“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
64
IQTISODIYOTDA SUN’IY INTELLEKT TEXNOLOGIYALARI: IMKONIYATLAR,
JORIY ETISH USULLARI VA NATIJALAR
Qosimov Salohiddin Iskandarovich
“International school of finance technology and science” ISFT
instituti Menejment kafedrasi assistent o‘qituvchisi
qosimovsalohiddin45@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14192348
Anotatsiya: Ushbu maqolada mamlakatimizda iqtisodiyotida sun’iy intellekt
texnologiyalarining o‘rni, ularni joriy etish usullari va ushbu texnologiyalarning keltirishi
mumkin bo‘lgan iqtisodiy natijalar tahlil qilingan. Sun’iy intellekt iqtisodiy samaradorlikni
oshirish, resurslardan oqilona foydalanish, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va xalqaro
bozorda raqobatbardosh mahsulotlar yaratishga xizmat qiluvchi zamonaviy texnologiya
sifatida yoritilgan.
Kalit soʻzlar: O‘zbekiston iqtisodiyoti, sun’iy intellekt, raqamli transformatsiya,
avtomatlashtirish, samaradorlik, resurslarni boshqarish, raqobatbardoshlik, yangi ish
o‘rinlari, kadrlar tayyorlash, huquqiy muammolar.
Kirish
Raqamli texnologiyalar davrida sun’iy intellekt iqtisodiy samaradorlikni oshirish va
turli sohalarda resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlash uchun muhim vositaga
aylanmoqda. Jahon iqtisodiyotida yuqori samara berayotgan sun’iy intellekt texnologiyalari
endi rivojlanayotgan mamlakatlar, shu jumladan Oʻzbekiston iqtisodiyotida ham o‘z o‘rnini
topmoqda. Davlat va xususiy sektor tomonidan raqamli texnologiyalarni iqtisodiy
jarayonlarga tatbiq etish orqali ishlab chiqarishni optimallashtirish, yangi ish o‘rinlari
yaratish
va
raqobatbardoshlikni
kuchaytirish
imkoniyatlari
kengaymoqda[1].
Oʻzbekistonda sun’iy intellekt texnologiyalarining rivoji davlat tomonidan
rag‘batlantirilayotgani tufayli raqamli transformatsiya jarayonlari tezlashmoqda.
Sun'iy intellekt texnologiyalari sanoat inqilobi bilan tenglashadigan darajada jahon
iqtisodiyotida o'zgarishlar qilmoqda. Sun'iy intellekt texnologiyalarining iqtisodiy
jarayonlarga kiritilishi tadbirkorlik, davlat boshqaruvi, moliya va sanoat sohalaridagi
ko‘plab jarayonlarni qayta shakllantirish imkonini beradi[2]. Jahon bo‘yicha sun'iy intellekt
texnologiyalari bilan bog‘liq investitsiyalar hajmi ortib, bu texnologiyalarning iqtisodiy
o‘sishga ta’siri kuchaymoqda.
Sun'iy intellekt bugungi kundagi raqamli texnologiyalar rivojlanishi jarayonida
iqtisodiy o'sishga ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi asosiy omillardan biri sifatida e’tirof
etilmoqda[3]. Iqtisodiy jarayonlarda sun'iy intellekt texnologiyalarining qo‘llanilishi
tadbirkorlikdan davlat sektorigacha keng doiradagi faoliyatlarni optimallashtirish va
samaradorligini oshirish imkonini beradi. Maqola sun'iy intellektning iqtisodiyotga kirib
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
65
kelishi bilan yuzaga keladigan imkoniyatlar, unga o‘tishda qo‘llanilayotgan metodlar va
amaliy natijalarini tahlil qilishga bag‘ishlangan.
Adabiyotlar tahlili
Iqtisodiyotida sun’iy intellekt texnologiyalarining o‘rni, ularni joriy etish usullari va
ushbu texnologiyalarning keltirishi mumkin bo‘lgan iqtisodiy natijalar bugungi kunda
nisbatan yangi mavzu bo`lsada, qator soha mutaxassislari tomonidan ilmiy ishlar olib
borilgan. Biroq, aynan iqtisodiyotida sun’iy intellektdan foydalanish bo`yicha darslik va
o`quv qo`llanmalar hozircha nafaqat mamlakatimizda, balki butun jahon bo`yicha ham
chop etilmagan.
