“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
40
RAQAMLI IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISHGA TA’SIR
ETUVCHI
OMILLARDAN SAMARALI FOYDALANISH CHORA-
TADBIRLARI
Shadmankulova Dilnoza Abdusaidovna
Xalqaro qishloq xo‘jaligi universiteti o’qituvchisi e-mail:
dlnz@bk.ru
https://doi.org/10.5281/zenodo.14197738
Annotatsiya: Jahon iqtisodiyotida raqamli iqtisodiyotning o‘sishi butun
iqtisodiyotning ulushida yuqori ekanligi, raqamli muhitni rivojlantirishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Ushbu nuqtai nazardan kelib chiqib, maqolada raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirishga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qiladi. O‘zbekistondagi raqamli iqtisodiyotga
ta’sir etuvchi omillarga oid statistik ma’lumotlar asosida rivojlantirish imkoniyatlari
ko‘rib chiqiladi va samarali foydalanish choratadbirlari yuzasidan xulosalar keltiriladi.
Kalit so‘zlar: raqamli iqtisodiyot, raqamli infrastruktura, raqamli texnologiyalar,
inson kapitali, innovatsiya, huquqiy muhit, raqamlashtirish siyosati.
KIRISH.
So‘nggi yigirma yil ichida raqamli texnologiyalarning tez sur’atlarda
rivojlanishi, jahon iqtisodiyotida yangi bosqich – raqamli iqtisodiyot bosqichini boshlab
berdi. Bu bosqichda raqamli texnologiyalar va internet AKT sohasi bilan chegaralanmagan
holda, iqtisodiyotning barcha tarmoq va sohalari uchun iqtisodiy o‘sishning muhim
drayveriga aylandi. Raqamli iqtisodiyotning ulushi allaqachon jahon yalpi ichki
mahsulotining (YaIM) 15,5% dan ortig‘ini tashkil qilmoqda. Mamlakatlarda raqamli
transformatsiya global tendensiya bo‘lib, kelgusi o‘n yil ichida iqtisodiyotda yaratilgan
yangi qiymatning taxminiy 70 foizi raqamli platformadagi biznes modellariga asoslanadi.
[1]
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish har qanday davlatning raqobatbardoshligini
oshirish, ish o‘rinlari yaratish, iqtisodiyotni diversifikatsiyalash, aholi turmush darajasini
yaxshilash va boshqa muhim masalalarni hal qilishdagi rolini oshirmoqda. Bu esa
iqtisodiyotda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish imkoniyatlaridan samarali foydalanishning
ahamiyatini oshiradi.
ADABIYOTLAR TAHLILI.
1970-yillardagi uchinchi global sanoat inqilobi
kompyuter texnologiyalari va internet aloqa texnologiyasiga asoslangan yangi iqtisodiy
shakllar paydo bo‘la boshladi. Buning natijasida aksariyat rivojlangan mamlakatlarda
avtomatlashtish, elektron tijorat, raqamli platformlar, elektron hukumat, raqamlashtirish
kabi yangi tushunchalar kirib keldi. Keyinchalik ushbu tushunchalar raqamli
iqtisodiyotning bir qismiga aylandi
.
Raqamli iqtisodiyot – axborotlashgan jamiyat a’zolarining cheksiz ehtiyojlarini
tezkor va toʻlaqonli qondirish maqsadida iqtisodiy jarayonlarda raqamli koʻrinishdagi katta
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
41
hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish orqali tovarlarni ishlab chiqarish,
ularni saqlash, sotish hamda yetkazib berish samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi
iqtisodiy-ijtimoiy faoliyatdir.
