TO’KMA GRUNTLARDA QURILAYОTGAN BINOLAR XAVFSIZLIGINI
TA’MINLASHDA ULARNING TARKIBI VA STRUKTURASINI O’RGANISH
Dots. t.f.n. BAXROMOV MAXMUD MAMATXANOVICH, (baxromovmahmud393@qmail.com)
MO’MINOVA MO’MINA 3-20BIQ talabasi
(Farg’ona politexnika instituti)
Annotatatsiya
: Ushbu maqolada to’kma gruntlarning xususiyatlari, ularni turlari,geologik qidiruv ishlarining
uslublari, shurflar, ularning chuqurligi va xajmi, shurflar orasidagi masofa, shurflarni kavlash usullari va ularni to’kma
gruntlar fizik-mexanik xususiyatlariga ta’siri, to’kma gruntlar tarkibidagi katta qo’shimchalar va bo’shliqlarning
mavjudligi va ularning cho’kishi, bularni aniqlash uchun qo’shimcha statik yoki dinamik zondlash, qidiriuv burg’ulash
va shurf qazish paytida gruntlarning fizik – mexanik xususiyatlarini tadqiq etish uchun namunalar olish xaqidagi amalga
oshiriladigan ishlar keltirilgan.
Kalit so’zlar
: To’ma grunt, xususiyatlari, geologik qidiruv, shurflar, chuqurligi va xajmi, orasidagi masofa,
kavlash usullari, gruntlar fizik-mexanik xususiyatlariga ta’siri, statik yoki dinamik zondlash, namunalar olish.
Аннотация:
в данной статье представлены характеристики грунтов после засыпка, их типы, методы
геологической разведки, шурфы, их глубина и обьемы, расстояние между шурфами, методы разработки шурфов
и их влияние на физико-химические свойства грунтов после засыпка, наличие крупных добавок и зазоров в
грунтах после засыпка и их отложение, дополнительные статическое или динамическое зондирование для их
определения, разведочное бурение и работы по получению образцов для исследования физико-химических
свойств.
Ключевые слова:
насыпной грунт, свойства, геологоразведка, шурфы, глубина и обьёмы, расстояние
между ними, методы разработки, влияние на физико-механические свойства грунтов, статическое или
динамическое зондирование, отбор проб.
Annotation:
this article presents the characteristics of spill grunts, their types,methods of geological
exploration, shurfs, their depth and hajmi, distance between shurfs, methods of mining shurfs and their impact on the
physicochemical properties of spill grunts, the presence of large additives and gaps in spill grunts and their deposition,
biracial static or Dynamic probing to determine these, exploratory drilling and work on obtaining samples to research
the physicochemical properties of.
Keywords:
Blunt grunt, properties, geological exploration, shurfs, depth and hajmi, distance between, mining
methods, impact on physical and mechanical properties of grunts, static or Dynamic probing, sampling.
Kirish.
2022-2026 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning yettita ustvor
yo’nalishi bo’yicha xarakatlar strategiyasi dasturida ko’rsatilgan arzon uy-joylar barpo etish, yo’l-
transport, muhandislik-kommunikatsiyasi va ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish hamda
modernizatsiya qilish bo’yicha maqsadli dasturlarni va 2022-2026 yillarda O’zbekiston
Respublikasini innavatsion rivojlantirish strategiyasini amalga oshirish,
kelgusida xalqimiz
farovonligini yuksaltirishga erishish, ishlab chiqarishni qayta qurish va ilmiy-texnikaviy
qaytajixozlashni tezlashtirish bazasida iqtisodiyotni samarali rivjlanitirish va o’sishni ko’tarish
xisobiga erishiladi. SHundan kelib chiqib sarmoyalarni asosiy qismini ishlab chiqarishni qayta
qurishga va texnik qayta jixozlashga yo’naltirilishi kerak.
Qayta qurish va modernizatsiya qilish na faqat sanoat inshootlariga qaratilgan, Respublikamizni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi strategiyasida belgilanishicha barcha oilalarni aloxida turar-joy bilan
ta’minlash, infratuzilma ob’ektlarini qurish masalasini xal etish uchun yangi binolar qurilishini
ko’paytirish bilan bir qotorda eski infratuzilma binolarni qayta qurish va modernizatsiya qilish
bo’yicha katta ishlar qilinmoqda. Bu turar-joy va infratuzilma binolarini kayta qurish natijasida,
asosan shaxar markazlarida joylashgan, xalqimizni turmush darajasi farovonligini oshishiga
erishiladi.