Brynjolfsson va McAfee (2017) o‘zlarining
Machine, Platform, Crowd: Harnessing
Our Digital Future
nomli asarida sun’iy intellekt texnologiyalarining iqtisodiyotdagi roli
haqida keng tahlil olib boradilar. Ular, sun’iy intellektning iqtisodiy o‘sishga qo‘shgan
hissasini ta’kidlab, texnologiyaning samarali qo‘llanishi iqtisodiy jarayonlarni
optimallashtirishga yordam berishini ko‘rsatadilar. Shuningdek, bu texnologiyalarni ishlab
chiqarishda, shuningdek, xizmat ko‘rsatish sohalarida raqobatbardoshlikni oshirishda
foydalanishning muhimligini ta’kidlaydilar [4].
Agrawal, Gans, va Goldfarb (2018)
Prediction Machines: The Simple Economics of
Artificial Intelligence
asarida sun’iy intellekt texnologiyalarining iqtisodiy xususiyatlarini
o‘rganadilar. Ular, sun’iy intellektning muhim iqtisodiy funktsiyalari haqida batafsil fikrlar
bildiradilar, masalan, qarorlar qabul qilish jarayonini soddalashtirish, tavsiyalar ishlab
chiqarish va avtomatlashtirilgan tizimlar yaratish. Bu ishlanmalar O‘zbekistonda ham
iqtisodiy jarayonlarni takomillashtirish uchun muhimdir [5].
O‘zbekistonda sun’iy intellekt texnologiyalarining iqtisodiyotga integratsiyasi bilan
bog‘liq ilmiy ishlar hanuz rivojlanayotgan soha hisoblanadi. Manyika va boshqalar (2017)
o‘zlarining
A Future that Works: Automation, Employment, and Productivity
hisobotida
global miqyosda sun’iy intellekt va avtomatlashtirish texnologiyalarining ish o‘rinlariga va
ishlab chiqarish samaradorligiga ta’sirini ko‘rib chiqdilar. Ular, sun’iy intellekt
texnologiyalarining joriy etilishi bilan ko‘plab ish o‘rinlari yaratilsada, ayrim kasblar
avtomatlashtirilishi mumkinligini ta’kidlaydilar. Bu O‘zbekistonda ham yangi ish o‘rinlari
va kasblar yaratish uchun imkoniyatlarni taqdim etadi [6].
Shuningdek, O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi va energetika sohalarida sun’iy
intellektdan foydalanishning salohiyatini ko‘rsatgan ishlanmalar mavjud. Masalan,
Deloitte
Insights
(2020) o‘zining
The AI Dossier
hisobotida sun’iy intellektni qishloq xo‘jaligi va
energetika sohalarida samarali qo‘llash orqali resurslardan samarali foydalanish,
hosildorlikni oshirish va ekologik izni kamaytirish mumkinligini ta’kidlaydi. Bu tajriba
O‘zbekistonda ham qishloq xo‘jaligi va energetika sohalarini raqamlashtirishda qo‘llanishi
mumkin [7].
Tahlil va natijalar
Sun'iy intellekt iqtisodiyotda resurslardan foydalanish samaradorligini oshirishga
qaratilgan qarorlar qabul qilishda foydalaniladi. Bunda big data va mashinani o‘qitish
algoritmlari yordamida talab va taklif dinamikasi aniqlanib, ishlab chiqarish jarayonlari
optimallashtiriladi. Shuningdek, xarajatlarni qisqartirish natijasida raqobatbardoshlik
kuchayadi, bu esa, o‘z navbatida, xalqaro savdoda ishtirokni kengaytirishga zamin yaratadi.
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
66
Misol uchun, logistika sohasida sun'iy intellekt yordamida yoqilg‘i iste'moli va transport
yo‘llari optimallashtiriladi, bu esa umumiy xarajatlarni kamaytiradi.
Sun'iy intellekt texnologiyalarining rivojlanishi ba’zi an’anaviy kasblarni
avtomatlashtirsada, yangi ish o‘rinlarini yaratish uchun sharoit yaratadi. Xususan, raqamli
texnologiyalar, ma’lumotlarni tahlil qilish va sun'iy intellekt sohasidagi mutaxassislar
uchun talab ortib bormoqda. Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra, kelgusi 10 yil ichida sun’iy
intellekt sohasida 100 milliondan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratilib, bularning asosiy qismi
dasturiy ta’minot, ma’lumotlar tahlili va avtomatlashtirish sohalariga to‘g‘ri keladi[8].
