KO`P FUNKSIYALI TURAR JOY MAJMUALARINING RIVOJLANISH
TENDENSIYALARI
BAUETDINOV BERDAQ ZINATDIN ULI
Qoraqalpoq davlat universiteti “Arxitektura” kafedrasi assistenti
Annotatsiya.
Maqolada ko'p funktsiyali turar-joy binolari komplekslarining rivojlanish tendensiyalari ko'rib
chiqilgan. Ko'p funktsiyali turar-joy majmualarini rivojlantirishning asosiy bosqichlari órganilgan. Har bir bosqichda
ko'p funktsiyali turar-joy majmualarining hajm va rejalashtirish tuzilishiga ta'sir qiluvchi asosiy xarakterli xususiyatlar
va omillar ochib berilgan. Adabiyotlarni tahlil qilish jarayonida asosiy ijtimoiy-iqtisodiy omillarning kompleksning
murakkab tuzilishi evolyutsiyasi va shakllanishiga ta'siri aniqlangan. Yangi tarkibiy turar-joy ta'limining dolzarbligi,
shuningdek, turar-joy muhitini tashkil etishning zamonaviy hajmli rejalashtirish shakllari ko'rsatilgan.
Аннотация
. В статье рассмотрены тенденции развития многофункциональных жилых комплексов.
Изучены основные этапы развития многофункциональных жилых комплексов. На каждом этапе раскрываются
основные характерные черты и факторы, влияющие на объемно-планировочную структуру
многофункциональных жилых комплексов. В ходе анализа литературы выявлено влияние основных социально-
экономических факторов на эволюцию и формирование сложной структуры комплекса. Показана актуальность
нового структурного жилищного образования, а также современных объемно-планировочных форм
организации жилой среды.
Annotation
. The article examines the development trends of multifunctional residential building complexes. The
main stages of the development of multifunctional residential complexes are overlooked. At each stage, the main
characteristic features and factors affecting the volume and planning structure of multifunctional residential complexes
are revealed. In the process of analyzing the literature, the influence of the main socio-economic factors on the evolution
and formation of the complex structure has been determined. The relevance of the new structural residential education is
indicated, as well as modern volumetric planning forms of the organization of the residential environment.
Kalit so‘zlar
: Ko'p funktsiyali turar-joy majmualari, sanoat, evolyutsiya, fazoviy.
Ключевые слова
: многофункциональные жилые комплексы, промышленные, эволюционные, пространственные.
Keywords
: multifunctional residential complexes, industrial, evolution, spatial.
Kirish.
Ko'p funktsiyali turar-joy majmuasi- bu shaharning turar-joy muhitini tashkil
etishning zamonaviy shakli bo'lib, unda insonning uy-joy, ish, dam olish va muloqotga bo'lgan
ehtiyojlari to'liq amalga oshiriladi. Ko'p funktsiyali turar-joy majmualari (KFTJM) - zamonaviy
insonning turar-joy, ish, aloqa va dam olishda uni qondiradigan turli xil va ko'p ma'noli shahar
muhitidagi ehtiyojlarini aks ettiruvchi shahar turar-joy muhitini fazoviy tashkil etishning eng
istiqbolli shaklidir [2].
Zamonaviy dunyoda bir nechta funktsiyalarni birlashtirgan komplekslarni loyihalash va
qurish tobora dolzarb bo'lib bormoqda. Ular quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin: savdo sotiq
majmuasini, ofis, turar-joy, ko'ngilochar, sport va boshqalar.
Ózbekistonda 2023 y. ma‘lumotiga kóra 110 ta shahar bor. Ular orasida
Toshkent shahri keskin ajralib turadi. Aholisining soni 2955,7 mingdan ortiq bólgan
poytaxt shaharning respublikadagi urbanizatsiya jarayoniga bólgan ta‘siri benihoya
katta. Shu tarzda Ózbekistonda urbanizatsiya jarayoni Toshkent shahri, katta va órta
shaharlarga bog‘liq xolda amalga oshmoqda.[1].
21-asrda shaharsozlik tajribasi shuni ko'rsatdiki, shaharlarning o'sishi bilan shaharning
zonalarga (turar-joy, sanoat, savdo) qattiq bo'linishi samarasiz bo'lib, hududlarning notekis
rivojlanishiga, transport tarmog'idagi yuklar ko'payishiga olib kelishi mumkin.
Ko'p funktsiyali komplekslar tumanlarda tunda va kunduzi aholining taqsimlanishiga yordam
beradi va magistral yo'llardan, shuningdek to'xtash joylaridan maqbul foydalanishga imkon beradi.
Zamonaviy jamiyatda sodir bo'layotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar uy-joy qurilishini tashkil
etish tamoyillarini qayta ko'rib chiqishga olib keldi. Shaharsozlik tamoyillarining evolyutsiyasi
urbanizatsiya darajasini, qurilish zichligini oshirish, shahar muhitining ijtimoiy va turar-joy
elementlari o'rtasidagi funktsional aloqalarni kengaytirish, "ochiq" xizmat ko'rsatish tizimiga ega ko'p
funktsiyali turar-joy majmualarini shakllantirish zarurligiga olib keldi [9].