[2]
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yuzasidan xorijiy va mahalliy tadqiqotchilar
tomonidan bir qator ishlar olib borilgan. Tadqiqotlarda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish
va unga ta’sir etuvchi omillarning samarasi haqida ilmiy ishlar qilingan. Mavjud
tadqiqotlarga ko‘ra, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy jihatdan
kuchli, bozor iqtisodiyoti qonunlari toʻliq amal qiladigan demokratik davlat qurishga hamda
mamlakatda ishbilarmonlik muhitini yaxshilash, tadbirkorlik faoliyatiga keng qulaylik
yaratish va uni yuritishni soddalashtirish, yangi innovatsion gʻoyalar realizatsiyasiga xizmat
qiluvchi asosiy vositalardan biri ekanligi bilan alohida ahamiyatga egadir. [3] Raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy maqsadi butun milliy iqtisodiyotni rivojlantirishdan
iborat bo‘lib, raqamli iqtisodiyot zamonaviy yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarni
birlashtirgan yangi iqtisodiy shakldir. Shu bois ilmiylik va tizimlilik raqamli iqtisodiyot
rivojlanishini aks ettiruvchi muhim ko‘rsatkichdir. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish
jarayonida sanoat tuzilmasini optimallashtirish va raqamli texnologiyalarni qo‘llash o‘zaro
bog‘liq bo‘lib, bu nafaqat an’anaviy tarmoqlarning raqamlashuvi va intellektini oshiribgina
qolmay, balki raqamli iqtisodiyot rivojiga yangi kuch-quvvat bag‘ishlaydi va ishlab
chiqarish ko‘lamini yanada kengaytiradi.[4] Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga ta’sir
etuvchi mintaqaviy omillardagi shahar darajasi, iqtisodiy rivojlanish holati, sanoat
tuzilmalari darajasi, texnogiyalarga ochiqlilik darajasi, fan va texnologiya darajasi ijobiy
rol o'ynaydi.[5]
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda institutsional va siyosiy omillarni ta’sirini
e’tiborsiz qoldirib bo’lmaydi. Qonun ustuvorligi va ta’lim tizimlari internetning qamroviga
sezilarli ta’sir ko’rsatadi.[6] Rivojlanishga ta'sir ko'rsatadigan ichki omillar asosan raqamli
infratuzilma darajasi, raqamli ko’nikmalar holati va raqamli texnologiyalar, innovatsiyalar,
ommalashtirish va qo'llashni o'z ichiga oladi. Ular orasida raqamli infratuzilmani
rivojlanishining asosi hisoblanadi. Raqamli infratuzilma qanchalik yaxshi bo'lsa, rivojlanish
uchun shunchalik qulay bo'ladi. Oyeyinka va Lal (2005) 1995 yildan 2000 yilgacha bo'lgan
ma'lumotlarga asoslanib Sahroi Kabirdagi Afrika mamlakatlarida Internet tarqalishini
o'rganishdi va telekommunikatsiya infratuzilmasi bunda muhim rol o'ynashini aniqladilar.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar tarkibi bir xil bo’lishi
mumkin. Lekin bu barcha mamlakatlar uchun omillar tarkibidagi ulushi xar hil bo’lishi,
tadqiqotlarni amalga oshirishda o’rganilayotgan mamlakatdagi mavjud holat va
imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda yondashishni talab qiladi.
METODOLOGIYA.
Mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni rivojlanishidagi mavjud
iqtisodiy statistik ko‘rsatkichlari tahlil qilindi. Raqamli iqtisodiyot faoliyati yaqindan
o‘rganildi va ma’lumotlar bazasi yig‘ildi. To‘plangan ma’lumotlar asosida kuzatish va
iqtisodiy tahlilni qiyoslash, tizimli yondashuv hamda mantiqiy yondashuv kabi uslublardan
samarali foydalanildi.
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
42
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda tadqiqotlarga asoslangan holda iqtisodiyotning
tarmoq va sohalarini o’sishiga ta’sir etuvchi omillarning aksariyatini tahlil qilingan.
1-rasm. Chizma raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga ta’sir etuvchi omillar.
Yuqoridagi chizmadagi har bir omilning rivojlanish uchun zaruriyatini izohlaydigan
bo’lsak, infrastruktura va texnologiyalar omilida yuqori tezlikdagi Internet tarmog‘i,
zamonaviy telekommunikatsiya infratuzilmasi, mobil aloqa va kiberxavfsizlik tizimlarining
rivojlanishini qamrab oladi. Innovatsiya va tadqiqotlar orqali raqamli texnologiyalarni
rivojlantirish va joriy etish uchun innovatsion yechimlarni yaratish va tadbiq etish, ilmiy-
tadqiqot ishlarini qo‘llabquvvatlash samarali natija beradi.
