232
эса қорақалпоқ халқида соч зийнатларининг энтнолингвистик характеристикасига оид
маълумотлар келтириб ўтилган [Сейтназарова, Зайрова, 2020: 15]. XIX-XX ўзбек халқи
аѐлларининг соч зийнатларидаги хилма-хиллик ҳақидаги кенг қамровли маълумотлар
Д.Фахретдинова илимий ишларида кетириб ўтилган бўлса [Фахретдинова, 1988: 128-130],
М.В.Сазонова мақолаларида хоразм келинларининг тўй либосларида соч зийнатларининг алоҳида
аҳамиятига тўқталиб ўтилган [Сазонова, 1970: 125-226]. Туркман мамлакати халқларининг иоўмут
ва текин гурухларидаги аѐллар соч зийнатларининг типологияси, уларни тақишдаги ўзига хослик
ва тақинчоқларнинг мураккаблиги шўнингдек Ўрта Осиѐ ва Қозоғистон халқларида соч
зийнатларининг тўрлари
ҳақида Г.П.Василева [Василева, 1973: 96-97] ва Н.Г.Борозна [Борозно,
1974: 37-38]лар томонидан салмоқли манбалар келтирилган.
Соч зийтатлари кейнги даврларда асосан аѐллар безаниш буюми хисобланиб, асосан
қизлар ва ѐш келинлар томонидан фойдаланилган. Ўслуб, материал ва фойдаланишдаги ўзига
хослик жиҳатдан қоракалпоқ халқи орасида соч безаниш буюмларининг -
алтын шашбаў, тилла
шашбаў, шашақлы шашбаў, моншақлы шашбаў, гилтли шашбаў, пӛпекли шашбаў, теңгели
шашбаў, шаштенге каби атамалардаги турлари мавжуд
[Сейтназарова, Зайрова, 2020: 15].
Декоратив ва амалий функциаларни бажарган ушбу тақинчоқларни тақиш орқали хар хил
семантик тушинчалар ҳам келиб чиққан: фертил ѐшдаги аѐл сочларини ѐмон кўздан асраши лозим
эди, баъзилар тақинчоқ кўз тегишидан асрайди дейишса, бошқалар аѐл серфарзанд бўлишига
сабабчи бўлади, деб ҳисоблаганлар. Келтирилган маълумотлар шуни кўрсатадики, аѐллар соч
зийнатлари ҳали чуқур тахлил ва тадқиқотларга мухтож.
АДАБИЁТЛАР:
1.
Алламуратов А. Мәнги мийрас. Нӛкис. 1993.
2.
Борозна Н.Г. Виды женских ювелирных украшений у народов Средней Азии и Казахстана.
Советская этнография. 1974. 1.
3.
Василева Г.П. Туркменские женские украшения. Советская этнография. 1973. 3.
4.
Сазонова М.В. Украшения узбеков Хорезма. Электронная библиотека Музея антропологии
и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера) РАН. Сборник научных статей сотрудников
МАЭ, том 26.
http://www.kunstkamera.ru/lib/rubrikator/08/08_03/mae_xxvi/
5.
Сейтназарова И., Зайровалар Қ. Қарақалпак тилиндеги тағыншақ атамалары. Нӛкис. 2020.
6.
Фахретдинова Д. Ювелирное искусство Узбекистана. Ташкент. 1988.
ТАРИХ МУАММОЛАРНИ ЕЧИШДА ТИЛ ФАКТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ
АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ
Қўлдашева Ш.А.
Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети
Тошкент, Ўзбекистон
тел.: +998 90 951-46-85
Давлат бу жамият синфий структурасининг намойиш бўлиш шаклларидан биридир. Демак,
шундай экан, романтиклар таъкидлаганларидек аждодларимиз синфларга, гуруҳланишга қодир
бўлган, яъни ўз кучи билан ўзини бошқара олган. Аммо бу ягона имконият эмас. Кўпгина бошқа
халқларда озодлик ва озод ҳаѐт тушунчаси энг муҳим қадрият ҳисобланиб давлат тузишга
интилиш у қадар юқори бўлмаган. Кўчманчи халқлар тарихининг қадимги тарихи шу тамойил
асосида кечган десак адашмаймиз. Эрамиздан аввал X асрдан эрамизнинг X асригача туркий
халқлар тарихи бу турдаги ҳолатга мисол бўлиши мумкин. Жуда улкан ҳудудларда яшаган туркий
қабилалар бу даврда марказлашган давлат тузиш эҳтиѐжини умуман сезмаган. Шарқий Европа,
Марказий Осиѐ, Сибир, Шарқий ва Шимолий Хитой ҳудудларигача бўлган территорияларда
яшаган туркий қабилалар давлат қурилмаларсиз яшаб келди, кейинчалик қўшни ҳудудлардан
туркий қабилалар ҳудудларига таҳдидлар қўпайгандан кейин қариндош қабила ва эллар ерларини
бирлашиб ташкиллашган ҳолда ҳимоя қилиш зарурияти туғилгандагина эрамизнинг бошларида
давлатлар пайдо бўла бошлади.
