83
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
Alisher Navoiy ijodiy bo‘stoni
Umirbaeva Ulzada Maratovna
Nukus davlat pedagogika institute talabasi
Annotatsiya:
Alisher Navoiy ijodiy bo‘stonining kelib chiqishi, “Xamsa”
dostonining yaratilish tarixi. G‘azallarining tahlili haqida
Kalit so‘zlar:
Alisher Navoiy, “Xamsa”, so‘fiylik qarashlari, “Hayrat ul-
abror”.
Sharqshunoslikda XV-XVI asr adabiy muhiti haqida gap ketganda, albatta,
buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy hamda mashhur sarkarda, shoir
Zahiriddin Muhammad Bobur haqida mulohaza yuritiladi. Chunki bu ikki
shaxsning, nafaqat о‘zbek adabiyoti, balki umumbashariy madaniyat taraqqiyotiga,
jahon adabiyoti xazinasiga behisob hissa qо‘shganliklarini butun dunyo ahli e’tirof
etib keladi. Xususan, Alisher Navoiy ijodini о‘rganish birgina О‘zbekistonda emas,
balki dunyoning kо‘plab sharqshunos olimlari tomonidan uzoq yillardan beri
tadqiq etib kelinmoqda.
Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuyg‘usi
ham bizning ongu shuurimiz, yuragimizga avvalo Navoiy asarlari bilan kirib keladi.
Biz bu bebaho merosdan xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik ko‘p
bahramand etsak, milliy ma’naviyatimizni yuksaltirishda, jamiyatimizda ezgu
insoniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli ma’rifiy qurolga ega
bo‘lamiz.
I.A.Karimov
Alisher Navoiy (1441-1501) - buyuk shoir va mutafakkir, davlat arbobi.
To‘liq ismi Nizomiddin Mir Alisher. Navoiy tahallusi ostida chig‘atoy (eki o‘zbek
tili) hamda forsiyda (fors tilidagi asarlarida) ijod qilgan. G‘arbda chig‘atoy
adabiyoti hisoblanmish o‘zbek adabiyotining eng yirik namoyondasi. Umuman
olganda, butun turkiy xalqlari orasida u kabi yirik shaxs yo‘qdir.
84
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bu ulug‘ inson haqida quyidagilargni
aytadi: “Mutafakkir shoirimizning “Odamiy ersang, demagil odami, Onikim, yо‘q
xalq g‘amidin g‘ami”, degan satrlarida qanchalik chuqur ma’no bor. Ya’ni, bu
dunyoda insonlarning dard-u tashvishlarini о‘ylab yashash – odamiylikning eng
oliy mezonidir. Xalqning g‘amidan uzoq bо‘lgan insonni odam qatoriga qо‘shib
bо‘lmaydi, deb uqtirmoqda ulug‘ bobomiz”.
10
Bu fikrlar buyuk Navoiyning
insonparvarlik borasidagi xislatlariga berilgan buyuk bahodir.
Navoiyning “Xamsa”si mazkur janrda yaratilgan turkiy tildagi birinchi asar
hisoblanadi. U - turkiy tilida ham bu kabi yirik ko‘lamdagi asar yaratilishi
mumkinligini isbotlab berdi. Haqiqatan ham, Navoiy chig‘atoy tilida (eski o‘zbek
tili) ham fors-tojik adabiyoti bilan bir darajada turuvchi asar yaratish mumkinligini
isbotlashga harakat qilgan. Va u o‘zining besh hazinasi orqali buning uddasidan
chiqqan.