Batafsil muhandislik-geologik tadqiqotlar olib borilganda, to’kma gruntlarning tarkibini
o’rganish alohida ahamiyatga ega. Tizimli ravishda qurilgan to’kmalarning amalda bir hil tarkibi va
strukturasini hisobga olgan holda, tadqiqot tabiiy gruntlarda bo’lgani kabi, qidiruv va texnik ishlar
uchun yetarli darajada aniqlik bilan amalga oshirilishi mumkin.
Uslublar.
To’kma grunt, sanoat chiqindilari va maishiy chiqindilarning chiqindixonalari va
chiqindilarining tarkibi va tuzilishi, ularda qo’shimcchlarning mavjudligi sababli, burg’ulash orqali
to’g’ri aniqlash iloji yo’q, shuning uchun tarkibni batafsil o’rganish uchun qidiruv burg’ulashdan
tashqari, shurflash va chiqish joylarini ochish amalga oshiriladi.
Geologik ishlarning eng yaxshi turi bu xandaq(trasheya) bo’lib, u katta uchastkalarda
to’kmaning tarkibi va strukturasini hisobga olish imkonini beradi. Ushbu maqsadlar uchun, odatda,
to’g’ridan-to’g’ri o’rganilayotgan maydonlarda qazilgan muhandislik kommunikatsiyalari uchun
chuqur xandaklar ishlatiladi.
Ushbu turdagi ishlarni mahalliy sharoitda qo’llash mumkin bo’lmagan hollarda, qidiruv ishlari
shurflar yordamida amalga oshiriladi.
Kerakli miqdordagi shurflar va ularning qurilish maydonchasida joylashishi qidiruv quduqlarini
burg’ilash uchun materiallar asosida o’rnatilgan to’kma gruntlarning srtrukturasi va tarkibining
o’zgaruvchanligi asosida belgilanishi kerak. SHurflarni to’kmaning eng xarakterli nuqtalarida,
shuningdek, eng muhim inshootlar yoki ularning qismlari joylashgan joylarda joylashtirish tavsiya
etiladi. Shurflarning joylarini belgilashda, asosiy to’kmalarni tashkil etuvchi alohida materiallarning
paydo bo’lishining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak.
Odatda, katta hajmli gruntlar jarliklar va mahalliy chuqurliklar bilan katta chuqurlashtirilgan
past relefili maydonlarni egallaydi, shuning uchun ularning qatlamining qalinligi nisbatan qisqa
masofada sezilarli chegaralarda o’zgaradi. SHu munosabat bilan, shurflarni shunday joylashtirish
maqsadga muvofiqdirki, grunt chiqindilari va sanoat chiqindilari tarkibini o’rganishda shurf va
qidiruv ishlari orasidagi masofa 30 m dan oshmaydi va grunt chiqindilari, sanoat chiqindilari va
maishiy chiqindilarni o’rganishda - 10 m.Bunday masofalar bilan yetarlicha batafsil geologik qirqim
tuziz va har bir bino yoki inshoot joylashgan hududda katta grunt qatlami qalinligining o’zgarishini
aniqlash mumkin.
Xandaqlarni qazish yoki chiqindilarni tozalash odatda ekskavatorlar yoki boshqa gruntli ishlar
mashinalar yordamida amalga oshiriladi. SHurflarni kavlash diametri kamida 80 sm bo’lgan ishlarni
ta’minlaydigan burg’ulash mashinalari tomonidan amalga oshiriladi.
