130
ҚАНДЛИ
ДИАБЕТ БИЛАН КАСАЛЛАНГАН БЕМОРЛАРНИ
КАСАЛЛИК
АСОРАТЛАРИНИ ОЛДИНИ ОЛИШ
БЎЙИЧА
ТЕРАПЕВТИК ТАЬЛИМДА ХАМШИРАЛАРНИНГ ИШТИРОКИ
Алимова Н.У., Убайдуллаева С.А., Тохтаева Д.М.
Тошкент
педиатрия тиббиёт институти Ё.Х.Тўрақулов номли,
Р.И.Э.И.А тиббиёт маркази
Тадқиқот мақсади.
Амбулатор
-
поликлиника шароитида қандли
диабет билан касалланган беморларда касаллик
асоратланишини олдини
олишда оилавий ҳамшираларнинг вазифаларини аниқлаш.
Материал ва услублар.
Тадқиқотда Тошкент шахри Яшнаобод
тумани МКТОШда фаолият юритувчи 45 нафар оила хамширалари иштирок
этишди. Хамширалар орасида касаллик хақида тушунча, беморларни
парваришлаш,
касаллик асоратларини
олдини олиш, ва х.зо, анкета
сўровнома усули ёрдамида аниқланди.
Долзарблиги.
Қандли
диабет замонавий тиббиётнинг энг муҳим
муаммоларидан бири бўлиб, болалар ўртасида касалланиш тобора кўпайиб
бормоқда.[1]
Жаҳон
соғлиқни
сақлаш
ташкилоти
(ЖССТ)
мутахассисларининг фикрича, “ҚД барча ёшдагилар ва барча мамлакатлар
учун муаммодир”
.
Сўнгги ўн йилликларда қандли диабетнинг тарқалиши
деярли барча штатларни қамраб олган пандемияга айланди. Айниқса,
1-
тоифанинг тарқалиши Охирги 10 йил ичида болаларда қандли диабет
35,7 фоизга (100 минг болалар аҳолисига 59,4 дан 80,6 гача), ўсмирларда
68,9 фоизга (100 минг ўсмирга 108,5 дан 183,5 гача) ўсди. [1]. Касалликнинг
сурункали асоратлари туфайли беморларнинг эрта ногиронлиги [2] ва хаёт
сифатини тушиб кетиши [3] даволаш учун жамиятга катта иқтисодий
зарар
етказади. [4] Кўпгина муаллифларнинг фикрига кўра, диабет билан оғриган
болаларнинг 70% дан ортиғида касаллик компенсатсияцсининг ноадекват
кўрсаткичлари мавжудлигининг асосий сабабларидан бири, кечки
асоратларнинг юқори тарқалиши беморлар ва уларнинг оилаларининг
касалликни бошқаришга қодир эмаслиги ва
уларда
таълим этишмаслиги
туфайлидир. [5] Терапевтик таълим, яъни. беморларда касалликни ўз
-
ўзини тартибга солиш ва даволанишга мослашиш кўникмаларини
шакллантириш
дунёнинг
аксарият
мамлакатларида
сурункали
касалликларга чалинган беморларни даволашнинг асосий таркибий қисми
ҳисобланади. [6] Сурункали касалликларни бошқариш бўйича беморни
ўқитиш тиббий малакани талаб қилмайди ва махсус ўқитилган ҳамширалар
томонидан амалга оширилиши мумкин. [7] Қандли диабет юрак
-
қон томир
131
касалликлари ва саратондан кейин ўлимнинг учинчи сабабидир. Бу ўсишда
давом этувчи ва барча ёшдаги ва барча мамлакатларга таъсир қилувчи энг
жиддий муаммолардан биридир. Касаллик барча турдаги метаболизмнинг
бузилишига, қон томирлари, асаб тизими, шунингдек, бошқа органлар ва
тизимларнинг шикастланишига олиб келади, бу эса инсоннинг умр кўриш
давомийлигини ўртача 12% га қисқартиради. Қандли диабет, истисносиз,
дунёнинг барча мамлакатлари соғлиқни сақлаш тизимларининг биринчи
навбатдаги устувор йўналишидир. Худди шундай тендентсия Ўзбекистонда
ҳам кузатилмоқда. Демак, агар 90
-
йилларнинг бошларида Ўзбекистон
Республикаси Эндокринология илмий
-
тадқиқот институтида ўтказилган
тадқиқотларда қандли диабет билан касалланиш ҳолатлари 1,88
-1,90%
оралиғида аниқланган бўлса, минг йилликнинг охирига келиб,
тадқиқотларда Ўзбекистонда ЖССТ мутахассислари томонидан ўтказилган
тадқиқот натижаларига кўра, қандли диабетнинг яширин ва очиқ
шаклларига чалинганларни ҳисобга олган ҳолда бу кўрсаткич 10 фоизга
етди. [8,9,].