Tahlil va
natijalar.
Ko'p funktsionallik yashash muhitini tashkil etishning eng muhim
tamoyillaridan biridir. Ushbu tamoyil jamiyat evolyutsiyasi bilan birgalikda o'zgarib, rivojlanib, turli
tarixiy davrlarda turar-joyning turli ustuvor shakllari va funktsiyalarini belgilab berdi. Xizmat
ko'rsatish infratuzilmasi deyarli uyning o'zi bilan bir vaqtda rivojlandi. Qadim zamonlardan beri
savdo shaharni tashkil etuvchi eng muhim elementlardan biri bo'lib, deyarli har doim turar-joy
binolari bilan chambarchas bog'liq bo'lgan.
Jamiyat va shunga mos ravishda turar-joy rivojlanishining butun tarixi davomida uning
tarkibidagi binolarning turli funktsional guruhlarini birlashtirish va ajratish bosqichlari
kuzatilmoqda. Ko'p asrlar davomida inson uyi bir xonadonli uy bo'lib, u uy-joy va insonning mehnat
faoliyati joyini birlashtirgan.
Sanoat ishlab chiqarishining o'sishi, shu bilan birga paydo bo'lgan savdo va biznes
muassasalari (do'konlar, restoranlar, salonlar va boshqalar) ularni
to'g'ri va oqilona uy-joy tarkibiga kiritishga olib keldi. Shunday qilib,bir vaqtning o'zida ishlab
chiqarishni uydan ajratishni aniqlagan jarayonlar keyinchalik ko'p funktsiyali binolar va
majmualarning yangi turlarini birlashtirish va paydo bo'lishiga olib keldi. Birinchi turar-joy
majmualari (shaharchalar) loyihalari maktablar, maktabgacha ta'lim muassasalari, do'konlar,
madaniyat uylarini uy-joyga yaqin joyda qurishni nazarda tutgan [3,4,5].
Arxitektura, rejalashtirish va shaharsozlik dizaynidagi zamonaviy tendentsiyalarni tahlil qilish
shuni ko'rsatdiki, xizmat ko'rsatadigan ko'p qavatli turar-joy majmualari eng katta shaharning turar-
joy muhitini tashkil etishning eng samarali shakllaridan biri bo'lib, u zamonaviy odamning ish, uy-
joy va dam olish ehtiyojlarini qondiradigan turli xil shahar muhitiga bo'lgan ehtiyojini aks ettiradi.
[6,7].
Mamlakatimizda
ko'p
qavatli
turar-joy
majmualarini
loyihalash
va
qurishda
mikrorayonlashtirish konsepsiyasini isloh qilish yuqori zichlikli ko'p tarmoqli shahar muhitini
yaratish foydasiga boshlandi. Aynan shu davrda yangi qurilish hududlarida ham, mavjud binolarni
rekonstruktsiya qilishda ham turar – joy muhitini tashkil etishning barcha talablariga javob beradigan
ko'p funktsiyali turar-joy majmuasi kontseptsiyasi shakllandi [8,9].
1990-yillarda Mamlakatimizda loyihalashda zamonaviy insonning asosiy talablariga javob
beradigan yirik ko'p qavatli turar-joy majmualari, rivojlangan ijtimoiy uy-joy tuzilmalariga ega
bo'lgan ko'p qavatli turar-joy majmualarining birinchi loyihalari aniqlandi. Ushbu davrda faqat
yuqori daromadli odamlar uchun mavjud bo'lgan, ushbu toifadagi aholi talablariga to'liq javob
beradigan turar-joy majmualari yaratilmoqda, shu bilan birga ushbu turdagi uy-joy o'rtacha daromadli
odamlar uchun deyarli mavjud emas va kam daromadli odamlar uchun mavjud emas edi. Shahar
erlaridan foydalanish samaradorligini oshirish va yashash uchun qulay muhit, optimal funktsional
to'yinganlik tufayli, ushbu bosqichda xizmat ko'rsatadigan ko'p qavatli turar-joy majmualarining keng
tarqalishiga olib keldi (jadval. 1).
Uy-joy qurilishini tashkil etish tamoyillarining evolyutsiyasi urbanizatsiya darajasini
oshirishga, aholiga xizmat ko'rsatish tizimini takomillashtirishga va shahar muhitining turli
elementlari o'rtasidagi funktsional aloqalarni kengaytirishga olib keldi.
Ko'p qavatli turar-joy majmualarini loyihalash va qurish bo'yicha zamonaviy va mahalliy tajribani
tahlil qilish, quyidagilar aniqlandi:
- ko'p qavatli turar-joy majmualari, qoida tariqasida, juda keng hududlar, o'rtacha-1,5-5 ga bólishi;
-barcha xizmat ko'rsatish muassasalari yoki majmua hududida joylashgan alohida binolar yoki turar-
joy binolarining birinchi qavatlarida bólishi kerak.