Chiqindilarning strukturasi va tarkibi, asosan, grunt chiqindilari, sanoat chiqindilari va
maishiy chiqindilar ko’pincha bir xil bo’lmaganligi sababli, asosiy tarkibiy qism va
qo’shimchalarning tavsifi bilan shurflarning barcha devorlarini to’liq chuqurlikda ko’rsatish kerak va
to’kma gruntning har bir turiga, katta qo’shimchalar yoki bo’shliqlar mavjudligiga alohida e’tibor
berilishi kerak, bu fizik-mexanik xususiyatlarga va asosan to’kma gruntlarning siqiluvchanligining
o’zgaruvchanligiga va shuning uchun bu joyda qurilgan poydevorlarning cho’kishiga sezilarli ta’sir
ko’rsatishi mumkin. Ba’zi turdagi chiqindixonalar va poligonlarda shlaklar, beton qoldiqlari, temir-
beton elementlar, metallolom, yog’och va boshqalarda kabi yirik qo’shimchalarning mavjudligi
ko’pincha ularning turli nuqtalarda notekis siqilishiga olib keladi. Qo’shimchalar va to’kma gruntlar
ostidagi katta bo’shliqlarda, ulardagi grunt qulashi tufayli alohida poydevorlarning katta notekis
cho’kishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, gruntqa kiradigan suv bo’shliqlar bo’ylab sezilarli
tezlikda harakatlanishi mumkin, bu esa o’z navbatida gruntdan alohida fraksiyalarni yuvish va uning
cho’kishiga olib keladi. Katta qo’shimchalar yoki bo’shliqlar statik yoki dinamik zondlash orqali
shurfga qo’shimcha ravishda aniqlanishi mumkin. Aniqlangandan so’ng, ularning paydo bo’lish
chuqurligini ko’rsatadigan rejada ularning eskizlarini tuzish va iloji bo’lsa, bu bo’shliqlar hajmining
gruntning umumiy hajmiga nisbatini belgilash kerak.
Xulosa.
Grunt qoldiqlari, sanoat chiqindilari va maishiy chiqindilar tarkibini o’rganishda
organik qo’shimchalarni joylashuvining xarakteri va xususiyatini aniqlash kerak. Uyalar va linzalar
kabi joylashgan to’kmalarda organik qo’shimchalar sonini aniqlash bilan bir qatorda, ularning
tarqalish joylarini eskizini qilish kerak.
Qidiruv burg’ulash va shurf qazish paytida uchastkani tashkil etuvchi gruntlarning fizik-
mexanik xususiyatlarini laboratoriyada tadqiq qilish uchun namunalar olinadi. Tizimli ravishda
qurilgan to’kmalarda laboratoriya tadqiqotlari uchun namunalar olish tabiiy gruntlarni o’rganishda
bo’lgani kabi texnik ishlardan ham amalga oshirilishi mumkin. To’kma grunt va ishlab chiqarish
chiqindilarining chiqindixonalarida namunalar shurflardan xar 1 ... 2 m chuqurlikdan keyin eng
xarakterli joylardan olinadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
2022-2026 yillarda Yangi O’zbekistonning taraqqiyot Strategiyasi-O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
SH.Mirziyoev .Toshkent sh.,2022-yil 28-yanvar, PF-60-sonli farmoni
2.
Baxromov M. D.Xasanov . To’kma gruntlarda zamin va poydevorlarni qurilishi. Eurasian Journal Of Academic
Research, 6.06.2022, pp 353-360.
3.
Baxromov M. D.Xasanov . Xususiy og’irligidan to’kma gruntlarni o’z-o’zidan zichlanishi. Farg’ona politexnika
instituti ilmiy -texnika jurnali 7-maxsus soni 30.06.2022 ,42-47 betlar
4.
Baxromov M. D.Xasanov . Pressing private artificial soils form its weight by itself. Procedia of Theoretical and
Applied Sciences PP 34-63
5.
Abelev M.Yu., Melin K.I. Sovremennыe metodы ustroystva iskusstvennыx osnovaniy v slojnыx gruntovыx
usloviyax: Ucheb, posobie. — M.: TSMIPKS pri MUCH im. V.V. Kuybыsheva, 1980. -56 s.
6.
Abelev M.Yu., Krutov V.I. Texnologii uplotneniya gruntov: Ucheb, posobie. - M.: TSMIPKS pri MISI im. V.V.
Kuybыsheva, 1984. - 48 s.
7.
GOST 22733—2003. Gruntы. Metod laboratornogo opredeleniya maksimalьnoy plotnosti.
8.
Instruktsiya po ustroystvu obratnыx zasыpok grunta v stesnennыx usloviyax (SN 536-81). — M.: Stroyiedat, 1982. -
32 s.
9.
QMQ 2.02.01-83.Bino va inshootlar zaminlari.
