F. O’zbekistonda oraliq ekinlar / Ozuqa
yetishtirish (darslik), -Samarqand, 1995. -126-135 b.
2. Boboyev F.G., Elmurodov A.B.
Tritikale – muhim oraliq va ozuqa ekini.
“Respublikada chorvachilikni rivojlantirish istiqbollari” mavzusidagi Chorvachilik va
parrandachilik ilmi-tadqiqot instituti Respublika ilmiy-amalaiy konferensiya materiallari
to’plami. Toshkent 2019 yil. 278-280 betlar.
3. Горбунов В.Н., Шевченко В.Е. Селекционные достижения по тритикале в начных
центрах России и ближайшего зарубежья ж.Земледелие и растениводство. 2015 Т.29 № 4
стр.24
4. Zulfiqarov M.X.
Chorvachilikda ozuqa bazasini mustahkamlash, ozuqa ekin
maydonlaridan samarali foydalanish, hosildorlikni oshirish. “Respublikada chorvachilikni
rivojlantirish istiqbollari” mavzusidagi Chorvachilik va parrandachilik ilmi-tadqiqot instituti
Respublika ilmiy-amalaiy konferensiya materiallari to’plami. Toshkent 2019 yil. 229-231
betlar.
5. Iminov A.A., Umarova Z.T., Aliqulova U.
Takroriy, oraliq va siderat ekinlarning
tuproq unumdorligi va g’o’za hosildorligiga ta’siri. / Agrar sohani barqaror rivojlantirishda fan,
ta’lim va ishlab chiqarish integrasiyasi. II ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari to’plami. 21
may 2018 yil. 21-23 betlar.
UOʻK: 633.33.31/37
Ozuqabop ekinlarning issiqqa va suv tanqisligiga bardoshli nav, namunalarini tanlash
B.D.Allashov-
ilmiy ishlar boʻyicha direktor oʻrinbosari, q.x.f.n., K.I.X.,
S.Gʻ.Jamolov-
boʻlim boshligʻi
Chorvachilik va parrandachilik ilmiy tadqiqot instituti, allashev-b@mail.ru
Annotasiya. Keyingi yillarda anomal issiq, suv tanqisligi kabi dolzarb muammolar
uchramoqda. Bunday sharoitlarda tabiiyki, ozuqabop ekinlar hosildorlik imkoniyatlari pasayib
ketadi, har bir gektar yerdan yetishtirib olinadigan ozuqa birligi kamayib ketadi. Bu esa o’z
navbatida chorva molari ozuqa bazasi uchun salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bunday vaziyatlarda suv
tanqisligiga va issiqqa bardoshli ozuqabop ekinlarning nav yoki namunalarini sinash va
tanlash dolzarb ahamiyatga ega hisoblanadi. Ushbu maqolada issiqqa va suvsizlikka bardoshli
bo’lgan ozuqabop ekinlarni ekib o’rganish, tanlash bo’yicha natijalar keltirilgan.
Kalit so’zlar: Chorvachilik, ozuqa bazasi, ozuqabop ekinlar, suv tanqisligi, issiq iqlim
sharoiti, xorijiy nav, tanlash, urug’.
Summary. In subsequyent years, pressing problems will arise, such as hyeat waves and
water shortages. Naturally, under such conditions thye productivity of forage crops decreases
and thye number of fodder unis grown per hyectare of land decreases. This, in turn, negatively
affecs thye food supply of animals. In such situations, it is important to test and select
variyetiyes or accyessions of forage crops that are resistant to water stress and hyeat. This
article presens thye resuls of thye study and selection of forage crops that are resistant to hyeat
and drought.
Key words: Animal husbandry, forage supply, forage crops, water deficit, hot climatic
conditions, foreign variyety, selection, seyeds.
231
Kirish.