Материал ва услублар.
Илмий тадқиқотимиз
Тошкент шаҳридаги
Яшнаобод тумани МКТОШда
фаолият юритувчи оила хамширалари
орасида олиб борилди.
Тадқиқотда
45 нафар оила хамширалари орасида
олиб борилди. Анкета сўровнома ўтказишда, хамшираларни ҚД касаллиги
хақида тушунчага эгалиги,
хамшираларни иш вақти нималарга кўпроқ сарф
бўлиши,
беморларни касаллик асоратлари хақида қандай хабардор
этишлари ва х.
зо
саволлар орқали хамширалар фикрини аниқладик.
Бундан ташқари “Академик Ё.Х.
Тўрақулов
номидаги
Республика
ихтисослаштирилган
эндокринология
илмий
-
амалий
тиббиёт
маркази
Тошкент
шахар
филиали”
ДМ
қошидаги
шахар
эндокринология
диспансери
тақдим
этган
статистик
маьлумотлардан
фойдаланилди
.
Натижалар ва мухокама
Ўзбекистон Республикасида бирламчи тиббий ёрдамнинг етакчи ролини
таъминлаш мақсадида амбулатория
-
поликлиникаларнинг кенг тармоғи
яратилди. Поликлиникаларнинг вазифалари қаторига замонавий моддий
-
техник базани та’минлаш, бирламчи тиббий
-
санитария ёрдами муассасасини
малакали кадрлар билан та’минлаш, оилавий тиббиёт, оилавий тиббиёт
амалиёти, оилавий ҳамшира билан ишлашни ташкил этиш киради. Яъни,
амбулатория клиникаларида диабетни касалликнинг ривожланишининг
дастлабки босқичларида (предиабет) аниқлаш керак. [10,
11].
Қандли
диабет
хавфи остида бўлган беморларнинг динамик мониторингини ўтказиш,
асоратларнинг дастлабки белгиларини аниқлаш ва беморларни ўз вақтида
тор мутахассисларга юбориш керак, бу эса ҳамширалар ишига муҳим рол
саналади. Бу масалаларнинг барчаси Ўзбекистон Республикаси
Президентининг “Тошкент шаҳри аҳолисига бирламчи тиббий
-
санитария
132
ёрдами кўрсатиш самарадорлигини ошириш учун бошқарув тизимини
янада такомиллаштириш ҳамда раҳбар ва мутахассисларнинг касбий
мас’улиятини ошириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги фармонида қайд
этилган”
.
2017 йил 6 июндаги ПҚ
-3039-
сон. Қарорда “Тошкент шаҳар
оилавий ва марказий туман кўп тармоқли поликлиникаларининг асосий
вазифаларида кўрсатилган.
[12].
Бироқ, бир қанча чора тадбирларга қарамай бугунги кунда ҚД
касаллиги, унинг асорати авж олиб бормоқда. Бу эса ҚД бн касалланган
беморлар орасида
ногиронлик йилдан йилга
авж олаётганини кўрсатади.
Бу эса ўз навбатида касалликни олдини олишда оила ҳамширалари
томонидан беморларни терапевтик ўқитиш бўйича услубий ёрдам,
далилларга асосланган моделлар ва дастурларнинг йўқлиги билан боғлиқ.
Мисол тариқасида,
Тошкент шахрида истиқомат қилувчи болалар ва
ўсмирлар орасида Қандли диабет билан касалланиш кўрсаткичларига назар
ташласак бу касаллик йилдан йилга авж олиб бораётганини, бугунги куннинг
долзарб муаммолардан бири бўлиб қолмоқда. Статистик маьлумотларга назар
ташласак 2018
-
2022 йиллар орасида (5 й) болалар ва ўсмирлар орасида ҚД
касаллигини ўсиб боришини кузатишимиз мумкин.(1
-
расм), яьни , 2018 йилда
касалланганлар сони 375тани, 2019 йилда 417тани, 2020 йилда 450 тани,
2021 йилда 533тани ва 2022 йилда 616 нафар болалар ва ўсмирлар ҚД билан
касалланганини кузатишимиз мумкин.Бундан ташқари 2018 йилда 72 та янги
касалланиш холати, 2019 йилда 70та, 2020 йилда 82 та,2021 йилда 118 та ва
2022 йилда 76 та янги касалланган болалар ва ўсмирлар рўйхатга олинган
[13].