Raqamli texnologiyalarni samarali boshqarish va foydalanish uchun malakali
mutaxassislar, IT-muhandislar, dasturchilar va boshqa soha mutaxassislariga bo‘lgan
ehtiyoj ortib boradi. Bu esa inson kapitali omili orqali amalga oshiriladi. Shu sababli, IT-
ta'lim tizimini takomillashtirish, IT-malakalarni oshirish dasturlarini joriy etish muhimdir.
Huquqiy muhitda Raqamli iqtisodiyotning imkoniyatlaridan to’liq foydalanish
maqsadida qonunchilik bazasini takomillashtirish, elektron tijorat, kiberxavfsizlik va
ma'lumotlarni himoya qilish borasida aniq qonunlarni qabul qilish zarur. Kirib kelayotgan
yangi biznes modellari va raqamli xizmatlar uchun qonuniy jihatdan to’siqlarning
bo’lmasligini ta’minlash lozim.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun maxsus dasturlar va strategiyalarni ishlab
chiqish, innovatsion startaplarni qo‘llab-quvvatlash, raqamli texnologiyalarni joriy etishga
ko‘maklashish davlatning salohiyati va resurlar imkoniyatining mavjudligi bilan izohlanadi.
Raqamli iqtisodiyotda ma'lumotlar muhim resurs hisoblanadi. Shu sababli,
ma'lumotlarning ochiqligi va yetkazilishini ta'minlash, davlat va xususiy sektor tomonidan
Innovatsiya
va
tadqiqotlar.
Inson
kapitali
Huquqiy
muhit.
Infrastruktura
va texnologiya
Ma'lumotlar
ochiqligi
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
43
ma'lumotlarni ochiq platformalarda e’lon qilish orqali raqamli innovatsiyalarni
rivojlantirishga hissa qo‘shish mumkin.
Ushbu omillardan har bir mamlakat turli xil darajada foydlanishi mumkin.
O’zbekiston Republikasida ham raqamli iqtisodiyotga davlat siyosati darajasi sifatida 2015
yillardan boshlab ahamiyat qartila boshladi. Davlat tomonidan aniq strategiyalar, maxsus
dasturlar va me’yoriy huquqiy hujjatlar ishlab chiqildi. Iqtisodiyotning o’sishida raqamli
iqtisodiyotning ulushini aniqlash, tarmoq va sohlarga ta’sirini baholash yuzasidan ham
tadqiqotlar olib borildi. Xususan Statistika agentligi tomonidan raqamli iqtisodiyotning
ulushi va rivojlanishiga oid bir qator ko’rsatkichlarning statistik ma’lumotlari ham 2015
yildan yuritala boshlandi. 1-rasmdagi ta’sir etuvchi omillarning samarali tashkil etilganligi
raqamli iqtisodiyotga oid raqamlarda yanada aniq aks etadi. Xususan O’zbekistonda
raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yuzasidan olib borilayotgan ishlarni statistik
ma’lumotlar asosida tahlil qilish imkonini beradi.
1-jadval
O‘zbekistonda raqamli iqtisodiyotni rivojlanishi ko‘rsatkichlari
Ko’rsatkichlar
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
Axborot
iqtisodiyoti
va
elektron tijorat
sohalarida
yaratilgan yalpi qo‘shilgan
qiymatning
YaIMdagi ulushi
(% da)
1,9
2,1
2,3
2,0
1,7
1,9
2,5
3,3
-
AKT
ishlab
chiqarishda
yaratilgan yalpi qo‘shilgan
qiymatning YaIMdagi ulushi
(yillik, % da)
0,07 0,05 0,08 0,08 0,06 0,09 0,07
0,09
8
-
AKT savdosida yaratilgan
yalpi qo‘shilgan qiymatning
YaIMdagi ulushi (yillik, %
da)
0,07 0,09
0,1
0,06 0,06 0,04 0,04 0,05
-
Elektron tijoratda yaratilgan
yalpi qo‘shilgan qiymatning
YaIMdagi ulushi (yillik, % da)
0
0
0,00
4
0,02
8
0,05
4
0,10
6
0,57
2
1,15
8
-
Axborot
kommunikatsiya
texnologiyalari
(AKT)
sektorida
yaratilgan
yalpi
qo‘shilgan qiymatning
YaIMdagi ulushi (yillik, % da)
1,78
1,96
4
2,06
9
1,80
5
1,50
2
1,62
1
1,68
5
1,92
8
-
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
44
Iqtisodiy faoliyat turi bo’yicha
“Axborot va aloqa” sohasida
faoliyat
ko‘rsatayotgan
korxona va tashkilotlar soni,
(1-yanvar holatiga ko‘ra,
birlikda)
6221
6370