Keyingi yillarda bo’layotgan global ilim o’zgarishlarini hamda har bir huduning
o’ziga xos tuproq-iqlim sharoitlarini inobatga olgan holda ozuqabop ekinlarning ekstremal iqlim
sharoitlariga bardoshli, har bir hudud tuproq iqlim sharoitlariga mos bo’lgan yuqori mahsuldor
nav va namunalarini tanlash uchun seleksiya ishlarini, hamda yuqori avlod urug’lar tayyorlashda
ilmiy asosda birlamchi urug’chilik ishlarini olib borish dolzarb ahamiyatga ega vazifalardan
hisoblanadi. Respublikamizning sug’oriladigan yerlarida ozuqabop ekinlarni ekib yetishtirishda
ekin turi va navlarni to’g’ri tanlash, jadal o’stirish texnologiyasini qo’llash orqali barcha
turdagi ozuqabop ekinlar yetishtirishning samaradorligini oshirishga, har bir gektar yerdan
olinadigan ozuqa birligini ko’paytirishga, yetishtiriladigan yem-hashak tannarxini
arzonlashtirishga va ularning sifatini yaxshilashga erishiladi.
Ma’lumki, Respublikaning har xil tuproq iqlim sharoitlariga moslashgan ozuqabop
ekinlarning yangi nav va duragaylariga bo’lgan talab ortib bormoqda. Ayniqsa keyingi yillarda
issiq iqlim sharoiti, ya’ni havo haroratining ko’tarilishi natijasida suv tanqisligi, sho’rlanish
ortib bormoqda, bular ozuqabop ekinlar hosildorligiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Olib
boriladigan tadqiqotlarda ozuqabop ekinlarda issiqqa, suv tanqisligiga bardoshlilik bo’yicha
seleksiya ishlarini olib borish rejalashtirilgan.
Tadqiqot maqsadi.
Dunyoning har xil mintaqalaridan bo’lgan har xil turdagi issiqqa va
suv tanqisligiga bardoshli bo’lgan ozuqabop ekin turlari nav, namunalarini o’zimizning
mahalliy sharoitimizda ekib o’rganish eng maqbullarni tanlab olish va ushbu namunalarda
seleksiya ishlarini davom ettirish, urug’chiligini yo’lga qo’yish tadqiqotlarning asosiy maqsadi
edi. Buning uchun institut tajriba maydonida namunalarni sinash ko’chatzori tashkil etildi.
Tadqiqot usullari.
Ushbu tadqiqotda umumiy agrotexnikaviy usullardan foydalanilgan.
Tadqiqot masalalarini o’rganishda umum agrotexnikaviy usullardan: urug’, suv, dorilar xarajati,
hosildorlik, va uning sifati o’rganildi.
Tadqiqot natijalari: .
Ozuqabop ekinlarning suv tanqisligiga, issiqqa bardoshli nav yoki
namunalarini tanlash maqsadida xalqaro ICARDA tashkilotining O’zbekistondagi
vakolatxonasi orqali 8 ta turga mansub bo’lgan 84 ta nav va namunalar Livandan olib kelindi
(1-jadval).
1-jadval
Xorijdan keltirilgan ozuqabop ekinlar nav, namunalari
T/r
IR
(id.raqam)
Ekin turi
DOI-raqami
Origina
-tor
Taksonomiyasi
1
64721
IFLA
10.18730/7G7Y1
URY
Lathyrus aphaca
2
64723
IFLA
10.18730/7G803
AFG
Lathyrus sativus
3
64724
IFLA
10.18730/7G814
IRN
Lathyrus inconspicuus
4
64729
IFLA
10.18730/7G858
IRN
Lathyrus ochrus
5
64730
IFLA
10.18730/7G869
PAK
Lathyrus sativus
6
64731
IFLA
