239
Olib borilgan fenologik kuzatuvlar bo’yicha vegetatsiya davri o’rganilganda Tizma-1
pishish davri 85-90 kun, Tizma-2 87-90 kun, Tizma-3 88-90 kun, Tizma-4 105-110 kun
bo’lganligi hamda O’zbekiston-2018 navi 115-120 kun bo’lganligi aniqlandi.
Xulosa.
Makkajo’xorining xorijiy tizmalari vegetasiya davri bo’yicha o’rganilganda
“O’zbekiston-2018” naviga nisbatan vegetasiya davri qisqaroq ekanligi, ya’ni 15-20 kungacha
qisqaroq ekanligi kuzatildi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
1. Асыка, Ю.А. Гибрид кукурузы. Прогноз 132СВ / Ю.А. Асыка // Кукуруза и сорго.
– 2001. – № 1. – С. 24.
2. Багринцева В.Н. Урожайность гибридов кукурузы при разной густоте стояния
растения / В.Н. Багринцева, Т.И. Борщ, И.А. Шарапова // Кукуруза и сорго. – 2001. – № 5.
– С 2–4.
3. Бельтюков, Л.П. Применение удобрений под зерновые культуры на Дону / Л.П.
Бельтюков, А.А. Гриценко. – Зерноград, 1993. – 226 с.
UOʻK: 633.15
MAKKAJOʻHORINING XORIJIY TIZMALARINI AYRIM QIMMATLI XOʻJALIK
BELGILARI BO’YICHA OʻRGANISH
S.Gʻ.Jamolov-
boʻlim boshligʻi,
B.D.Allashov-
ilmiy ishlar boʻyicha direktor oʻrinbosari, q.x.f.n., K.I.X.
Chorvachilik va parrandachilik ilmiy tadqiqot instituti, allashev-b@mail.ru
Annotasiya.
Ma’lumki chorvachilikni mufaqqiyatli rivojlantirishda ozuqa bazasi muhim
ahamiyatga ega hisoblabai. Ozuqa bazasini mustahkamlashda qishloq xo’jaligi erlaridan
samarali foyalanish, yuqori hosil beraigan ozuqabop ekinlarni ekib etishtirih kerak bo’ladi.
Makkajo’hori ekini ozuqabop ekinlar ichida yuqori hosildor ekinlardan biri hisoblanadi.
Makkajo’rini ozuqa uchun ekib etistirishda uni qimmatli xo’jalik belgilari bo’yicha o’rganish
dolzarb ahamiyatga ega hisoblanadi. Ushbu maqolada makkajo’ri ekinining xorijiy tizmalarini
ayrim qimmatli xo’jalik belgilari bo’yicha o’rganish natijalari keltirilgan.
Kalit so’zlar:
Chorvachilik, ozuqa bazasi, ozuqabop ekinlar, makkajo’ri, nav,
tanlash,tizma, qimmatli xo’jalik belgilar.
Summary.
It is known that the feed supply is important for the successful development of
livestock farming. To strengthen the food supply, it is necessary to effectively use agricultural
land and grow high-yielding forage crops. Corn is one of the high-yielding crops among feed
crops. When growing corn for feed, it is important to study it for economically valuable traits.
The article presents the results of studying foreign lines of corn crops for some valuable
economic traits.
Key words:
Animal husbandry, forage base, forage crops, corn, variety, breeding,
selection,
economically valuable traits.
Kirish.
Makkajo’xori dunyo dehqonchiligida ko’p tarqalgan eng qimmatli va serhosil
ekin hisoblanib, donli ekinlar orasida umumiy don hosili bo’yicha ikkinchi, ekin maydoni
bo’yicha uchinchi o’rinda turadi.
Yem-xashak uchun makkajo’xorining doni va poyasi ishlatiladi. Uning doni juda to’yimli
(1 kg makkajo’xori doni 1,34 kg ozuqa birligiga ega) hisoblanib, chorva hayvonlari va
parrandalarga butunligicha yoki yorma (maydalangan) holida beriladi. Makkajo’xorining poyasi
mollarga yashil holicha beriladi. Makkajo’xori donidan tayyorlangan turli xil oziq-ovqat
mahsulotlari, undan xashak hamda doni sut-mum pishish davrida o’rilganda esa yuqori sifatli
240
silos tayyorlash mumkin. Makkajo’xori silosining bir kilogrammi to’yimliligi jihatidan 0,20-
0,25 ozuqa birligiga, so’tasi bilan birga bostirilganda esa 0,40 ozuqa birligiga teng bo’ladi.