Бу нарсани келтиришимизга сабаб шуки ҳатто ҳозир ҳам айрим тарихчилар ―айрим
ҳудудларда давлат мавжуд бўлмаган бўлса у ерларда умуман ҳеч қандай халқ яшамаган‖ деб
ҳисоблашади. [А.Қўлдашев, Ш.Қўлдашева 2021: 325-331] Худди шунинг учун туркийзабон
қабилаларининг Рим империясининг чегараларида, форс империяси сарҳадларида, хитой
233
империяси чегараларида пайдо бўлиб қолиши уларнинг у ерда бўлишини бутунлай кутмаган
тарихчиларнинг бошини қотирган, уларни чалкаш хулосалар чиқаришга мажбур қилган, ва энг
ачинарлиси шуки, антик тарихчиларнинг мана шу чалкаш, нотўғри фикрлари тарихчиларнинг
кейинги авлодлари томонидан абсолют Ҳақиқат сифатида қабул қилинди, натижада бир халқ бир
неча номда аталди, кейинроқ бир халқ эканлиги унутилди ва бутунлай бошқа халқлар деб қабул
қилинди.
Ту-кю, скиф, гуни, хунну, сюн-ну
ва бошқалар мана шу ҳолатнинг маҳсулларидир.
Мисол учун бир фактни келтирайлик, эрамиздан аввал 514 йил Эрон шоҳи Доро Болқон
ярим оролининг шимоли орқали Скифияга катта юриш ташкил этди. Форс империяси ўша даврда
дунѐнинг энг кучли давлати бўлиб Доро - ―шоҳлар шоҳи‖ деган титулга эга эди. Манбаларнинг
берган маълумотига қараганда скифларга қарши юришда 700 минг пиѐда аскар ва бир неча ҳарбий
кема иштирок этган. Скифларга ўша пайтда уч шоҳ раҳбарлик қилар, уларнинг энг йириги ва
етакчиси Айдинфирс эди. Скифлар унинг етакчилигида мамлакат ичига чекина бошлади ва
ўзларидан кейин куйиб кул бўлган ер қоларди. Душман эса мамлакат ичига душманни қувиб жуда
тезда бўладиган ғалаба ҳақида ўйдан маст бўлиб қолаверди. Айдинфирснинг тактикаси ўзини
оқлади.
Отлиқ скифлар чўлда кўкқисдан пайдо бўлар ва форс армиясини шафқатсизларча камонга
тутар ва яна кўздан ғойиб бўларди. Ўз базасидан узоқлашиб кетган, сув йўқ, иссиқ, нотаниш
атроф-муҳит уларга душманона муносабатда бўларди, натижада, ғалабадан умидини узган
форслар орқага чекинди, ярадорлар ва ўлганлар жанг майдонида қолдирилди. Катта талофатлар
эвазига ортга, Дунайга қараб юрди ва омон қолган қўшинлари билан империя ҳудудларига етиб
келди. Бу форсларнинг Скифияга қарши охирги юриши бўлиб, аввалгилари каби муваффақиятсиз
тугади ва улар Скифияни босиб олиш хақидаги фикрдан узил-кесил воз кечдилар.
Жавоб тариқасида Скифлар ўша пайтда Форсларга тегишли бўлган Фракияга ҳужум
уюштирдилар. Бу мисолни келтиришдан асосий мақсад шуки у билан айрим тарихчилар ва
тилшунослар томонидан ―скифлар эронийлардир‖ деган фикрнинг асоссизлигини исботлашдир.
Доро ўз катта юришларини Эрон ҳудудидан ташқарида яшаган Эроний бўлмаган халқлар, яъни
семит, аккад, арман, грек, мисрлик ва туркийзабон қатор халқлар: сак, эфталитлар, массагетлар,
гунн қабилаларга қарши ташкиллаган. Шунинг учун, агар скифлар эроний халқлар бўлганда, Доро
улар билан уруш жанжалсиз дипломатик йўл билан вассалга айлантирган бўларди.
Иккинчи томондан эса Б.Д.Грековнинг ѐзишича скифлар Қора денгизнинг шимолидаги
ҳудудларга э.а.VI асрда жанубдан (яъни эронийлар одатда жанубда яшаган) шарқдан ва шимолдан
келган.
