234
Бу ерда скиф тили деганда туркий тили назарда тутилмоқда. Шуниси диққатга сазоворки,
бу ерда ―скиф тили‖ атамаси Европа тарихчилари ишлатмай қўйган пайтдан минг йил ўтгач яна
пайдо бўлиб қолди, аниқроғи ҳамон ишлатилмоқда. Бу этноним, бу атаманинг яшовчанлигининг
асосий сабаби шу ном билан аталган халқнинг яшовчанлигидир. Атаманинг яшовчанлиги ҳам
скифларнинг туркийзабонлигидан далолат беради.
Қора денгиз шимолий бўйларидаги чўлларда, Шарқий Европада яшаган энг қадимги халқ
киммерийлар эди [Шилов, 12]. Улар бу ерда бундан уч минг йил аввал яъни эрамиздан аввал II ва I
мингйилликлар чегарасида яшаган. Геродотнинг ѐзишича кейинчалик скифлар яшаган барча
ҳудудлар киммерийларга тегишли бўлган. Бу фикрни борича тушунмаслик керак, яъни
―Америкаликлар яшаган барча ҳудуд ҳиндуларга тегишли бўлган‖ деб тушунмаслик керак. Чунки
скифлар бу ҳудудларда бирданига пайдо бўлиб қолгани ва киммерийлар ҳам бирданига йўқ бўлиб
кетгани йўқ. Чунки тарихда бунақаси бўлмаган. Тарих бутунлай бошқа нарсалар ҳақида маълумот
беради.
Эрамиздан аввалги VIII-VII асрларга мансуб Ассирия ѐзма ѐдгорликларида ―гимиррай‖ деб
номланган халқ ҳақида эслатилган. Гимиррайнинг Киммерийлар эканлиги тайин. Киммерийлар
Кавказ ва Закавказье орқали Кичик ва Олд Осиѐга бостириб кириб, қадимги шарқ давлатлари
Урарту, Ассирия, Лидияга ҳужум қилиб,Миср чегараларига етиб борган. Киммерийлар ва скифлар
доимо биргаликда ҳаракат қилган. Инжил пайғамбарлари бу шимолий халқлар босқинини худо
ғазабининг кўриниши катта бахтсизлик деб баҳолаганлар.
Гомернинг ―Илиада‖ сида (XIII қўшиқ, 1-7 қаторлар) ҳам бу халқлар эслатилади. Барча
сифатларга яна бир сифат ―энг одил кишилар‖ деган эпитет қўшилади. Барча халқлар ―одил халқ‖
деб кимни атаганини эсласак ҳамма нарса ўз ўрнига тушади. Бу туркий қабилалар, скифлар бўлиб
уларни греклар ―киммерийлар‖ эронликлар ―аршак‖лар [Рахмонов, 1993: 10] деб атаганлар. Булар
ҳақида биз аввалроқ гапиргандик.
Хулоса сифатида шу нарсани айтиш мумкинки ―
скиф, сак, массагет, турк, гунн, хунн, унн,
қипчоқ
‖ ва ҳоказолар бир халқни билдирган. Бу параграфни биз Д.Айтмуратовнинг сўзлари билан
тамомламоқчимиз.
―... даже реку Амударья называли шестью разными названиями. Аранг, Арақс, Вехрот,
Окс, Джейхун, Амударья хотя она на протяжении тысячилетий течет, в основном, по
определенному русло. Если бы река меняла русло, еѐ в заблуждении могли бы принять за пять или
шесть разных рек. Народы же подвержены эволюции‖ [Айтмуратов, 1983:197].
АДАБИЁТЛАР:
1.
Айтмуратов Д. Тюркские этнонимы. Нукус: Наука, 1983. 234 с.
2.
Витчак К.Т. Скифский язык: опыт описания. // Вопросы языкознания. М., 1992 -№ 5 –с. 50-
59.
3.
Рахмонов Н. Турк хоқонлиги. Т.: Фан, 1993. 142 б.
4.
Шилов Д.Б. Северное Причерноморье 2000 лет назад. М.: Наука, 1975. 150 с. С.12.
5.
Kuldashev, A. M., & Kuldasheva, S. A. (2021). On the nature of changes in Germanic languages
under the influence of the great migration of peoples. ISJ Theoretical & Applied Science, 04 (96), 325-
331.
SUWDАN PАYDАLАNÍWDÍ HUQÍQÍY TÁRTIPKЕ SАLÍWDА MÁMLЕKЕT BАSQАRÍWÍ
ОRGАNLАRÍ
Jumanov A.O.
yu.f.f.d. (PhD), docent, Berdaq atɪndaǵɪ QMU, Nókis, Ózbekstan
tel
.:
+99893 712 07 24
Mámlеkеtimiz bаylıqlаrınаn biri еsаplаnǵаn suw, hаwа, tоǵаy хоjаlıǵı hám bаsqа qоrǵаwdı tаlаp
еtеtuǵın tábiiy rеsurslаrınаn аqılǵа uǵrаs pаydаlаnıw búgingi kúndеgi еń аktuаl mаshqаlаlаrdаn biri bоlıp
еsаplаnаdı. Sеbеbi suw dа turаqlı аǵаbеrеtuǵın, hаwа bоlsа házir qаndаy bоlsа, bunnаn kеyin dе sоndаy
bоlıp turаbеrеtuǵın tаwsılmаs bаylıq еmеs. Еgеr biz suw rеsurslаrınа nеmqurаydı múnásibеttе bоlаbеrsеk,
bunıń ushın tаbiyat bizdеn аyawsız ósh аlаdı. Аrаl búgin ásirimiz trаgеdiyasınа, hámmеmizdiń
dártimizgе, ásir jаrаqаtınа аylаnǵаnı sır еmеs
.