Makkajo’xori yetishtirishning don texnologiyasi ozuqa birliklarining yuqori hosildorligi
bilan yuqori sifatli xom ashyo ishlab chiqarishni ta’minlaydi (Kravsov, I.A., Kravsov, I.V.
Fedotkin, 2001 Kramarev, S.M., L.N. Skripnik, Yu.I. Usenko, T.A. Juravel, L.Yu. Xorseva,
T.F. Yakovishina 2002).. Biroq, don texnologiyasi bo’yicha yetishtirilgan makkajo’xorining
hazm bo’ladigan oqsili bilan ozuqa birligining ta’minlanishi atigi 50-55 g ga yetadi. Bundan
tashqari, makkajo’xori oqsilida hayvon organizmi uchun ajralmas aminokislotalar - lizin va
triptofan kam uchraydi (A.N. Kuchmiyev, Ye.P. Nedbaylo 1980, A.N. Kuchmiyev, Ye.P.
Nedbaylo va boshqalar 1982).
Makkajo’xori silosining ozuqaviy qiymatini oshirishning ko’plab usullari mavjud, ammo
ular turli sabablarga ko’ra keng qo’llanilishini topmaganlar (S.K. Mironov 1988).
Tadqiqot maqsadi.
Makkajo’xorining xorijiy tizmalarini ekish va qimmatli xo’jalik
belgilari bo’yicha o’rganish. Makkajo’xorining xorijiy tizmalari mahalliy institutda yaratilgan
navi bilan taqqoslab o’rganish. Bunday maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish
mo’ljallangandi:
- makkajo’xorining 4 ta xorijiy tizmalarini 2 ta qaytariqda ekish
- agrotexnik tadbirlarni o’z vaqtida bir xilda olib borish
- qimmatli xo’jalik belgilari bo’yicha o’rganish.
1-jadval
Makkajo’xori nav va tizmalarini qimmatli xo’jalik belgilari
Qimmatli xo’jalik belgilar
Nav, duragay yoki namuna nomi
*
T-1 T-2 T-3 T-4
**
O’z-
2018
T-4 T-3 T-2 T-1
O’z-
2018
Takrorlanish nomeri
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
Bosh poya balandligi, sm
255 244 232 325
360
310 260 240 260
300
1-so’tagacha balandligi, sm
88
81
84 101
155
92
85
80
90
110
1 pogono metrdagi
O’simliklar soni
35
35
30
32
33
33
31
32
34
36
Shundan mahsuldor o’simliklar
soni
35
35
30
32
33
33
31
32
34
36
So’talar soni
71
70
62
65
68
67
63
66
68
75
Barg soni
450 415 330 570
535
560 325 402 430
580
Poyasi doni bilan umumiy
vazni, kg
17.2 19.8 19.4 19.9 23.3 18.5 19.2 19.4 17.9
20.5
Don vazni so’tasi bilan, kg
8.5 11.1 10.1 7.7
10.7
8.6 10.6 9.6 9.6
10.9
1 dona so’ta vazni gr
287 274 309 295
330
292 319 254 363
315
So’ta uzunligi va diametri, sm
17.5 19.5 22.5 22.0 26.0 23.5 23.5 21.5 20.5
26.5
So’tadagi donlar qator soni
18
16
16
14
16
14
16
16
20
18
1 dona so’tadagi donlar soni
792 704 768 672
784
672 768 768 828
768
Shundan
chirigan
va
yaroqsizlari
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Don hosildorligi s/ga
85
11 101 77
107
86 106 96
96
109
Pichan hosildorligi, s/ga
172 198 194 199
233
185 192 194 179
205
Silos hosildorligi s/ga
516 594 582 897
699
555 576 582 537
615
*-Tizma
**-O’zbekiston-2018 navi
Tadqiqot usullari.
Ushbu tadqiqotda umumiy agrotexnikaviy usullardan foydalanilgan.
Tadqiqot masalalarini o’rganishda umum agrotexnikaviy usullardan: urug’, suv, dorilar xarajati,
241
hosildorlik, va uning sifati o’rganildi. Xorijiy tizmalar, hamda makkajo’xorining “O’zbekiston-
2018” navi bilan taqqoslab ikkita takrorlanishda ekilgan.