(1-
расм).
1-
расм
72
70
82
118
76
375
417
450
533
616
0
100
200
300
400
500
600
700
2018
2019
2020
2021
2022
Тошкент шахрида рўйхатга олинган ҚД билан
касалланган болалар ва ўсмирлар
рўйхатга олинганлар
жами
133
Тадқиқотдан мақсад
ҚД
касаллигини асоратларини эрта аниқлашдир.
Бунинг учун хамшираларни роли жуда мухимдир.
Сўровнмада 45 нафар
оила хамшираси иштирок этди. Уларни тақсимлаганимизда 20
-
30 ёш
оралиғидаги хамширалар 9 та(20%)ни, 31
-
40 ёшликлари 18 та(40%)ни,
41-
50 ёшлик хамширалар 12 та(27%)ни, 50 ва ундан юқорилари эса 6 та
(13%)ни ташкил этди.(1
-
жадвал).
Хамшираларни ёш бўйича тақсимланиши
1-
жадвал
Ёш
Xaмширалар сони (n=45)
%
20-
30 ёш
9 тa
20 %
31-
40 ёш
18 тa
40 %
41-
50 ёш
12 тa
27 %
50 ва ундан юқори
6 тa
13 %
Жами
45 тa
100%
Оила хамшираларини иш стажи бшйича тақсимлаганимизда 2
-5
йиллик иш стажига эга бўлган хамширалар 16 нафарни
(35%), 6-
10 йиллик
иш стажига эга
хамширалар 8 нафарни(18%)ни,11
-
20 йиллик иш стажига
эга хамширалар 13 нафарни(29%)ни, 20 йил ва ундан юқори стажга эга
хамширалар эса 8 нафарни (18%)ни ташкил этди. (2
-
жадвал)
Хамшираларни иш стажи бўйича тақсимланиши
2-
жадвал
Иш стажи (йиллар)
Xaмширалар сони (n=45)
%
2-
5 йил
16 тa
35%
6-
10 йил
8 тa
18 %
11-
20 йил
13 тa
29 %
20 ва ундан ортиқ
8 тa
18 %
Жами
45 тa
100 %
Хамширалардан ҚД касаллиги хақида тушунчага эгамисиз деган
саволимизга жами 45 нафар хамширадан 36 нафари (80%) хамшира ха
тушунчага эгаман деган бўлса, 9 нафари эса (20%) хамшира касаллик
хақида тушунчага эга эмаслигини билдирган.
(2-
расм)
.
ҚД
Касаллиги хақида тушунчага эгамисиз
134
2-
расм
Оила хамшираларидан ҚД беморлар,
болалар ва уларни ота
-
оналари
билан касаллик хақида,
оёқларни тўғри парвариш қилиш хақида сухбат
ўтказасизми деган сўровномага жами 45 та
(100%) хамширадан 29 та
(65%)
хамшира ха сухбат ўтказаман деб жавоб қайтарган бўлса, 10 та (22%)
хамшира айрим холларда деб жавоб
қайтарган ва 6 нафари (13%) хамшира
эса касаллар билан касаллик хақида сухбат ўтказмаслигини билдирган.
(3 расм).
3-
расм
80%
20%
100%
0%
20%
40%
60%
80%
100%
120%
36 та
9 та
45 та
ХА
ЙЎҚ
ЖАМИ
ўтказаман 29 та
;
65%
ўтказмайман 6 та
;
13%
айрим холларда 10
та
; 22%
жами 45 та
; 100%
ҚД бОЛАЛАР БН ОЁҚЛАР ПАРВАРИШИ
ХАҚИДА СУХБАТ ЎТКАЗАСИЗМИ
ўтказаман 29 та
ўтказмайман 6 та
айрим холларда 10 та
жами 45 та
135
Хулоса.
Қандли
диабет –
бу организмдаги углеводлар ва сув
алмашинувининг бузилиши бўлиб, бунинг оқибати ошқозон ости бези
функциясини бузилиши кузатилади. Бу генетик, иммунологик омилларга,
шунингдек, ташқи муҳитнинг салбий таъсирига асосланган бўлиши мумкин.
