VERTIKAL BOG‘LAR TARAQQIYOTINI O’RGANISH VA SAMARQAND SHAHRI
LANDSHAFT ARXITEKTURASIGA TATBIQ QILISH TAMOYILLARI.
CHORSHANBAYEV FAYZULLA ZIYATOVICH
MELIYEVA CHINNIGUL OTAQULOVNA
Shaharsozlik va loyihalash kafedrasi dotsent v.b. va katta o’qituvchi
Samarqand Davlat Arxitektura – Qurilish Universiteti
Annotatsiya:
Vertikal (tik) yo’nalishdagi ritmlar ham bo’lib, ular vaqt davomida o’simlikning o’sib, ulg‘ayib borishi
bilan archa, pixtalar, listvenitsalar va boshqa xvoy tipidagi daraxtlarning novdalarini g‘uj barg qilib kurakcha shaklida
o’stirib yoki daraxtlarni kuzab ularga qandil, katta shamdon, chilchiroqlar shaklini berish orqali hosil qilinadi.
Аннотации:
Существуют также ритмы вертикалного (крутого) направления, которые формируются
со временем либо путем выращивания ветвей ели, пикст, лиственис и других деревев гавайского типа в виде почек
в виде почек, либо путем обрезки деревев, придавая им Форму люстр, болших подсвечников, веснушек
Annotations:
There are also rhythms of a vertical (steep) direction, which are formed over time either by growing
branches of Spruce, pixtas, listvenises and other Hawaiian-type trees in the form of buds in the form of buds, or by pruning
trees, giving them The Shape of chandeliers, large candlesticks, freckles
Kalit so’zlar:
ark-qal’a,
rabod,
shahriston,
hududlar, Saroy, ma’muriy, madaniy binolarning katta majmualari,
Samarqand-madaniyat chorrahasi.
Ключевые слова:
арк-замок, рабад, город, районы, дворец, крупные комплексы административных и
культурных зданий, Самаркандско-культурный перекресток.
Keywords:
ark-castle, rabad, city, regions, Palace, large complexes of administrative and cultural buildings,
Samarkand-cultural crossroads.
O’rta Osiyodagi tarixiy shaharlarning bunday tuzilishi shahar asosiy yo’llarining kesishgan
joydagi chorsularning radikal va aylana yo’llar bilan to’ldirilishi, shaharlarning bir necha qismlarga
bo’linishini ta’minladi. Shu bilan birga jamoat binolarining yangi turlari paydo bo’ldi.
Ko’p sonli diniy marosimlar o’rniga yagona islom dinining tashkil topishi bilan turli dinlarning
ibodatxonalari masjidlarga aylantiriladi. Biroq hali bu davrda diniy mazhablar saqlangan edi. Masalan,
so’fiylik mistik mazhabida mazhab a’zolari uchun zikr tushish joyi bo’lgan, madaniy binolarning yangi
turi - «xonaqo»lar, din peshvolarining maqbaralari - «mozorlar» barpo etilgan.
Samarqand shahrining bosh rejasining asosiy ko’rsatkichlari Samarqand mahalliy tizimini
turistik, ma’muriy-xo’jalik, ilmiy, madaniy va sanoat markazi kabi uning yanada barqaror rivojlanishini
ko’zda tutadi.
Samarqand shahri O’zbekiston Respublikasining yirik, ma’muriy-siyosiy, ilmiy, o’quv va
madaniyat markazi hisoblanib, 2001 yilda shaharning tarixiy markazi “Samarqand-madaniyat
chorrahasi” nominatsiyasi ostida YUNESKOning Butunjahon merosi ro’yxatiga kiritilgan.Yangi
bosh rejani ishlab chiqishning muhimligi shaharsozlik rejasini ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
shartlarining tubdan o’zgarishlari bilan bog‘liqdir.
Samarqand shahrining bosh rejasining asosiy ko’rsatkichlari Samarqand mahalliy tizimini
turistik, ma’muriy-xo’jalik, ilmiy, madaniy va sanoat markazi kabi uning yanada barqaror
rivojlanishini ko’zda tutadi.