6427
6403
6975
7901
9517
1058
7
1220
4
АKT sohasida
faoliyat
yuritayotgan yuridik
shaxslarda ishlovchi xodimlar
soni, kishi
3341
3
3447
8
3795
8
4024
8
4769
7
5015
7
5378
2
6046
2
7162
7
Dasturiy taʼminotga qilingan
xarajatlarning
yalpi
ichki
mahsulotdagi ulushi , (% da)
-
-
-
-
-
-
0,09 0,18 0,24
Sun’iy
yo‘ldoshli
keng
yo‘lakli
tarmoq
bo‘yicha
internetga kirish imkoniyatiga
ega bo‘lgan uy xo‘jaliklari
ulushi (% da)
-
-
0
0
4,9
5,1
3,6
3,2
7,7
Internet tarmog‘iga ulangan
abonentlar soni, 100 ta aholiga
nisbatan (% da)
26,6 30,2 34,5 40,4 48,8 58,4 65,8
75
82,6
O‘zbekiston
Respublikasi
AKT xizmatlari
eksporti
(ming AQSH doll.)
4080
97,6
1475
02,5
1506
50,1
2981
52,6
1674
96,4
1695
10,7
3370
07,1
3057
98,2
5403
81,4
O‘zbekiston Respublikasi
AKT tovarlari eksporti (ming
AQSH doll.)
2619
3,4
5097
,4
1065
4,9
1575
2,3
1815
4,8
2387
9,4
4203
4,2
8425
6,9
1332
92,4
Yuqoridagi jadval ma’lumotlari 2015-2023-yillarda O‘zbekistonda axborot
iqtisodiyoti va elektron tijorat sohalarida yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymatning YaIMdagi
ulushi, “Axborot va aloqa” sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar soni,
ular tomonidan ko‘rsatilgan aloqa va axborotlashtirish xizmatlarining hajmi hamda АKT
sohasida faoliyat yuritayotgan yuridik shaxslarda ishlovchi xodimlar soni oshib, internetga
ulangan aholi va AKT tovar va xizmlarining eksport va import miqdori kabi
ma’lumotlardan hajm jihatdan o’sish kuzatilgan. Raqamlarni tahlil qilish asnosida, axborot
iqtisodiyoti va elektron tijorat sohalarida yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymatning
YaIMdagi
ulushi yiliga o’rtacha 25% ga o’sish kuztilgan. Tarkibiga ahamiyat beradigan bo’lsak,
axborot kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) sektorida yaratilgan yalpi qo‘shilgan
qiymatning ulushi yuqori. Bu esa mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotning boshqa
yo’nalishlarida deyarli qiymat yaratilmayotganini ko’rishimiz mumkin. Infrastruktura va
texnologiya omilining faqatgina infrastruktura qismida asosiy qiymat yaratilmoqda.
Texnologiya qismida esa deyarli qiymatning yaratilishio juda past. Bunga bir qator
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
45
sabablarni keltirishimiz mumkin Innovatsion va ilmiy – konstruktorlik ishlanmalarga
investitsiya darajasining pastligi, inson kapitalining salohiyatining yuqori emasligi,
ommaviy raqamlashtirish targ’ibotining sustligini ta’kidlashimiz mumkin. Elektron
tijoratning ulushi so’nggi yillrda YaIMning 1% ini tashkil etdi. AKT tovarlar eksporti
salmog’i xizmatlar eksportiga nisbatan 4 barobar kamligi, raqamli texnologiyalar ishlab
chiqarishni rivojlantirish omillarining past darajadaligini ko’rsatadi. Axborot va aloqa
sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar soniga o’rtacha 5 ta АKT sohasida
faoliyat yuritayotgan xodimlar soni tog’ri kelmoqda. 1-rasmdagi raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish omillari va O’zbekistondagi bu boradagi qilingan ishlarni statistik ma’lumtlar
orasida o’zaro bog’liqligini o’ragngan holda, omillarning o’zaro bog’liqligi kuchli
ekanligini aks etadi. Birgina ma’lumotlarning ochiqligi innovatsiyalrni rivojlanishiga hissa
qo’shadi. 1-jadval ma’lumotlaridan avvalo O‘zbekistonda raqamli iqtisodiyot bir necha
barobar sekinroq rivojlanmoqda, ya’ni O‘zbekiston raqamli iqtisodiyot sohasida boshqa
davlatlarga qaraganda orqada qolmoqda, afsuski bu iqtisodiyotga ham salbiy ta’sir
ko‘rsatmay qolmaydi.