10.18730/7G87A
IND
Lathyrus ochrus
7
64745
IFLA
10.18730/7G8KP
IND
Lathyrus cicyera
8
64932
IFLA
10.18730/7GDQ1
IRN
Lathyrus sativus
9
64968
IFLA
10.18730/7GES=
AFG
Lathyrus sativus
10
64995
IFLA
10.18730/7GFGN
HUN
Lathyrus sativus
11
65046
IFLA
10.18730/7GGKK
AUS
Lathyrus cicyera
12
65053
IFLA
10.18730/7GGPP
IRN
Lathyrus cicyera
13
65056
IFLA
10.18730/7GGRR
IRN
Lathyrus aphaca
14
65058
IFLA
10.18730/7GGSS
IRN
Lathyrus annuus
15
65077
IFLA
10.18730/7GH94
AUS
Lathyrus inconspicuus
16
66026
IFLA
10.18730/7HBCS
AUS
Lathyrus tingitanus
17
66225
IFLA
10.18730/7HG4X
TJK
Lathyrus aphaca
232
18
66227
IFLA
10.18730/7HG6Z
TJK
Lathyrus inconspicuus
19
107499
IFLA
10.18730/8NRSP
MAR
Lathyrus sativus
20
107511
IFLA
10.18730/8NS5$
MAR
Lathyrus clymenum
21
107539
IFLA
10.18730/8NSZQ
MAR
Lathyrus aphaca
22
107547
IFLA
10.18730/8NT6Y
MAR
Lathyrus inconspicuus
23
107574
IFLA
10.18730/8NV0K
MAR
Lathyrus tingitanus
24
107833
IFLA
10.18730/8P2G0
MAR
Lathyrus annuus
25
111983
IFLA
10.18730/8S8JA
MAR
Lathyrus sphayericus
26
111995
IFLA
10.18730/8S8YP
MAR
Lathyrus cicyera
27
111999
IFLA
10.18730/8S92T
MAR
Lathyrus articulatus
28
112095
IFLA
10.18730/8SBDV
MAR
Lathyrus ochrus
29
118099
IFLA
10.18730/8YWAV YeCU
Lathyrus cicyera
30
137724
IFLA
10.18730/9G3FF
TJK
Lathyrus sativus
31
137821
IFLA
10.18730/9G6F0
TJK
Lathyrus sativus
32
140190
IFLA
10.18730/9JJDS
TJK
Lathyrus aphaca var. aphaca
33
140197
IFLA
10.18730/9JJS0
TJK
Lathyrus hirsutus
34
145477
IFLA
10.18730/9V6DE
RUS
Lathyrus sativus
35
147601
IFLA
10.18730/9Y0KE
TJK
Lathyrus sativus
36
154102
IFLA
10.18730/A8JZ1
IND
Lathyrus sativus
37
155226
IFLA
10.18730/AAG1Z
CAN
Lathyrus clymenum
38
155257
IFLA
10.18730/AAHRC
CAN
Lathyrus sativus
39
165158
IFLA
10.18730/ATETP
RUS
Lathyrus hirsutus
40
66472
IFTR
10.18730/7HN55
SYR
Trifolium anatolicum
41
66757
IFTR
10.18730/7HV8F
TUR
Trifolium arvense
42
66935
IFTR
10.18730/7HYND
IRN
Trifolium cherleri
43
67376
IFTR
10.18730/7P6DW
SYR
Trifolium boissiyeri
44
67901
IFTR
10.18730/7JP0M
SYR
Trifolium tomentosum
45
67965
IFTR
10.18730/7P966
SYR
Trifolium bullatum
46
68690
IFTR
10.18730/7PC5V
JOR
Trifolium boissiyeri
47
112126
IFTR
10.18730/8SC8H
MAR
Trifolium clusii
48
121040
IFTR
10.18730/9155V
MAR
Trifolium angustifolium
49
121060
IFTR
10.18730/915P7
GRC
Trifolium arvense
50
121113
IFTR
10.18730/9177K
IRN
Trifolium campestre
51
121153
IFTR
10.18730/918FP
MAR
Trifolium campestre
52
121155
IFTR
10.18730/918HR
USA
Trifolium carolinianum
53
121205
IFTR
10.18730/91A30
CHL
Trifolium chilense
54
137266
IFTR
10.18730/9FPE5
LBN
Trifolium caudatum
55
137440
IFTR
10.18730/9FVFJ
ARM
Trifolium affine
56
167171
IFTR
10.18730/AX4BN
LBN
Trifolium pilulare
57
167184
IFTR
10.18730/AX505
LBN
Trifolium lappacyeum
58
60497
IFVI
10.18730/7CKA6
AFG
Vicia yervilia