Shaharsozlik va shaharning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi masalalari iqlim o’zgarishiga,
uning barqaror rivojlanishi, shaharsozlikning zamonaviy talablariga asosan yetkazish maqsadida
ijtimoiy va tabiiy-ekologik majmuasi kabi shaharni va shahar atrofi hududini rivojlantirishni
hisobga olib, ishlab chiqish va umumrespublika tizimi bilan birgalikda hal etiladi.
Tadqiqot yo’nalishi, vertikal bog‘lar taraqqiyotini o’rganish va Samarqand shahri landshaft
arxitekturasiga tatbiq qilish tamoyillari.
Samarqand hududida turizmni rivojlanishi, grek va rim filosoflari aytib o’tganlaridek, yangi
asrgacha bo’lgan IV asrdan boshlab shahar Moroqand deb nomlangan, shaharning rivojlanishi
oldingi davrlarining boy tarixiy merosi bilan asoslangan.
Shahar hududida, asosan tarixiy-arxitektura qo’riqxona chegaralarida, 460 dan ortiq
madaniy meros obyektlari jamlangan. Ular rasmiy ravishda davlat hisobiga va muhofazasiga
olingan.
Markaziy hududda ko’pgina mehmonxonalar, turistik firmalar, restoranlar, do’konlar, banklar,
tibbiyot markazlari mavjud.
Rejaviy tarkibda radiallik ustunlik qiladi, magistral
ko’chalar qayta ta’mirlashga,
ko’kalamzorlashtirishga va obodonlashtirishga, shuningdek, hozirgi holatidagi kengligini yanada
kengaytirishga ehtiyoj yuqori.
Loyiha yechimi. Samarqand shahrining 2040 yilgacha bo’lgan davrga mo’ljallangan yangi
bosh rejasining asosiy qoidalari Samarqand viloyatining hamda O’zbekiston Respublikasining
asosiy turistik markazining ma’muriy-xo’jalik, ilmiy, madaniy va sanoat markazi kabi uni barqaror
rivojlantirishni ko’zda tutadi.
Samarqand shahrining bosh rejasi ilgarigi bosh rejaga kiritilgan asosiy tamoyillarni
rivojlantiradi va Samarqand shahrini istiqbolli rivojlanishi qurilishining (2025 yil) va hisobot
muddatiga (2040 yil) bazaviy asoslarni va asosiy parametrlarni belgilaydi.
Samarqand shahrining muhim funksional hududi turli tarixiy davrlarning arxitektura meroslari
obyektlarini o’z ichiga olgan hisoblanadi.
Bosh reja bilan shaharning rejaviy tuzilmasining va qurilish obyektlarining arxitektura-
badiiy qiyofasi izchilligi ta’minlanadi:
Shaharning arxitektura-bo’shliq kompozitsiyasi va uning markaziy zonasi turli tarixiy davrlarning
arxitektura ansambllarini zamonaviy urbanizatsiyalangan shahar muhiti bilan o’ziga tobe bo’lgan
o’zaro aloqalarini shakllantirishga, arxitektura vositalari va landshaft bilan turistik yo’nalishlarni
o’ziga xos yozilgan asarini tashkil etish, shaharning turistik hududlarini boyitadigan, zamonaviy
turizmni urg‘ulari bilan to’ldiradigan shahar muhitining amaldagi va loyihaviy obyektlari bilan
shakllantiradi.
Vertikal (tik) yo’nalishdagi ritmlar ham bo’lib, ular vaqt davomida o’simlikning o’sib, ulg‘ayib
borishi bilan archa, pixtalar, listvenitsalar va boshqa xvoy tipidagi daraxtlarning novdalarini g‘uj
barg qilib kurakcha shaklida o’stirib yoki daraxtlarni kuzab ularga qandil, katta shamdon,
chilchiroqlar shaklini berish orqali hosil qilinadi.
Tirik yashil to’siqlar balandligi bo’yicha: baland–3 metrgacha, o’rta–2 metrgacha, pastqam–
1 metrgacha va yashil bordyurlar ko’rinishida–0,5-0,7 metrgacha bo’ladi.
Yashil to’siqlar tarkibiga ko’ra bir, ikki va ko’p xildagi o’simliklardan shakllantirilib, tuzilishiga
ko’ra bir xil balandlikda (tekis) yoki turli balandlikda, ya’ni pog‘onali ko’rinishda ishlanishi
mumkin. Pog‘onali yashil to’siqlar uchun bir necha xil butalar qo’llaniladiki, ular balandligi va rangi
bo’yicha bir-biridan farq qiladi.