XULOSA VA TAKLIFLAR.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishdagi muammolarni bartaraf etish va ushbu
sohani yanada jadal rivojlantirish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur:
IT-mutaxassislarni tayyorlash tizimini takomillashtirish;
Infrastrukturani rivojlantirish va modernizatsiya qilish;
Kiberxavfsizlikni ta'minlash;
Raqamli texnologiyalarni joriy etishda byurokratik to‘siqlarni
bartaraf etish;
Innovasion faoliyatni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan moliyaviy
mexanizmlarni takomillashtirish;
O‘zbekistonning raqamli transformasiyasi uzoq muddatli jarayon
bo‘lib, ushbu jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshirish davlat, xususiy sektor va
jamiyatning hamkorlikdagi harakatlariga bog‘liq.
Davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashda IT-sohasidagi
xususiy kompaniyalarni qo‘llab-quvvatlash, IT-sohasini rivojlantirishga qaratilgan
qonunchilik bazasini takomillashtirish, xususiy sektorning innovatsiya faoliyatini
rag‘batlantirish bilan bir qatortda mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanish xususan,
xizmatlar eksportini oshirish, sifatli internet tarmog’i bilan ta’minlash, ommaviy
ma’lumotlar ochiqligi va aholini raqamlashtirish ko’nikmalarini jadallashtishtirtish, raqamli
iqtisodiyotdagi qiymat yaratish imkoniyatlari uchun huquqiy muhit yaratilishi iqtisodiy
jihatdan o’sishni jadallashtirishga imkon beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
https://www.weforum.org/stories/2023/12/tech-diplomacy-harness-
digital-economy/.
2.
G.N. Maxmudova, N.F. Gʻulomova, B.Gʻ. Zayniddinov, D.A. Shad
mankulova,
“Industriya 4.0” (oʻquv qoʻllanma). – Тoshkent: “Fan va ta’lim”, 2023. 260 bet.
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
46
3.
https://yuz.uz/uz/news/ozbekistonda-raqamli-iqtisodiyotni-rivojlantirish
4.
Lisi Lu, Jishen Guan, Xiaoxia Wu
Factors Influencing the Development of
Digital Economy in Local Areas of China Based on Big Data Statistics . Hindawi Wireless
Communications and Mobile Computing Volume 2023, Article ID 9806129, 1
pagehttps://doi.org/10.1155/2023/9806129.
5.
Raqamli
iqtisodiyot,
URL:
https://uz.wikipedia.org/wiki/Raqamli_Iqtisodiyot
6.
Raqamli iqtisodiyot bizga nima beradi? URL:
7.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 28-apreldagi “Raqamli
8.
Iqtisodiyot va elektron hukumatni keng joriy etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori.
9.
Raqamli iqtisodiyot stastistik ma’lumotlari,
statistika/raqamli-iqtisodiyot
10.
Тураев, Шавкат. "Совершенствование методики расчета налоговой
нагрузки." Научные исследования и инновации в индустрии 4.0. 1.1 (2022): 55-62.
11.
Тўраев, Шавкат Шухратович. "СОЛИҚ ЮКИГА ОИД ИЛМИЙ
ҚАРАШЛАРНИНГ
РИВОЖЛАНИШ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ." Иқтисодиёт
ва
инновацион технологиялар” журнали 4 (2021): 324-335.
12.
Тўраев, Шавкат Шухратович. "БЮДЖЕТ-СОЛИҚ СИЁСАТИНИНГ
АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ." INTERNATIONAL CONFERENCES. Vol. 1. No. 2.
2023.
