102
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI MA’NAVIY-AXLOQIY
RUHDA TARBIYALASH – PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA
Meretgeldieva Aygul Bekmiratovna
NDPI Boshlangich ta'lim
fakulteti 1- kurs talabasi
Annotatsiya:
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari shaxsida yaxshilik, mehribonlik
qilish, shirinso‘zlik bilan muomalada bo‘lish kabi ma’naviy sifatlarni
shakllantirishda o‟qish, ona tili, musiqa darslarining imkoniyatlari juda kattadir.
Chunki mazkur predmetlar bo‘yicha darslar tuyg‘ular va hissiyotlar asosida
qurilayotgan mashg‘ulotlardir. Shuning uchun ham darslarda bolalarni tushunish,
ularni his qilish, his tuyg‘ularini qadrlashni o‘qituvchi diqqat markazida turishi
kerak.
Kalit so‘zlari:
Boshlang‘ich sinf,ma’naviyat,ma’rifat,his tuyg‘u,diqqat.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisida ma’naviyatni shakllantirish bo‘yicha ishlar
samaradorligini oshirish vazifasi ular uchun chop etilayotgan barcha darslik va
o‘quv qo‘llanmalarning matnini xalqimizning asrlar sinovidan o‘tgan urf-odatlari,
axloqiy qarashlarini ifodalovchi qonun, qoidalar, pand-nasihatlar, hadislar bilan
izchil boyitib borishini taqozo etadi. Ayni paytda boshlang‘ich sinflardan
boshlaboq, o‘quvchilarda jahondagi boshqa xalqlarning qadriyatlari, urf-odatlariga
ham hurmat va qiziqishni shakllantirish maqsadi ustuvorlik qilishi zarur. Shuning
uchun ham darsliklrada boshqa xalqlarning tarixi, urf-odatlari, qarashlari
ifodalangan matnlari o‘rin olishi, agar shunday materiallar bayon etilgan o‘quv
vositalari yaratilgan bo‘lmasa, ularni o‘quvchini o‘zi tayyorlashga burchli bo‘lishi
maqsadga muvofiqdir. Eng muhimi, mazkur xalqlarning taraqqiyot darajasini,
yuksalishini tan olishga, ularning turmush tarzidagi ijobiy jihatlarni ijodiy
o‘zlashtirishga o‘quvchilarni pastki sinflardan boshlab odatlantirib borish,
bag‘rikenglikni tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quvchi shaxsi ma’naviy
103
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
qiyofasini belgilashda fidoiylik tushunchasi bosh omil ekanligini hisobga olib har
bir boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi ta’lim tarbiya jarayonida Amir Temur,
Ulug‘bek, Navoiy, Bobur kabi buyuk shaxslarning adabiyot, san’at, fan, madaniyat,
Vatan mudofaasi yurt obodligi sohasida ko‘rsatgan fidokoronaligi, jonbozligi bilan
tanishtirib borish zarur. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar ma’naviyatini yaxlit
tizim asosida shakllantirish vazifasi nafaqat I-IV sinflarda o‘qitiladigan o‘quv
materiallar mazmunini boy merosimiz bilan boyitish, o‘quvchilarga ko‘proq
ularning ma’naviy olamini boyitadigan badiiy, tarixiy, memorial asarlari, o‘zbek
va jahon xalqlari ertaklari, qissa, hikoyalar o‘qishni tavsiya etish, tarixiy
yodgorliklar, muqaddas qadamjohlar, osoru-atiqalar, ularning tarixi, bunyod
etilishi bilan, balki zamonamiz qahramonlari, fidoiy insonlar, yozuvchi, olimlar,
san’atkorlar, sportchilar ularning bevosita mehnat jarayonlari natijalari bilan
tanishtirib borishni ko‟zda tutadi
Boshlang‘ich ta’lim o‘quv rejasida «Musiqa madaniyati» o‘quv faniga alohida
e’tibor berilgan bo‘lib, u yosh avlodni ma’naviy, axloqiy tarbiyalashda muhim
ahamiyat kasb etadi. Chunki xalqimizning milliy kuy va qo‟shiqlari odamlarning
orzu-umidlari, hayotiy kechinmalari, boy ma’naviy dunyosini o‘zida aks ettirgan.