Таниқли
рус
олимлари
И.А.Аристов,
Г.Е.Грумм-гржимайло,
В.В.Бартольд,
К.А.Иностранцев, Л.Н.Гумилев хуннлар (гуннлар)ни туркий қабилалар қаторига киритган. Агар
туркий қабилалар этногенези гуннларга тақалса, гуннлар тарихи скифларга бориб тақалади. Чунки
скифлар яшаган барча ҳудудларда тарихчилар учун кутилмаган бир тарзда бирданига хуннлар
пайдо бўлди ва скифлар бирданига ғойиб бўлиб кетди.
Бунга сабаб ўша марказлашган давлатчилик бўлмаганлигини кўрсатишимиз мумкин.
Бунинг устига скиф сўзи алоҳида бир қабила номи эмас, балки бир неча қабилаларни
бирлаштирувчи умумлашган бир атама эди. Шунинг учун улар билан тўқнаш келган ҳамма одам
умуман скифларни билар аммо алоҳида олинган бир скифни кўрмаган эди. Худди шу туфайли
Страбондан, Геродотдан бошлаб барча тарихчилар скифлар ҳақида турлича бир-бирига тўғри
келмайдиган нарсаларни ѐзганлар.
Бу фикрлар, фактлардан кейин скифларни эроний халқлар деб аташ энди мантиқсизликдан
бошқа нарса бўлмай қолади. Бунинг устига скиф тилини туркий тил маъносида ишлатиш XV-XVI
асрларгача давом этганлиги ҳақида аниқ мисоллар бор. Масалан, Итальян Черков арбоби ва
дипломат Антонио Мариа Грациани (1537-1611). Польша ва Украинани айланиб юрган кардинал
Дж.Ф.Коммандоненинг секратари сифатида юрган пайтда, 1564 йил Львовда арманилар жамоаси
билан учрашади. Ўша учрашув тугагач, у ўзига қуйидагиларни ѐзиб олади: ―армяне имеют
кодексы и церковные песнопения, написаниые армянскими буквами и (армянским) языком,
однако их читают только некоторые священники. Сами вообще говорят на скифском и турецком
языках‖. [Витчак, 1992] Скиф тили деганда бу ўринда қадимги туркий тил назарда тутилмоқда
―турецкий язык‖ деганда эса ―турк тили‖ назарда тутилади. Бу нарса XVI-XVII аср маданий
тарихий тасаввурларига мос келувчи бир фактдир.
1666 йил Каменец шаҳрига келган Львов арман архиепископи Н.Торосовични маҳаллий
арманлар кўплаб туркча ва полякча нутқлар билан кутиб оладилар. Ўша Н. Торосовичнинг
ѐзишича ―...в древнейшиех армянских колониях на Руси (т.е. в Киеве, Владимире, Луцке, Львове,
Каменце, Снятыче и Галиче), основанных армянами-выходцами из Крыма, руковадители армян до
сих пор основательно знают скифский язык‖. [Витчак, 1992: 50-59]
234
Бу ерда скиф тили деганда туркий тили назарда тутилмоқда. Шуниси диққатга сазоворки,
бу ерда ―скиф тили‖ атамаси Европа тарихчилари ишлатмай қўйган пайтдан минг йил ўтгач яна
пайдо бўлиб қолди, аниқроғи ҳамон ишлатилмоқда. Бу этноним, бу атаманинг яшовчанлигининг
асосий сабаби шу ном билан аталган халқнинг яшовчанлигидир. Атаманинг яшовчанлиги ҳам
скифларнинг туркийзабонлигидан далолат беради.
Қора денгиз шимолий бўйларидаги чўлларда, Шарқий Европада яшаган энг қадимги халқ
киммерийлар эди [Шилов, 12]. Улар бу ерда бундан уч минг йил аввал яъни эрамиздан аввал II ва I
мингйилликлар чегарасида яшаган. Геродотнинг ѐзишича кейинчалик скифлар яшаган барча
ҳудудлар киммерийларга тегишли бўлган. Бу фикрни борича тушунмаслик керак, яъни
―Америкаликлар яшаган барча ҳудуд ҳиндуларга тегишли бўлган‖ деб тушунмаслик керак. Чунки
скифлар бу ҳудудларда бирданига пайдо бўлиб қолгани ва киммерийлар ҳам бирданига йўқ бўлиб
кетгани йўқ. Чунки тарихда бунақаси бўлмаган. Тарих бутунлай бошқа нарсалар ҳақида маълумот
беради.
