68
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
SHODMONQUL SALOM SHE’RIYATI TAHLILI
DINORA KARIMBOYEVA RUSTAM QIZI
Nukus davlat pedagogika instituti o‘zbek tili va adabiyoti
yo‘nalishi talabasi, Nukus shahri
Ilmiy rahbari: Hamza Allambergenov – Nukus DPI O‘zbek adabiyoti
kafedrasi katta o‘qituvchisi, filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
O‘zbek o‘zligini anglasa bekam,
Uning “Barakalla” bo‘lgani shudir.
Olamga Navoiy nasliman degan
Ovozi baralla bo‘lgani shudir.
Albatta, ardoqli o‘zbek xalq shoiri Erkin Vohidov qalamiga mansub ushbu
shoh satrlarda o‘zbek xalqining o‘ziligini anglashi, asl nasli kimlar ekangiligi
unutmasligi, har bir qilayotgan harakati shu millatga xos bo‘lishi kerakligi
uqtirilayotgan bo‘lsa, o‘zbek she’riyatida bugun ham mana shunday ehtirom
ruhidagi asarlar yaratilyotgani barchani hayajonga solishi shubhasiz. Chunki
adabiyotda mana shunday shoh satrlar qanchalik ko‘p bo‘lar ekan asrlarda
davomida O‘zbek adabiyoti yanada barhayot yashaydi degani emasmi aslida? Bu
bilan nima demoqchiman mana shunday ulug‘ insonlarning izdoshi sifatida qalam
tebratib barchaning qalbiga yashaydigan, o‘zbek millatini asrlar davomida
barhayot bo‘lishida oz bo‘lsada o‘z hissasini qo‘shish uchun adabiyotimizga
qadam ranjida qilayotgan qalami o‘tkir ijodkorlardan Shodmonqul Salom
sherlaridagi shu mavzuga yaqin jihatlari haqida so‘z yuritmoqchimiz.
Jumladan, Shodmonqul Salomning “Ehtirom” nomli she’riga to‘xtalar
ekanmiz, avvalo, birinchi banddayoq kitobxonni o‘ziga tortadigan o‘xshatishlarga
duch kelamiz:
Ildizdagi tuyg‘udan yaproqlarim titraydi,
Tog 'da jim erigan qor soylarda sharqiraydi,
69
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
Bobom bo‘g‘zidagi “Oh” ko‘zimdan tirqiraydi,
She’r jonidan to‘yganmi dil tubiga sakraydi,
Bu holimga ufqdan birov to‘lib qaraydi,
Asrlar ham bir birin odam kabi qumsarkan,
Bunda she’r o‘qiy desam, quyosh ko‘zni to‘sarkan.
Shoir birinchi misradagi o‘xshatishi o‘ziga xosligi bilan etiborni tortadi.
Avvalo o‘shatish nazariyasiga nazar tashlaylik: “Tashbeh-(arabcha o‘xshatish)
sharq adabiyotida keng tarqalgan san’atlardan biri bo‘lib, lug‘atda o‘xshatish
ma’nosini ifodalaydi. Tashbeh ikki narsa yoki tushuncha orasida haqiqiy yoki
majoziy, moddiy yoxud ma’naviy o‘xshashliklar va munosabatlar asosida yuzaga
keladi”.
5
Yuqorida misrada esa qalbini ildizga mengzayapti, tanani esa
yaproqlarga. Nega aynan qalbni ildizga o‘xshatyapdi degan savol tug‘ulishi
mumkin,albatta.
Biologiya
fanidan
bilamizki
ildiz
bu
o‘simlikning
oziqlanadigan,kuch,energiya oladigan qismi ya’ni idizsiz o‘simlik quriydi, balki
shoir mana shu narsaga urg‘u berayotgandir, jumladan, qalb ham mana shunday
inson uchun „energiya manbai“ demoqchidir. Odamlar orasida ko‘p eshitamiz
uning yuzidagi go‘zallikka emas, qalbidagi go‘zallikka qara degan jumlalarni,
mana qalb go‘zalligi qanchalik muhimligini shoir mohirlik bilan birgina so‘z orqali
ifodalagan, xolos. Keyingi misrada esa bundanda ajoyib tashbeh „jim erigan qor“.