Ko'p qavatli turar-joy majmuasining tuzilishi zamonaviy inson ehtiyojlariga mos keladigan
madaniy va maishiy xizmatlarning turli elementlarini o'z ichiga oladi. Mamlakatimizda xizmat
ko'rsatadigan ko'p qavatli turar-joy majmualarini yaratish vazifasi shaharning rejalashtirish
tuzilmasini izchil rivojlantirishdan iborat bo'lib, shu bilan birga bir qator muammolar hal qilinmoqda:
yashash uchun qulay muhitni tashkil etish; rivojlangan ijtimoiy xizmat ko'rsatish sektorini yaratish
va rivojlanishning me'moriy yaxlitligini saqlashdan iboratdir.
Hozirgi vaqtda jamoat xizmatlari tarmog'ini tashkil etish yo'nalishi aniqlandi, uning asosiy
elementlaridan biri asosiy inson oqimlari kontsentratsiyasi va mehnatni qo'llash joylarida to'plangan
ko'p funktsiyali ijtimoiy va savdo markazlari, shuningdek qo'shimcha xizmat ko'rsatish komplekslari
hisoblanadi.
1-jadval
Ko'p qavatli turar-joy majmualarini shakllantirishning asosiy bosqichlari
Rivojlanishning
asosiy bosqichlari
Asosiy xarakteristikasi
Asosiy ijtimoiy
yo'nalish
1950-yillar
taxminan xizmat ko'rsatadigan
turar-joy
binolari
asosida
yangi
mahallalarni loyihalash va qurish
Kam daromadli odamlar
uchun (ishchilar sinfi)
1960-yillar
turar-joy majmualari binolarining asosiy
talablari va tarkibining paydo bo'lishi,
shuningdek qavatlar sonining ko'payishi
O'rtacha daromadli
odamlar uchun
(ishchilar sinfi, ziyolilar)
1970-1980 yillar
- komplekslarning turar-joy binolari
binolarining asosiy talablari va tarkibini
shakllantirish
-komplekslarga xizmat ko'rsatishning
ikkita asosiy tizimini shakllantirish: ochiq
va yopiq
O'rtacha daromadli
odamlar uchun (ishchilar
sinfi, ziyolilar)
1990-2020 yillar
Arxitektura va qurilish sohasida katta
ko'p funktsiyali ko'p qavatli turar-joy
binolari-majmualari
O'rtacha va yuqori
daromadli odamlar uchun
Xulosa
Ko'p funktsiyali turar joy komplekslarning rivojlanish tarixini o'rganish yangi
hajmli – fazoviy tuzilmaning bosqichma-bosqich shakllanishini aniqladi. Jamiyatning ijtimoiy-
iqtisodiy ehtiyojlarining o'sishi texnik imkoniyatlar bilan birgalikda shaharsozlik va me'morchilikda
sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda.
Tarixiy ma'lumot nuqtasidan boshlab, ushbu tuzilma biroz ibtidoiy
(soddalashtirilgan) edi va faqat vaqt va taraqqiyot uning rivojlanishiga, murakkablashishiga va
"o'sishiga" olib keldi
.
Har o'n yil o'z tuzatishlarini kiritadi, uni doimiy ravishda o'zgartirishga,
to'ldirishga va jamiyat ehtiyojlariga sezgir munosabatda bo'lishga majbur qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. D.U.Isamuhamedova, M.K.Mirzayev “Zamonaviy shaharsozlik nazariyasi” óquv qóllanma.Toshkent 2015-yil. 70-bet
2. Максаи Дж., Холланд Ю., Нахман Г. и др. Проектирование жилых зданий. / Максаи Дж., Холланд Ю., Нахман
Г. и др. Пер. с англ. - М.: Стройиздат 1979г.- 488 с., ил.
3. Григорьев И.В. Типологические особенности формирования высотных многофункциональных жилых
комплексов: дис. … канд. архитектуры / И.В.Григорьев. – М.: МАрхИ, 2003. – 232 с.
4. Дубынин Н.В. Эволюция развития архитектуры многофункциональных комплексов в России / Н.В. Дубынин
// Жилищное строительство.– 1997.– №4.– 14-17 с.
5. Дубынин Н.В. Эволюия развития архитектуры многофункциональных комплексов в России / Н.В. Дубынин //
Жилищное строительство. –1997. – №6. –13-16 с.
6. Иконников А.В. Архитектура ХХ века. Утопии и реальность. Т. I / А.В. Иконников.– М.: Пресс-Традиция, 2001.
– 656 с.
7. Молчанов В.М. Теоретические основы проектирования жилых зданий / В.М. Молчанов.– Ростов-на-Дону:
Феникс, 2003. – 235с.
8. Солодилова Л.А., Трухачева Г.А. Многофункциональный жилой комплекс / Л.А. Солодилова, Г.А. Трухачева.
– М.: Изд-во ассоциации строительных вузов, 2009. –152 с.
9.Алексеев С.Ю., Миронов Е.И. Структура пространства жилых домов. Эвлюция представлений / С.Ю.
Алексеев.– Ростов-на-Дону: РАИ, 1995.– 57 с.
10. «Эволюционирование многофункционального жилого домакомплекса как градостроительной единицы»
Рябова М.Г. Национальная академия природоохранного и курортного строительства. М.2014 .