59
63335
IFVI
10.18730/7F464
SYR
Vicia dionysiyensis
60
64285
IFVI
10.18730/7FXK3
JOR
Vicia cypria
61
64289
IFVI
10.18730/7P0Z2
JOR
Vicia galilayea
62
64420
IFVI
10.18730/7G0NV
DZA
Vicia monantha subsp. monantha
63
107464
IFVI
10.18730/8NQVX
MAR
Vicia benghalensis
64
135566
IFVI
10.18730/9Ye31S
TKM
Vicia melanops
65
137332
IFVI
10.18730/9FRG$
ARM
Vicia anatolica
233
66
141437
IFVI
10.18730/9MG31
ARM
Vicia lunata
67
141530
IFVI
10.18730/9MMS3
ARM
Vicia grandiflora
68
163938
IFVI
10.18730/ARE5S
CYP
Vicia laxiflora
69
168181
IFVI
10.18730/S70MY
ITA
Vicia bithynica
70
168774
IFVI
10.18730/S7K4Y
LBN
Vicia mollis
71
14980
IFMI
10.18730/62RNF
SYR
Coronilla parviflora
72
15309
IFMI
10.18730/6327S
MAR
Hippocrepis unisiliquosa
73
16726
IFMI
10.18730/64AJN
IRN
Astragalus hamosus
74
101039
IFMI
10.18730/8HQY6
CAN
Medicago sativa var. varia
75
159714
IFMI
10.18730/AHWWS
JOR
Astragalus annularis
76
159763
IFMI
10.18730/AHZF$
JOR
Lotus peregrinus
77
159846
IFMI
10.18730/AJ41*
JOR
Astragalus hamosus
78
159847
IFMI
10.18730/AJ42~
JOR
Hippocrepis unisiliquosa
79
166914
IFMI
10.18730/AWPKS
LBN
Astragalus hamosus
80
167901
IFMI
10.18730/S8D5C
LBN
Medicago sativa
81
52664
IFMA
10.18730/7573*
USA
Medicago arabica
82
52773
IFMA
10.18730/75ABS
CAN
Medicago muricoleptis
83
53914
IFMA
10.18730/76CG8
AUS
Medicago polymorpha var.
polymorpha
84
165619
IFMA
10.18730/AV4HYe
RUS
Medicago lupulina
Ozuqabop ekinlarning ushbu nav va namunalari dunyoning 5 ta qit’asidan, 24 ta
davlatlardan keltirilgan.
Ekib o’rganligan 84 ta namunadan bizning iqlim sharoitlarimizga mos keladigan 32 ta
namuna tanlab olindi va ularning urug’lari ko’paytirish uchun olindi.
Xulosa.
Xorijdan keltirilgan 84 ta nav, namunalardan 32 ta namunalar bizning tuproq-
iqlim sharoitimizga nisbatan mos kelishi aniqlandi va ularni o’rganish ishlari davom ettiriladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
1. Ахмедова С.М., Массино И.В., Еременко О.В. Семеноводство кормовых культур.
“Мехнат”, 1989, 152 с.
2. Демидась Г.И., Захлебаев М.В. Продуктивность донника белого в чистых и
совместных посевах с однолетними злаковыми культурами. М-2013 г.
3. Ельчанинова Н.Н., Зорин А.В. Влияние норм высева донника желтого в
беспокровных посевах на кормовую продуктивность и качество урожая//Тезисы докладов
44 науч. Конф. Профессорско-преподавательского состава, сотрудников и аспирантов.
Самара. 1997. С.64.
4. Sadikov Ye.S., Jamolov S.G., Allashov B.D. Qoraqalpog’iston Respublikasi sharoitida
qashqarbedani tritikale bilan aralashma holda ekib yetishtirish. “Respublikada chorvachilikni
rivojlantirish istiqbollari” mavzusidagi Chorvachilik va parrandachilik ilmi-tadqiqot instituti
Respublika ilmiy-amalaiy konferensiya materiallari to’plami. Toshkent 2019 yil. 283-286
betlar.