Ijodkor o‘zidagi jimlik,sokinlikni mana shu misra orqali kitobxonga bildirib, o‘shi
jimlik „soylarga sharqiraydi“ ya’ni nazmga ko‘chadi demoqchidir balki. Uchinchi
misradagi „tirqiraydi“ so‘ziga to‘xtalaylik. Nega aynan „tirqiraydi“? boshqa so‘z
bo‘lishi ham mumkin ediku. Masalan „to‘kiladi“, „yig‘laydi“, „oqadi“. Yo‘q, shoir
aynan mana shu so‘z orqali qanchalik bobosining ko‘rgan azoblarini, chekkan
dardlarini ifoda etmoqda. So‘ngi misralarda asrlarning bir-birini qumsashi ya’ni
5
Salaev F, Qurboniyozov G. Adabiyotshunoslik atamalarining izohli so‘zligi. – Toshkent: Yangi asr avlodi
nashriyoti, 2010. – B.255.
70
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
bizning buyuk bobo-kolonlarimiz yashagan, ijod qilgan, yer yuzini hayratda
qoldirgulik ilm namunalarini yaratgan davrlar xotirlanyapti.
Bunda ey, niyatlarin yaproq kabi to‘kkanlar,
Bir elning hasratini dilda mushtdek tukkanlar,
Ey, qanotsiz uchganlar, qush tilidan o‘pganlar,
Asrlar yuragida yugurik qonday chopganlar,
Usti ochiq dunyoning etagini yopganlar,
Oltin qoziqqa boqib sayyoh ham yo‘l toparkan,
O‘zbekni izlaganlar Navoiydan toparkan.
Ushbu band ko‘rib turganimizdek takrorlanmas va
o‘ziga xos
o‘xshatishlarga boy undalmalardan iborat. Bu yerda shoir zimdan xalqqa murojat
qilmoqda. Ya’ni xalqning dardi, kechirgan kechmishi bilan bog‘liq bo‘lgan holda
bir-biriga uyg‘un holda yaratilgan tashbehlar bilan undalmalar marjondek tizilgan.
Mana endi misralardagi aks ettirilmoqchi bo‘lgan ma’nolarga to‘xtalaylik.
Bilamizki, o‘zbek xalqi ne-ne qiyinchilik, sinovlarni boshidan o‘tirmadi deysiz,
lekin mana shunday damlarda ham ular niyat qilishdan to‘xtamagan, umidini
uzmaganligini birinchi misradaroq anglashimiz mumkin. Keying misralarda ham
xalqimizning asrlar davomida boshidan kechirgan yaxshi-yomon kunlari ajoyib
tarzda misralarga to‘kilgan. Bu band orqali shoir o‘zbekning o‘ziligini, qanday
xalq bo‘lganligini bilmoqchi bo‘lganlar Novoiyni o‘qisin, undan hammasini topadi
demoqchi. Ushbu she’r besh banddan iborat bo‘lsa, shundan ikki bandida
“O‘zbekni izlaganlar Navoiynidan toparkan” misrasi naqorat qilingan. Bekorga
yuqorida ibtidoda Erkin Vohidovning she’ridan keltirilgan parchalar qaysidir
ma’noda mana shu misralarga ishora edi. Ularda o‘xshash jihatlar shundaki
ikkisida ham Navoiy orqali o‘zbek xalqini bilish, anglash zarur demoqda. Erkin
Vohidov o‘zbek Navoiyni o‘qimay qo‘ysa nima bo‘lishini aytyotgan bo‘lsa,
Shodmonqul Salom mana shu bashoratdan xabardor xabardor shoir sifatida
71
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
Navoiyni o‘qishga, uni o‘rganishga chaqiryapdi. Mana bir-birini taqozo qiladigan
jihatlar nimada.
Bobo tuproq, shon tuproq, ildizim botgan tuproq,
Taftin tanimga berib, o‘zi sovqotgan tuproq.