Pergolalar va barso–butalar daraxtlarga, metall va boshqa sinchlarga chirmashadigan
o’simliklardan tashkil topgan yopiq xiyobon. Pergolalarning tavsiya etilishi-mo’tadil soyalarda
hordiq chiqarish, bog‘ va parklarning turli xil maydonlarini bir-biriga bog‘lashdir. Pergolalar asosan
muntazam parklarning jihozidir. Chirmashib o’sadigan o’simliklar sifatida–yovvoyi uzum, qumloq
(xmel), turk loviyasi, dukkakli ipomeya va boshqalar ishlatiladi.
Samarqand shahrini bosh rejasini ishlab chiqishda qulay ekologik sharoitlarni yaratish
maqsadida tabiiy landshaft elementlarini saqlab qolish va ko’paytirish zarurligi hisobga olingan.
Bosh reja bilan shahar atrofida yashil mintaqalarni tashkil etish rejalashtirilgan.
Ekologik va estetik nuqtai nazardan muhim rolni Samarqandni o’rab turuvchi qishloq
qo’rg‘onlarining bog‘lari va uzumzorlari egallaydi. Ekologik muvozanatni buzilishini oldini olish
va yashil qishloq hududlari qurilmalarini sifati past qurilishlar bilan qurishni oldini olish uchun,
shahar atrofi belbog‘i hududi, uning hududida har qanday faoliyatni mos ravishdagi
muvofiqlashtirish chora-tadbirlari bilan Samarqandning “Yashil belbog‘i” maqomini olishi kerak.
Kompleks yondashuv
tarixiy shaharni obyekt-yodgorliklar kabi emas, yaxlit, o’zaro birlashgan
struktura kabi ko’rib chiqilishini nazarda tutadi.
Zamonaviy shaharlar tabiiy hududlarni shuqadar tez egallab olishadiki, hokimiyat va
me’morlar megapolislarda foydali maydonlarni egallamasdan qanday qilib ko’kalamzorlashtirish
haqida jiddiy o’ylay boshladilar. Yechim topildi - uylarning jabhasini vertikal bog‘larga aylantirish.
Ba’zi megapolislarda siz allaqachon osmono’par binolarni topishingiz mumkin, ularning devorlari
yam-yashil bilan qoplangan. Bundan tashqari, bu nafaqat atrofdagi makonni bezash uchun emas.
O’rmonlarni vertikal devorlari va tomlariga joylashtirish, so’zning bevosita ma’nosida, havo sifatini
yaxshilaydi va binolarning o’zida energiya samaradorligini va mikroiqlimni sezilarli darajada
oshiradi. Binolarni vertikal bog‘dorchilik texnologiyasi va prinsiplari.
Shveysariyaning Lozanna shahrida "Sidar minorasi" (La tour des Cedres) nomli vertikal iskala
qurilishi boshlandi. |
Ultra zamonaviy baland binolarni yaratish bilan mashhur bo’lib kelayotgan vertikal bog‘ dizaynlari
shahar rivojlanishi natijasida vayron bo’lgan yashil maydonlarni tiklashga qaratilgan.
Gorizontal maydonlarni iloji boricha bo’shatish va shu bilan birga o’simliklarni yo’qotmaslik uchun
me’morlar, landshaft dizaynerlari va botaniklari e’tiborini tabiiy resurslarning yo’qolishini ularni
ko’chirish bilan qoplaydigan konsepsiyalarni ishlab chiqishga qaratdilar. balkonlar, terassalar va
tomlar.
Megapolislarda vertikal o’rmonlar tobora ko’payib bormoqda
O’simlikshunoslar va biologlar oldida ular uchun bunday g‘ayrioddiy sharoitlarda omon
qoladigan o’simlik turlarini aniqlashda ham qiyin vazifa turibdi. Shuni unutmangki, o’simliklarning
balandligi bilan hasharotlar, qushlar va ko’plab turli xil mikroorganizmlar harakatlanishi bilan mikro
uylarni tartibga solishga muhtoj bo’ladi. Bu juda muhim savollar, ularni sakrashda yoki xayolda hal
qilish mumkin emas.