Sun'iy intellekt texnologiyalari ishlab chiqarishda avtomatlashtirish va robototexnika
qo‘llanilishi orqali vaqt va xarajatlarni sezilarli darajada qisqartirish imkonini beradi.
AQSh, Xitoy va Yevropa mamlakatlaridagi misollar sun’iy intellekt yordamida ishlab
chiqarish unumdorligini 20-30% ga oshirish mumkinligini ko‘rsatmoqda. Natijada,
ishchilar takroriy va monoton vazifalardan ozod qilinib, murakkabroq va strategik
vazifalarga jalb etilmoqda. O‘zbekiston misolida sanoat va qishloq xo‘jaligi sohalarida
sun’iy intellekt texnologiyalarining qo‘llanishi xomashyo iste’molini kamaytirishga va
hosildorlikni oshirishga olib kelmoqda.
1-rasm. Su’niy intellekt texnologiyalari yordamida ishlab chiqarish unumdorligini
oshishi
Yuqoridagi diagrammada AQSh, Xitoy, Yevropa mamlakatlari va O‘zbekistonning
sanoat va qishloq xo‘jaligi sohalarida sun’iy intellekt texnologiyalarining ishlab chiqarish
unumdorligini oshirishga ta'siri ko‘rsatilgan. Ma'lumotlarga ko‘ra, AQSh, Xitoy va
Yevropa mamlakatlarida bu texnologiyalar ishlab chiqarish samaradorligini 20-30% ga
oshirgan bo‘lsa, O‘zbekistonda sanoat va qishloq xo‘jaligida samaradorlik mos ravishda
20% va 25% ga oshgan. Bu esa, xomashyo
iste’molining kamayishi va hosildorlikning oshishi kabi ijobiy natijalarga olib kelgan.
Ushbu tahlil sun’iy intellekt texnologiyalarining iqtisodiyotga kirib kelishi nafaqat
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonlarini optimallashtirishi, balki bandlik va ta’lim
sohalarida ham o‘zgarishlarga olib kelishini ko‘rsatadi.
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
67
Sun'iy intellekt texnologiyalari ish o‘rinlarini avtomatlashtirishi bilan birga, odamlar
uchun qayta tayyorlash va yangi ko‘nikmalarni egallash zaruratini yuzaga keltiradi. Bu esa,
o‘z navbatida, davlat va xususiy sektorda yangi dasturlarni ishlab chiqishni talab qiladi. Shu
sababli, O‘zbekiston va boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida ta’lim tizimiga
sun’iy intellekt texnologiyalariga mos keladigan dasturlarni qo‘shish muhimdir.
Sun'iy intellekt texnologiyalarining keng qo‘llanilishi axborot xavfsizligi, shaxsiy
ma’lumotlarni himoya qilish kabi huquqiy va ma’naviy muammolarni keltirib chiqaradi.
Sun’iy intellektning inson resurslari o‘rniga ishlatilishi odob-axloq va xavfsizlik
masalalarini ham o‘rtaga qo‘yadi. Shu sababli, davlat tomonidan sun’iy intellektni
boshqarish va uni o‘zgaruvchan iqtisodiy muhitga moslashtirish uchun qonunchilik bazasini
rivojlantirish zarur.
Sun’iy intellekt texnologiyalari xalqaro savdoda ishtirokni kengaytirishda muhim
ahamiyatga ega. Xususan, O‘zbekiston va boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar
iqtisodiyotida sun’iy intellekt texnologiyalarining kiritilishi ishlab chiqarish va xizmatlar
sifati bo‘yicha xalqaro standartlarga moslashish imkonini beradi. Natijada, xalqaro bozorda
mahsulotlarimizga bo‘lgan talab ortishi mumkin, bu esa, o‘z navbatida, valyuta
tushumlarini ko‘paytiradi[9].
Kelajakda sun’iy intellekt
iqtisodiyotning barcha sohalariga yanada chuqurroq
integratsiyalanadi. Xususan, sun’iy intellekt yordamida raqamli iqtisodiyot, aqlli shaharlar
va o‘zo‘zini boshqaruvchi transport tizimlarini rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar
mavjud. Bu esa, aholining turmush darajasini oshirish va iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashda katta imkoniyatlar yaratadi.