Tadqiqot natijalari.
Makkajo’xorining xorijiy tizmalari bosh poya balandligi, birinchi
so’tagacha bo’lgan balandlik, bir o’simlikda barglar va so’talar soni ko’k massa va don
hosildorligi kabi ayrim qimmatli xo’jalik belgilar o’rganildi.
Bunda har nav va tizmalar bo’yicha alohida alohida 10 kv. m. maydondagi holat tahlil
qilindi. Ushbu maydonda joylashagan o’simliklar soni, har bir o’simlikdagi barglar, so’talar
ssoni sanab chiqildi. O’simlik poyasi doni bilan birga, hamda so’talari alohida elektron tarozida
tortib vazni o’rganildi.
Ayrim qimmatli xo’jalik belgilari bo’yicha o’rganish natijalari quyidagi 1-jadvalda
keltirib o’tilgan.
Makkajo’xori nav va tizmalari chorvachilik uchun muhim ko’rsatkichlardan bo’lgan
boshpoya balandligi, har bir o’simlikdagi o’rtacha barglar soni, shuningdek barg sathlari, ya’ni
eni va uzunligi ham o’rganildi va ular natijalari quyidagi 2-jadvalda keltirilgan.
2-jadval
Makkajo’xori nav va liniyalarining ayrim qimmatli xo’jalik belgilari
Nav va
tizmalar
Bir oʻsimlik-dagi oʻr-
tacha barglar soni, dona
Boshpoya
balandligi, sm
Barg eni, sm
Barg uzunligi,
sm
Tizma-1
13
255
8.4
78
Tizma-2
12
244
8.8
80
Tizma-3
11
232
10.8
81
Tizma-4
18
325
7.8
83
O’z-2018
16
360
9.5
96
Tizma-4
15
290
9.2
81
Tizma-3
15
285
9.5
82
Tizma-2
12
210
11.4
78
Tizma-1
11
260
9.5
90
O’z-2018
17
295
9.5
100
Demak, jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkinki, har bir o’simlikdagi barglar o’rtacha
soni 11 donadan 18 donagacha bo’lganligi aniqlandi, bunda barglar soni 4-tizmada ko’proq
ekinligi, ya’ni birinchi takrorlanishda 18 ta bo’lganligi kuzatildi. Makkajo’xorining
O’zbekiston-2018 navida har bir o’simlikdagi barglarning o’rtacha soni birinchi takrorlanishda
16 ta bo’lganligi kuzatildi. Barg sathi, ya’ni barg eni bo’yicha ko’rsatkichlar 7.8 sm dan 11.4
sm gacha oraliqda bo’lganligi, barg eni bo’yicha past ko’rsatkich 4-tizmada, yuqori ko’rsatkich
2-tizmada bo’lganligi kuzatildi. Barg uzunligi bo’yicha esa ko’rsatkichlar 80 sm dan 100 sm
gacha oraliqda bo’lganligi kuzatildi. Barg uzunligi bo’yicha past ko’rsatkich 2-tizmada, yuqori
ko’rsatkich O’zbekiston-2018 navida kuzatildi. Boshpoya balandligi bo’yicha 210 sm dan 360
sm gacha oraliqda bo’lganligi kuzatildi. Demak, boshpoya balandligi 2-tizma past bo’lganligi
O’zbekiston-2018 navida yuqori bo’lganligi kuzatildi.
Xulosa.
Makkajo’xorining xorijiy tizmalari ayrim qimmatli xo’jalik belgilari bo’yicha
o’rganilganda boshpoya balandligi 2-tizmada past bo’lganligi, barglar soni 4-tizmada ko’proq
ekanligi kuzatildi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
1. Кравцов, И.А. Продуктивность родительских форм гибридов кукурузы и густота
посева / И.А. Кравцов, И.В. Федоткин // Кукуруза и сорго. – 2001. – № 3. – С. 12–13.
2. Крамарев, С.М. Интенсивность поступления основных макроэлементов в
растения кукурузы в онтогенезе / С.М. Крамарев, Л.Н. Скрипник, Ю.И. Усенко, Т.А.
Журавель, Л.Ю. Хорсева, Т.Ф. Яковишина // Агрохимия. – 2002. – № 12. – С. 21–30.