Navoiy musulmon Sharqining, deyarli barcha janrlarida o‘z qalamini sinab
ko‘radi va o‘z ovozi, o‘z uslubi borligini ko‘rsata oladi. Sharq adabiyotida “Layli
va Majnun” mavzusida 120 dan ziyod doston yaratilgan. Navoiy ham shaxsiy
yondashuvi ila ushbu mavzuda doston yozadi. Dostonda Layli va Majnun
o‘rtasidagi sevgi bayon qilinadi. O‘z ifodasida Navoiy odamiylik va so‘fiylik
sevgisini sharhlashga harakat qilgan. O‘zining so‘fiylik qarashlarini Navoiy,
shuningdek, “Farxod va Shirin”, “Hayrat ul-Abror” dostonlarida ham ifodalagan.
Uning dostonlarida so‘fiylik mavzusi umumfalsafiy darajaga ko‘tarilgan.
Alisher Navoiy butun hayoti davomida adabiy asarlarni siyosat bilan
birlashtirgan. Yuqori mansabga ega shaxs bo‘la turib, u mamlakat hayotining
ijtimoiy-iqtisodiy takomillashishiga katta hissa qo‘shgan; ilm, fan, san’at rivojiga
homiylik qilgan№ tinchlik va totuvlik doimo hukmron surishiga doim harakat
10
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. — Toshkent:
O‘zbekiston, 2017. — B. 112
85
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
qilgan. Navoiy forsiy tilida yozilgan o‘z she’rlarini “Devoni Foniy” nomi ostida
jamlagan. U fors shoirlari bilan ham bellashmoqchi bo‘lgan. To‘plam shaklida
chiqarilgan g‘azallarini o‘zini hisoblasak, ular 3150 donani tashkil etadi. Navoiy
yozgan she’rlarining miqdoriga ko‘ra peshqadam, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
Shuningdek, Navoiy fors tilidagi qasidalarini jamlab, “Sittai zaruriya” (“Olti
zaruriyat”) va “Fusuli arbaa” (“Yilning to‘rt fasli”) nomli ikki to‘plam yaratadi.
Islom aqidalariga koʻra bir kecha-kunduzda oʻqiladigan besh vaqt namoz
“al-Xamsatu” deyiladi, dinimizning besh ustuni (rukni) ham – tavhid (imon),
namoz, roʻza, zakot, haj – oʻziga xos “Xamsa” (beshlik)ni tashkil etadi. Demak,
Nizomiy dostonlarini “Xamsa” turkumi sifatida talqin etilishi, unga Amir Xusrav
va Navoiy javoblari bejiz emas. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining
muqaddima qismida bu masalaga maxsus toʻxtalib, “Xamsa”ning har bir dostoni
yozilishini kunning maʼlum vaqtlarida oʻqiladigan sahar, peshin, asr, shom va
xufton namozlari bilan qiyos etadi hamda “Xamsa”ni buyuk togʻ choʻqqisiga
koʻtarilish mobaynida besh oʻrinda toʻxtab, nafasni rostlash uchun bino etilgan
besh oromgohga oʻxshatadi.
Navoiy oʻz “Xamsa”sini yaratishga 1483 yilda kirishgan boʻlsa, uning
birinchi dostoni “Hayrat ul-abror” (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”)ni oʻsha
yili yozib tugatdi. 1484 yilda “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sabʼai
sayyor” (“Yetti sayyor”), 1485 yilda “Saddi Iskandariy (“Iskandar devori”)
dostonini poyoniga yetkazdi. Shoir oʻz “Xamsa”siga kiritilgan dostonlarda oʻsha
davr uchun muhim boʻlgan muammolarni qoʻydi, mutafakkir sifatida ilgʻor
qarashlarni ilgari surdi, oʻzbek tilining qudratini olamga namoyish etdi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Ijodiy parvoz gazetasi 2018 yil fevral 58-son
2.
“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti,
Toshkent, 1999)
86
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
3.
Oglu, I. N. K., & Ogli, F. K. I. (2021). Level of study of ono mastic
ethnonies. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research
Journal, 11(6), 487-493.
4.
Norov, I. (2021, February). ONOMASTIC ANTHROPONYMS IN
STARRY NIGHTS. In Euro-Asia Conferences (pp. 42-44).
5.
6.