Yuqorida qayd etilganidek, sun’iy intellekt texnologiyalari yangi ko‘nikmalar va
bilimlarni talab qiladi. Bu esa, o‘z navbatida, kadrlar tayyorlash tizimini sun’iy intellekt
texnologiyalariga moslashtirishni talab qiladi. O‘zbekiston ta’lim tizimida sun’iy intellekt
va raqamli texnologiyalarni o‘rgatish kurslarini joriy etish va talabalarni zamonaviy
iqtisodiyotning yangi talablariga tayyorlash masalalari dolzarb hisoblanadi.
Xulosa va Tavsiyalar
Xulosa o`rnid shuni ta’kidlash lozimki, sun’iy intellekt texnologiyalari iqtisodiyotda
yangi imkoniyatlar yaratadi va bu orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish,
resurslardan samarali foydalanish, xalqaro bozorda raqobatbardoshlikni kuchaytirish
imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, bu jarayon bir qator yangi masalalarni – bandlik va
qayta tayyorlash, axborot xavfsizligi, huquqiy va axloqiy masalalarni keltirib chiqaradi.
Tavsiyalar:
1.
Milliy strategiyani ishlab chiqish
- O‘zbekistonda sun’iy intellekt
texnologiyalaridan samarali foydalanishni ta’minlash uchun milliy strategiyani ishlab
chiqish muhim [10].
2.
Ta’lim tizimini zamonaviylashtirish
- Sun’iy intellekt sohasida malakali
kadrlar tayyorlash va mavjud kadrlarni qayta tayyorlash dasturlarini rivojlantirish zarur
[11].
3.
Xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash -
Kichik va o‘rta biznes subyektlariga
sun’iy intellekt texnologiyalariga kirishni osonlashtirish orqali ularning innovatsion
salohiyatini kuchaytirish maqsadga muvofiq [12].
“Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellekt texnologiyalarining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya 2024-yil 22-noyabr, Tоshkеnt, O‘zbekiston
68
Adabiyotlar/Literatura/Reference:
1.
Nazarov, A. (2021). Sun’iy intellekt va uning iqtisodiyotdagi o‘rni.
Tashkent: "Iqtisodiyot va Statistika" nashriyoti.
2.
Mustafaev, R. (2020). Raqamli iqtisodiyot va sun’iy intellektni qo‘llash.
Tashkent: "Fan va Texnologiya" nashriyoti.
3.
Tursunov, Sh. (2020). Sun’iy intellekt va innovatsion iqtisodiyot. Toshkent:
"Innovatsiya va Texnologiya" nashriyoti.
4.
Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2017).
Machine, Platform, Crowd:
Harnessing Our Digital Future
. W. W. Norton & Company.
5.
Agrawal, A., Gans, J., & Goldfarb, A. (2018).
Prediction Machines: The
Simple Economics of Artificial Intelligence
. Harvard Business Review Press.
6.
Manyika, J., et al. (2017).
A Future that Works: Automation, Employment,
and Productivity
. McKinsey Global Institute.
7.
Deloitte Insights. (2020).
The AI Dossier: Driving Value in Financial
Services, Retail, and Manufacturing with Artificial Intelligence
.
8.
Rahimov, A. (2020). O‘zbekiston iqtisodiyotida sun’iy intellektning
rivojlanish imkoniyatlari. "Iqtisodiy tadqiqotlar" ilmiy jurnali, 12(4), 100-111.
9.
Mamasoatov, D. (2023). Tadbirkorlik subyektlari eksportida raqamli
platformalardan foydalanish strategiyalari.
10.
World Economic Forum. (2018). The Future of Jobs Report 2018. Geneva:
World Economic Forum.
11.
Taddeo, M., & Floridi, L. (2018).
How AI Can Be a Force for Good
. Science,
361(6404), 751–752.
12.
European Commission. (2020).
White Paper on Artificial Intelligence: A
European Approach to Excellence and Trust
.
13.
Тураев, Шавкат. "Совершенствование методики расчета налоговой
нагрузки." Научные исследования и инновации в индустрии 4.0. 1.1 (2022): 55-62.
14.
Тўраев, Шавкат Шухратович. "СОЛИҚ ЮКИГА ОИД ИЛМИЙ
ҚАРАШЛАРНИНГ
РИВОЖЛАНИШ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ." Иқтисодиёт
ва
инновацион технологиялар” журнали 4 (2021): 324-335.
15.
Тўраев, Шавкат Шухратович. "БЮДЖЕТ-СОЛИҚ СИЁСАТИНИНГ
АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ." INTERNATIONAL CONFERENCES. Vol. 1. No. 2.
2023.