Ona yer, ona tuproq. Bu so‘zlarga nega “ona” so‘zi qo‘shilib aytilishini hech
o‘ylab ko‘rganmisiz? Chunki bu zamin biz tug‘ilib o‘sgan yer, ona kabi bizga
qadrli, mo‘tabar. Har qarich yeri esa aziz. Mana shu qarich yer uchun, ona zamini
uchun ne-ne ajdodlarimiz jonini fido qilib janglarga kirmadi, qon kechmadi deysiz.
Yuqorida keltirilgan baytda ham shu tuproqning azizligi, ko‘zga to‘tiyoligi madh
etilmoqda. Bir qaraganda bu baytlarda Zahriddidn Muhammad Bobur
yashayotgandek go‘yo. Bilamizki Bobur butun umr Vatan sog‘inchida, vatanga
qaytish ilinji bilan yashadi. U ham ona tuproq uchun kurashmadi deb o‘ylaysizmi,
yo‘q u Vatan uchun kurashda shunday dahshatli janglarni ko‘rdiki lekin
chekinmadi Vatan deb yashadi. Boburning mana shu kurashlari P. Qodirovning
“Yulduzli tunlar” asarida juda go‘zal tarz bayon etilgan. Shodmonqul Salom esa
mana shularni ikki misra orqali kitobxonga yetkazmoqda.
Vohki, Ko‘nglim shu damda buncha bunyod ko‘ringay,
Ko‘zim yumib qarasam, bunda Hirot ko‘ringay,
Ko‘zim ochib qarasam, mangu ijod ko‘ringay,
Ko‘zim uzmay tikilsam, shunday ajdod ko‘ringay,
Ko‘z yosh bilan qarasam,Puli Sirot ko‘ringay,
Bobo! Ko‘zlarim yondi – ko‘ngil shunday to‘larkan,
Bundagi har navnihol chinorday bo‘y olarkan,
O‘zbekni izlaganlar Navoiydan toparkan.
6
Shodmonqul Salomning “Ehtirom” she’ridagi ushbu so‘ngi misralarda
undagi olam-olam ma’nolar bilan bir qatorda yana bir qator san’atlarni ham
6
Shodmonqul Salom. Borligini bilganlar. – Toshkent: Uzbekiston Milliy ensiklopediyasi nashriyoti, 2013. – B.34.
72
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
uchratishimiz mumkin. Jumladan, anafora,tashbeh, talmeh, san’atlari misolida
tahlilga tortar ekanmiz, avvalo, ushbu san’atlarga nazariy tariflar keltirib o‘tish
joizdir: “Anafora- (yun.anaphora- yuqoriga ko‘tarilish) bir xil tovushdan, so‘z yoki
so‘zlarning she’riy misralar boshida takrorlanib kelishiga asoslangan stilistik
vosita.”
7
Banddan birinchi ko‘zga tashlanib turgan ushbu san’at misralar
ohangdorligini, jozibasini, kitobxonga tasirini yanada oshirgan desak mubolag‘a
bo‘lmaydi. Ya’ni anaforaga misol sifatida bu yerda bizni “Ko‘zim” ni olishimiz
mumkin, bu so‘z ikkinchi, uchinchi, to‘rtinchi misralarda takrolanib ushbu san’atni
yuzga keltirgan. Va beshinchi oltinchi misralarda bu so‘z “Ko‘z’’, “Ko‘zlarim”
tarzida keltirilgan. Ushbu misralardagi talmeh san’atiga e’tibor qaratar ekanmiz
birinchi nazariy ma’lumotlarga tayanamiz: “Talmeh – (arabcha – nazar solmoq)
she’rda mashhur tarixiy voqea, afsona va dostonlar qahramonlari, taniqli tarixiy
shaxslarga ishora qilish orqali tasvirlanayotgan obrazning u yoki bu jihatini
takidlash, bo‘rttirib ko‘zsatishga yo‘naltirilgan she’riy san’at.”