Masalan, Milan shahrida dunyoga mashhur Bosso Vertisale-ni yaratgan italiyalik me'mor
Stefano Boerining loyihasini amalga oshirish jarayonida maxsus o’simlik turlarini tanlash va
yetishtirish uchun maxsus pitomnik tashkil etilgan. Bog'ni ekish balandligi va yon tomoniga qarab
ko’chatlarni yig'ish va har bir uy uchun alohida sharoitda yetishtirish uchun uning mutaxassislariga
butun 2 yil kerak bo’ldi.
Singapurdagi "Solaris Research and Development Business Park" (me'mori Ken Yeang
tomonid
an ishlab chiqilgan). | Surat: hvoya.wordpress.com.
Ammo ekotizimlarni tashkil qilishdagi qo’shimcha xarajatlar va qiyinchiliklarga qaramay,
bunday loyihalar tanish parklarni yaratish imkonsiz bo’lgan shahar va viloyatlarga toza havo nafasi
umidini baxsh etishi mumkin. Va bu metafora emas, chunki bino devorlariga ekilgan o’simliklar
avtomobillar bilan to’lib toshgan ko’chalardan kelib chiqadigan asosiy chang va gaz zarbasini oladi,
baland shovqinni o’chiradi va shu bilan birga kislorod ishlab chiqaradi. Bundan tashqari, bunday
binolar megapolislarning o’ziga xos bezaklariga aylanadi, ularning bog'lari yil davomida tashqi
qiyofasini tubdan o’zgartiradi.
Bosso Vertisale o’zining go’zalligi va konstruktiv g'oyasi bilan g'ayrioddiy Milanda hech
qachon xushbo’y ko’katlar bilan maqtana olmagan haqiqiy marvaridga aylandi. Italiyaning
arxitektori Stefano Boeri (Stefano Boeri) tomonidan loyihalashtirilgan, Milan shahrining markazida
joylashgan Porta Nuova shahrining eng obro’li hududida joylashgan ushbu turdagi noyob turarjoy
majmuasi. U mos ravishda 80 va 112 m balandlikdagi ikkita osmono’par binolardan iborat. Ushbu
elita ultra zamonaviy osmono’par binolar o’zining fasadlari 800 dan ortiq daraxtlar, 11 ming toqqa
chiqadigan ko’p yillik o’simliklar va 5 mingga yaqin butalar bilan bezatilganligi bilan ajralib turdi.
Bunday mo’l-ko’l obodonlashtirish tufayli turli xil o’simlik turlarining umumiy maydoni taxminan
20 ming kvadrat metrni tashkil etdi. m oddiy o’rmon.
"Bosso Vertisale" fasadidagi yam-yashil o’simliklar Porta Nuova (Milan) hududini bezab
turibdi. | Surat: weekend.rambler.ru.
Ushbu majmuada kvartiraga ega har bir oila, qaysi qavatda yashashidan qat'i nazar, o’z-
o’zidan o’z bog'ining egasiga aylanadi. Shu bilan birga, aholi ko’chadagi shovqin, chang va
to’g'ridan-to’g'ri quyosh nurlaridan shaxsiy himoyasini oladi. Ushbu vohani sug'orish uchun o’z
elektr energiyasi va suv bilan ta'minlash uchun har bir uyning tomiga quyosh batareyalari o’rnatilgan,
yerto’lalarda esa filtrlash tizimlari bilan yomg'ir va sug'orish suvlarini yig'ish uchun suv omborlari
mavjud. Bu suvni bir necha marta ishlatishga imkon beradi.
Cortus Celestia vertikal issiqxonasi ko’proq futuristik shishadan yasalgan haykalga o’xshaydi,
uning ichida siz to’q yashil ranglarni ko’rishingiz mumkin. Loyiha SIGN tomonidan Bartels &
Vedder, Van Reisen va Kelsey's sro bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan va foydalanishga topshirilgan.
Park, dalalar va issiqxona majmuasi ustidan ko’tarilgan 80 metrlik osmono’par bino darhol e'tiborni
tortadi. Shu sababli, nafaqat ushbu issiqxona uchun mo’ljallangan fermerlar, balki ushbu kasbdan
uzoq odamlar ham ko’rgazma maydonlari orqali zavq bilan yurishadi.