Касалликни эрта ташхислаш ва етарли даражада даволаш энг муҳим
вазифалардир, чунки гипер
-
ва гипогликемия, оғир қон томир асоратларни
ривожланишига ёрдам берадиган кўплаб патологик механизмлар учун
бошланғич нуқта бўлиб хизмат қилади. Қандли диабетни даволашнинг
мақсади кун давомида қондаги глюкоза миқдорининг деярли соғлом одамда
кузатилганидан деярли фарқ қилмайдиган даражага эришишдир. Қандли
диабет билан оғриган беморларга ёрдам ҳамшира томонидан амалга
оширилади, унинг вазифаларига қуйидагилар киради:
–
инсулин терапиясида ёрдам бериш;
–
мувозанатли меню тузиш ва тўғри овқатланишни ўргатиш;
–
бемор ва унинг оила аъзоларига касаллик асоратларини олдини олиш
бўйича машғулот тренинглар ўтказиш,
яьни оёқларни тўгри парвариш
қилишни,
кун тартибига риоя этиш бўйича асосий кўникмаларни ўргатиш;
–
беморнинг аҳволини доимий назорат қилиш;
–
касалликнинг хусусиятлари, юзага келиши мумкин бўлган
асоратлари, диабетик кома белгилари ва унинг олдини олиш чоралари
тўғрисида маълумотни қулай шаклда тақдим этишдир.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Ю.И. Сунцов, 2005; В.А. Петеркова с соавт., 2005; Т.Ю. Ширяева с
соавт., 2009
.
2.
Э.П. Касаткина, 1998; И.И. Соломатина н др., 2003; Г.Р. Ахметгареева,
2003; Я.В. Гирш и др., 2005; Ю.И. Сунцов, 2005
3.
М. Grey, 1998; С. Eiser, 2001; И. Ноеу, 2001; М. Rosa, 2002; И.В. Лисенко,
2008; В.Ю. Альбицкий, 2009; О.В. Компанией, 2010;
4.
A.C. Аметов, 2005; М.И. Балаболкин, 2005; Е.Б. Кравец, 2005; И.И.
Дедов и др., 2009.
5.
М.Б. Анциферов и соавт., 1998; Г.Р. Галстян, 1998; С.Н. Ласкаева,
1998; И.Г. Сичинава, 1998; Э.П. Касаткина, 1998; Е.А. Андрианова, 1998; Ю.Г.
Самойлова с соавт., 2001; Т.Д. Шапошникова и др., 2002; М.И. Мартынова и
др., 2003; D.A. Ellis, 2005; В.А. Воробьева и др., 2006; Н.Ф. Чурина и др., 2006;
Д. Е. Цымбал и др., 2006.
6.
Е.А. Андрианова, 1999; Отчет рабочей группы В0.3, 2001; J.
Silverstein, 2005; А.Ю. Майоров, 2006; Н.Ю. Филина с соавт., 2010.
7.
К. Wasser
-
Heiiiinger, 1983; N.S. Potdar, 1994; Т.Н. Павленко, 2003; Н.Л.
Мамаева, 2004; Г.М. Злобина, 2007; C.B. Лапик, 2008; Д.И. Зелинская, 2005;
И.В. Островская, 2010.
136
8.
Назарова С.К. Совершенствование сестринского ухода за больными
с сахарным диабетом на амбулаторнополиклиническом уровне.
/ Тухтаева
Д.М. Научный журнал “Интернаука” № 19(195), часть1, 2021г.
Стр 72
-73, ISSN: 2687-
0142 г.
Москва.
9.
www.minzdrav.uz
–
Официальный сайт Министерства здравоохранения
Республики Узбекистан
10.
https://worldpopulationreview.com/countryrankings/diabetes-rates-
by-
country, 11. Багнетова Е.А. Гигиена физического воспитания и спорта.
Курс лекций [Текст] / Е.А. Багнетова. –
Ростов
-
на
-
Дону: Феникс, 2014. 251 с
11.
Постановление Президента Республики Узбекистан «O мерах по
дальнейшему совершенствованию системы управления и повышению
профессиональной ответственности руководителей и специалистов за
эффективность оказания первичной медико
-
санитарной помощи
населению города Ташкента»
№ ПП
-
3039 от 6 июня 2017 г.
12.
РИИАЭТМ статистик бўлими 2023 йил
.