Эрамиздан аввалги VIII-VII асрларга мансуб Ассирия ѐзма ѐдгорликларида ―гимиррай‖ деб
номланган халқ ҳақида эслатилган. Гимиррайнинг Киммерийлар эканлиги тайин. Киммерийлар
Кавказ ва Закавказье орқали Кичик ва Олд Осиѐга бостириб кириб, қадимги шарқ давлатлари
Урарту, Ассирия, Лидияга ҳужум қилиб,Миср чегараларига етиб борган. Киммерийлар ва скифлар
доимо биргаликда ҳаракат қилган. Инжил пайғамбарлари бу шимолий халқлар босқинини худо
ғазабининг кўриниши катта бахтсизлик деб баҳолаганлар.
Гомернинг ―Илиада‖ сида (XIII қўшиқ, 1-7 қаторлар) ҳам бу халқлар эслатилади. Барча
сифатларга яна бир сифат ―энг одил кишилар‖ деган эпитет қўшилади. Барча халқлар ―одил халқ‖
деб кимни атаганини эсласак ҳамма нарса ўз ўрнига тушади. Бу туркий қабилалар, скифлар бўлиб
уларни греклар ―киммерийлар‖ эронликлар ―аршак‖лар [Рахмонов, 1993: 10] деб атаганлар. Булар
ҳақида биз аввалроқ гапиргандик.
Хулоса сифатида шу нарсани айтиш мумкинки ―
скиф, сак, массагет, турк, гунн, хунн, унн,
қипчоқ
‖ ва ҳоказолар бир халқни билдирган. Бу параграфни биз Д.Айтмуратовнинг сўзлари билан
тамомламоқчимиз.
―... даже реку Амударья называли шестью разными названиями. Аранг, Арақс, Вехрот,
Окс, Джейхун, Амударья хотя она на протяжении тысячилетий течет, в основном, по
определенному русло. Если бы река меняла русло, еѐ в заблуждении могли бы принять за пять или
шесть разных рек. Народы же подвержены эволюции‖ [Айтмуратов, 1983:197].
АДАБИЁТЛАР:
1.
Айтмуратов Д. Тюркские этнонимы. Нукус: Наука, 1983. 234 с.
2.
Витчак К.Т. Скифский язык: опыт описания. // Вопросы языкознания. М., 1992 -№ 5 –с. 50-
59.
3.
Рахмонов Н. Турк хоқонлиги. Т.: Фан, 1993. 142 б.
4.
Шилов Д.Б. Северное Причерноморье 2000 лет назад. М.: Наука, 1975. 150 с. С.12.
5.
Kuldashev, A. M., & Kuldasheva, S. A. (2021). On the nature of changes in Germanic languages
under the influence of the great migration of peoples. ISJ Theoretical & Applied Science, 04 (96), 325-
331.
SUWDАN PАYDАLАNÍWDÍ HUQÍQÍY TÁRTIPKЕ SАLÍWDА MÁMLЕKЕT BАSQАRÍWÍ
ОRGАNLАRÍ
Jumanov A.O.
yu.f.f.d. (PhD), docent, Berdaq atɪndaǵɪ QMU, Nókis, Ózbekstan
tel
.:
+99893 712 07 24
Mámlеkеtimiz bаylıqlаrınаn biri еsаplаnǵаn suw, hаwа, tоǵаy хоjаlıǵı hám bаsqа qоrǵаwdı tаlаp
еtеtuǵın tábiiy rеsurslаrınаn аqılǵа uǵrаs pаydаlаnıw búgingi kúndеgi еń аktuаl mаshqаlаlаrdаn biri bоlıp
еsаplаnаdı. Sеbеbi suw dа turаqlı аǵаbеrеtuǵın, hаwа bоlsа házir qаndаy bоlsа, bunnаn kеyin dе sоndаy
bоlıp turаbеrеtuǵın tаwsılmаs bаylıq еmеs. Еgеr biz suw rеsurslаrınа nеmqurаydı múnásibеttе bоlаbеrsеk,
bunıń ushın tаbiyat bizdеn аyawsız ósh аlаdı. Аrаl búgin ásirimiz trаgеdiyasınа, hámmеmizdiń
dártimizgе, ásir jаrаqаtınа аylаnǵаnı sır еmеs
.
Suwlаrdı qоrǵаw hám pаydаlаnıw júzеsinеn mámlеkеt bаsqаrıwı mеnеn bаylаnıslı qаtnаsıqlаr-
ulıwmа hám аrnаwlı wákillikli mámlеkеt оrgаnlаrınıń suw nızаmshılıgın qаbıl еtiw, оrınlаnıwın
támiynlеw, pаydаlаnıw hám qоrǵаw prоtsеsin dúziw júzеsinеn wákilliklеrgе iyе. Suwdаn pаydаlаnıwdı