O‘zbek milliy musiqa madaniyatining bu sohadagi imkoniyatini nihoyatda katta
ekanligini birgina ona allasi qo‘shig‘ida o‘rsatamiz, «Alla» ashulasida onaning
naqadar sodda, mazmunan boy, o‘z bolasiga cheksiz mehrmuhabbati, uning
istiqbolini o‘zining dil izhori bilan tarannum etgan orzu-umidlari yotadi. «Alla»da
ilgari surilgan yuksak g‘oyani farzandning ongli, aqlli, eslixushli, shirinsuxan,
oqibatli, mehribon, kelgusida ota-ona suyanchig‘i, madadkori bo‘lish istagi ifoda
etilganligi uni qanchadan qancha avlodlarni yuksak ma’naviyatli bo‘lib
shakllanishida muhim vositalaridan biriga aylantirdi. Shu munosabat bilan musiqiy
merosimiz, qadriyatlarimiz, ustozshogirdchilik an’analarini, milliy musiqa
san’atimizning rivoji uchun beqiyos xizmatlarini ayamagan buyuk musiqiy
104
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
allomalarimizning hayoti va ijodiy faoliyatlarini o‘quv dastur va o‘quv-metodik
komplekslarga muntazam kiritish maqsadga muvofiqdir. Boshlang‘ich talim
tizimida va maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida atoqli bastakorlarimiz –
M.Mirzayev, K.Jabborov, F.Sodiqov, S.Kolonov, N.Hasanov, Yu.Rajabiy kabi
bastakorlarning musiqiy merosini targ‘ib etish maqsadida o‟tkaziladigan ko‘rik-
tanlov hamda tadbirlarda o‘quvchilarni bevosita ishtirok etishlariga erishish,
shubhasiz ularda milliy qadriyatlarimizga, buyuk milliy musiqiy merosimizga
bo‘lgan mehr-muhabbat tuyg‘ularini shakllantirish uning muhim vositasi bo‘lib
xizmat qiladi. Boshlang‘ich maktabda ta’lim-tarbiya berish orqali o‘quvchilarning
rivojlanishinga yordam beradigan asosiy omillarga: dars mashg‘ulotlari, darsdan
tashqari tadbirlar, jamoat topshiriqlari va o‘quvchilarning dam olishlarini reja
asosida tashkil qilish va hokazolar kiradi. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarga
ma’naviyatni singdirishni amalga oshirishda uchraydigan qiyinchiliklarga
quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: - boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ma’naviyatdan
dars o‘tishga doir ilmiy jihatdan asoslangan maxsus qo‘llanmalarning yetarli
darajada emasligi; - boshlang‘ich sinflarda fanlararo uzviylik va ma’naviy-axloqiy
tarbiyalash omillari keng o‘qituvchilar jamoasiga tushunarli tarzda yetkazilmagan;
bu sinflarda ishlayotgan o‘qituvchilar bilan o‘quvchilar, ota-onalar o‘rtasidagi
aloqa muayyan pedagogik tizimga solinmagan, nazariy va amaliy jihatdan asoslab
berilmagan; - boshlang‘ich maktabda o‘quv mashg‘ulotlari va tarbiyaviy ishlarni
tashkil etish uchun yetarli sharoitlar yaratilmagan; - ma’naviy-axloqiy tarbiya
borasida sinfdan tashqari ishlarni o‘tkazishda jamoatchilikning yetarli darajadagi
ishtiroki ta’minlanmagan; - boshlang‘ich maktabda ma‟naviyatdan ta’lim-tarbiya
ishlarini tashkil etish bo‘yicha olib borilgan maxsus ilmiy izlanishlar zamon
talabiga ko‘ra qayta ishlab chiqilmagan. Boshlang‘ich maktabda o‟quvchilarning
ma’naviy-axloqiy tarbiyasi samaradorligini oshirish quyidagilarni ko‘zda tutadi: -
boshlang‘ich sinflarda ma’naviy ta’lim-tarbiyani amalga oshirishning hamda
105
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
fanlararo uzviylikning o‘ziga xos maqsadi va vazifalari to‘g‘ri belgilanishiga
erishish- boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy va ruhiy rivojlanishidagi
o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olingan holda yaratilgan pedagogik tizim asosida
ish olib borish; - o‘zbek xalqining milliy qadriyatlari, urf-odatlari, psixologiyasi,
tursushtarzi hamda har bir maktabning mahalliy sharoitini hisobga olgan holda
ma’naviy ta’lim-tarbiya ishlarini tashkil etish jarayonining o‘ziga xosligini hisobga
olish; - boshlang‘ich sinf ta’lim-tarbiya jarayoniga shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish
texnologiyalarini joriy etish va hokazo. Maqollar xalqimizning nodir ma’naviy
boyligi bo‟lib, o‘quvchilarda milliylikni tarbiyalashga, ularni o‘zligini anglashga
da’vat etadi hamda yosh bolalarning fikrlarini chuqur, ixcham, aniq va obrazli qilib
ifodalashga o‘rgatadi. Maqollarda o‘zbek xalqining turmush-tarzi, ma’naviy
qiyofasi, e’tiqodi, odamlarga, tabiatga munosabati o‘z ifodasini topgan. O‘zbek
xalqi doimo Vatanga sodiqlik, mardlik, qag‘ramonlik, kamtarlik, samimiylik kabi
yuksak axloqiy fazilatlarni yosh avlodga singdirishga alohida e’tibor berib kelgan;
«Vataning tinch – sen tinch», «Botirdan o‘lim ham qo‘rqar», «Yigitning botirini
maydonda sina», «Kamtarga kamol – manmanga zavol». Xalqimiz ayrim
odamlarda uchraydigan nodonlik, qo‘rqoqlik, yalqovlik, ochko‘zlik kabi salbiy
sifatlarni keskin qoralash orqali ham yosh avlodni ma’naviy barkamol etib
tarbiyalashda ham boy tajriba to‘plagan; «Amal tegsa nodonga, o‘zini urar har
yonga», «Axmoqqa javob sukunat», «Yolg‘onchi yolchimas, o‘g‘ri boyimas»,
«Insofsizga erk bersang, elni talar».
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI
1.
Tolipov O‘. va b.q. O‘quv-tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyalarni
joriy etish. – Toshkent, 2004. – 64 b.
106
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
2.
Usmonova S. Ta’lim jarayonida noan’anaviy darslarga ijodiy yondashish
usullari. – Buxoro: «Pedagogik mahorat» jurnali, 2005 yil, 2-son. – B. 19-21.
3.
Shodiyev N., Axrorov Yu., Xolmuxamedov M. Amaliy pedagogik o‘yinlar.
O‘quv qo‘llanma. – Samarqand: SamDU nashri, 2005. – 32 b.
4.
5.
www.google.uz