8
Demak yuqoridagi
misralarda talmeh san’atiga misollar bir nechadir. Bular “Hirot”, “Puli Sirot”,
“Navoiy” kabi talmehlar. Ikkinchi misradagi talmeh joy nomi bo‘lib bunda
Navoiyning tug‘ilgan shahriga ishora bor. Va yana shuni ham aytish joizki Hirot
Temuriylar davri ayniqsa, Shohrux Mirzo davrida taraqqiy etgan ilm-fan
markazlaridan biri bo‘lganligi barchamizga ma’lum. Ushbu so‘zlarimiz tasdig‘ini
ko‘rish mumkin: “Uchinchi o‘g‘il Boysunqur Mirzo – Hirotda bosh vazir. U otasi
nomidan barcha rassomlarga bosh bo‘lib, Bog‘i Sefidga qurilgan ulkan qasrning
ichiga ajoyib suratlar chizdirdi. Hirotda Shohrux Mirzo nomiga bir madrasa,
Gavharshod begim nomiga yana bir maqrasa qurildi.”
9
Mana ko‘rib turganimizdek
shoir birgina “Hirot” talmehi orqali bir qancha tarixlarni misralarga singdirgan.
7
Salaev F, Qurboniyozov G. Adabiyotshunoslik atamalarining izohli so‘zligi. – Toshkent: Yangi asr avlodi
nashriyoti, 2010. – B.25.
8
Salaev F, Qurboniyozov G. Adabiyotshunoslik atamalarining izohli so‘zligi. – Toshkent: Yangi asr avlodi
nashriyoti, 2010. – B.245.
9
Pirimqul Qodirov. Ona lochin vidosi. – Toshkent: Yangi asr avlodi nashriyoti, 2019. – B.23
73
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
Keyingi talmehga olingan so‘z “Puli Sirot”. Bu qiyomat kunidagi gunohi
yo‘qlar o‘tadigan, gunohi borlar do‘zaxga qulaydigan ko‘prikni anglatuvchi diniy
tushuncha hisoblanadi. Ya’ni misralar orqali shoir ko‘nglini ushbu damda shunday
bunyod ko‘ryaptiki, ko‘zlari yumilsa ilm-ma’rifat markazi Hirotni, ko‘zlarin ochsa
ko‘ngil mulki ijodni, ko‘zini shunday yumib uzoqlarga uzmasga qarasa uzoq-uzoq
o‘tmishlar, ajdodlarni ko‘rayotgan bo‘lsa, ko‘zida yosh bilan Puli Sirot
ko‘rinmoqda deb ko‘zlari yonayotganligini bayon qilgan. Ijodkor o‘zidagi ilhom,
iqtidor, yaxshi hislatlarni o‘sha buyuk bobokolonlarimizdan olamiz degan
ma’nodagi misralar terilarkan, kimki O‘zbekni izlasalar Navoiydan topishini aytib
she’rni chiroyli yakunlaydi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Shodmonqul Salomning ushbu “Ehtirom”
nomli she’ri chindan ham nomiga monand ehtirom ruhida yozilgan desak ayni
haqiqatni aytgan bo‘lamiz. Bunda ijodkor tomonidan ajdodlarga ehtirom yetakchi
rol kasb etgan. Va yana shuni ham takidlayapdiki bizning o‘zligimiz, milliygimizni,
asl kimlarning avlodlari ekanligimizni unutmasligimiz keraklarigi asardagi har bir
misraga bot-bot singdirilgan. Ayniqsa biz bugungi kun yoshlari Navoiyni, uning
ijodini yanada ko‘proq mutola qilishimiz mana shu orqali o‘zigimizni anglashimiz
ham zimdan go‘zal o‘shatishlar, tasviriy ifodalar, jozibador so‘zlar orqali kitobxon
ma’naviyatiga singdirilmoqda. Shuni ham takidlash joizki, shoir so‘zlardan o‘rni
o‘rnida foydalana olishi, ularni takrorlanmas, orginal o‘zshatishlar bilan berishi
“Ehtirom” she’rining jozibasini, ravonligi va tasirchanligini yanada oshirgan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Pirimqul Qodirov. Ona lochin vidosi. – Toshkent: Yangi asr avlodi nashriyoti,
2019. – B. 23.
2.
Salaev F, Qurboniyozov G. Adabiyotshunoslik atamalarining izohli so‘zligi. –
Toshkent: Yangi asr avlodi nashriyoti, 2010. – B. 25,245,255.
74
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
3.
Shodmonqul Salom. Borligini bilganlar. – Toshkent: Uzbekiston Milliy
ensklopediyasi nashriyoti, 2013. B. 34.