Bir vaqtning o’zida ikkita osmono’par bino qurilishi yakunlanmoqda, uning jabhalari
allaqachon asta-sekin haqiqiy o’rmonga aylanmoqda. Ushbu loyiha taniqli me'mor, milanlik "o’rmon
birodarlari" ning yaratuvchisi "Bosso Vertisale" Stefano Boeri tomonidan ishlab chiqilgan. Xitoy
majmuasi nafaqat asta-sekin daraxtlar, butalar, uzumzorlar va ko’p yillik o’simliklar ekilgan maxsus
balkonlar va terassalar bilan jihozlanadi, balki basseynlarning butun tizimi ham yaratiladi. Bir necha
ming turli xil o’simlik turlari har yili atmosferadan 18 tonnadan ziyod karbonat angidrid gazini yutadi
va har kuni taxminan 60 kg toza kislorod ishlab chiqaradi.
Xitoy me'mori Stafano Boeri Arcitetti tomonidan loyihalashtirilgan noyob "o’rmon shaharini"
barpo etmoqda. | Surat: hdfasion.tv / vertaki.com.ua.
Vertikal bog’ konseptsiyasining yaratuvchisi va uning arxiv byurosi Stafano Boeri Arcitetti yanada
oldinga bordi. Endi ularning ulkan rejalariga binolar haqiqiy o’rmonlar bilan qoplangan butun
shaharni qurish kiradi. Bu qanchalik xayoliy bo’lmasin, ammo bunday g'ayrioddiy konseptsiya
allaqachon Xitoyning janubida, Liuzhou mintaqasida amalga oshirilmoqda. Mamlakat hukumati
bo’lajak shaharni qurish uchun 175 ming kvadrat metrdan ortiq maydon ajratdi. m Lyujou shahridagi
ekologik vaziyatni yaxshilash uchun.
"O’rmon shahri" ning barcha binolari mavjud landshaftga uyg'un tarzda mos keladi. | Surat:
travelask.ru / vertaki.com.ua.
Qurilish jarayonida landshaft xususiyatlari va mahalliy ekotizim hisobga olingan. Shu sababli,
daraxtlar bilan qoplangan turar-joy binolari, ofis markazlari, davlat idoralari, kasalxonalar, maktablar
va madaniy-ko’ngilochar markazlar mavjud tabiiy muvozanatni buzmaslik uchun atrof-muhitga
uyg'unlashgan. 10 ming tonnadan ziyod karbonat angidridni yutib, 900 tonna kislorod ishlab
chiqarishga qodir bo’lgan shaharning barcha hududlarida va erkin hududida 40 mingdan ortiq daraxt
va millionga yaqin o’simlik turlarini ekish rejalashtirilgan.
ADABIYOTLAR:
1.THE INFLUENCE OF THE EXTERNAL AND INTERNAL ENVIRONMENT ON ROOMS IN A CITY
RESIDENTIAL BUILDING. Mualliflar Ziyatov AFFZ Chorshanbayev Ma'lumotlar publitsii 2023 yil. Jurnal Procedia
of Theoretical and Applied Sciences/Tom 5 Nomer ISSN: 2795-5621 Stranitsy 63-68 Izdatel
Mavjud:http://procedia.online/index.php/applied/index
2. SHAHARSOZLIKDA LANDSHAFT SO’ZINING KELIB CHIQISHI VA TADBIQ ETISH JARAYONI Авторы
Chinnigul Otaqulovna Meliyeva, Fayzulla Ziyatovich Chorshanbayev, Aziza Ziyatova Журнал Academic research in
educational sciences Том 3 Номер 11 Страницы 503-508 Издатель ООО «Academic Research» [HTML] с сайта
cyberleninka.ru
3. SAMARQAND SHAHRI HUDUDDAGI SHAHAR REJALARI Mualliflar Chorshanbaev Fayzulla Ziyatovich,
Melieva Chinnigul Otaqulovna, Ziyatova Aziza Ma'lumotlar publitsi 2023/4/14 Jurnal Gospodarka va Innovacje. Tom
4.Stranitsy 205-209 [PDF] s sayta gospodarkainnowacje.pl