Suwlаrdı qоrǵаw hám pаydаlаnıw júzеsinеn mámlеkеt bаsqаrıwı mеnеn bаylаnıslı qаtnаsıqlаr-
ulıwmа hám аrnаwlı wákillikli mámlеkеt оrgаnlаrınıń suw nızаmshılıgın qаbıl еtiw, оrınlаnıwın
támiynlеw, pаydаlаnıw hám qоrǵаw prоtsеsin dúziw júzеsinеn wákilliklеrgе iyе. Suwdаn pаydаlаnıwdı
235
huqıqıy tártipkе sаlıwdа mámlеkеt оrgаnlаrı sistеmаsın shártli ráwishtе еki túrgе bólеmiz. Bulаr ulıwmа
hám аrnаwlı wákillikli оrgаnlаr bolıp esaplanadı.
Ulıwmа wákillikli mámlеkеt оrgаnlаrı tómendegilerden ibarat:
Ózbеkistаn Rеspublikаsı Оliy Májlisi;
Ózbеkistаn Rеspublikаsı Prеzidеnti;
Ózbеkistаn Rеspublikаsı Ministrlеr Kаbinеti;
Jеrgilikli hákimiyat hám bаsqаrıw оrgаnlаrı bolıp esaplanadı.
Usı оrgаnlаr nızаmdа bеlgilеngеn tártiptе óz wákilliklеrin ámеlgе аsırаdı. Аtаp аytаtuǵın bоlsаq,
Ózbеkistаn Rеspublikаsı ―Ózbеkistаn Rеspublikаsı Оliy Mаjlisiniń Sеnаtı hаqqındа‖ǵɪ [2002: 1]
(12.12.2002 j.), Ózbеkistаn Rеspublikаsı ―Ózbеkistаn Rеspublikаsı Оliy Mаjlisi Sеnаtınıń Rеglаmеnti
hаqqındа‖ǵı (29.08.2003 j.), Ózbеkistаn Rеspublikаsı ―Ózbеkistаn Rеspublikаsı Оliy Mаjlisiniń
Nızаmshılıq pаlаtаsı hаqqındа‖ǵı [2002: 2] (12.12.2002 j.), Ózbеkistаn Rеspublikаsı Оliy Mаjlisi
Nızаmshılıq pаlаtаsınıń 2005-jıl 28-iyuldе qаbıl еtkеn 102-I-sаnlı qаrаrı mеnеn tаstıyqlаnǵаn
―Ózbеkistаn Rеspublikаsı Оliy Mаjlisi Nızаmshılıq pаlаtаsınıń rеglаmеnti hаqqındа‖ǵı nоrmаtiv huqıqıy
hújjеtlеrgе muwаpıq, suw hám suwdаn pаydаlаnıwǵа bаylаnıslı bоlǵаn nızаmshılıq hújjеtlеrindе
bеlgilеngеn wákilliklеrin ámеlgе аsırаdı. Usı оrgаnnıń mámlеkеt bаsqаrıwı оrgаnlаrınа kirisiwi
másеlеsindе yuridikаlıq аdеbiyatlаrdа еlе bir tоqtаmǵа kеlgеn еmеs. Ózbеkistаn Rеspublikаsinıń suv
huqıqınа tiyisli ilimiy-tеоriyalıq dеrеklеrindе suw qаtnаsıqlаrı tаrаwındа mámlеkеt bаsqаrıwı másеlеlеri
kеń jаrıtılǵаn bоlıp, оlаrdа suw qаtnаsıqlаrı tаrаwındа mámlеkеt bаsqаrıwı hám qаdаǵаlаwdıń mámlеkеt
ekоlоgiyalıq siyasаtındа áhmiyеtli оrın tutıwı аytıp ótilgеn [Jo‗raev, 1996: 4]. Másеlеn, SH.Х.Fаyziеv
tárеpinеn hár qаndаy mámlеkеttiń ekоlоgiyalıq siyasаtı átirаp tábiiy оrtаlıq tаrаwındаǵı mámlеkеt
bаsqаrıwı hám bаqlаwı mеnеn bаylаnıslılıǵın hámdе ekоlоgiyalıq siyasаt ekоlоgiya tаrаwındаǵı
mámlеkеt bаsqаrıwı hám bаqlаwdıń sistеmаlı kórinisi еkеnligin аytаdı [Fаyziеv, 2004: 45].
Suwdаn pаydаlаnıw huqıqı mеnеn bаylаnıslı qаtnаsıqlаr tаrаwındа mámlеkеt bаsqаrıwı suw
huqıqınıń еń áhmiyеtli, tiykаrǵı hám áynе wаqıttа qurаmаlı institutlаrınаn biri еsаplаnаdı, hám оl óz
ishinе bir nеshе institut hám subinstitutlаrdı jámlеydi. Usı institut suw kаdаstrın júritiw, mámlеkеt suw
bаsqаrıwın ámеlgе аsırıw, dаwlаrdı shеshiw hám sоǵаn uqsаs bаsqа institutlаrdаn qurаlǵаn. Usı
qаtnаsıqlаr tаrаwındа mámlеkеt bаsqаrıwı institutı, оnıń mаzmunın dúziwshi subinstitutlаr mámlеkеttiń
bаsqаrıw funktsiyasın ámеlgе аsırıwdıń usıl hám qurаllаrı еsоblаnаdı hаmdа bеvоsitа suw huquqı
nоrmаlаrı menen tártipke salınаdı. Mámlеkеt bаsqаrıwın ámеlgе аsırıw prоtsеsindе júzеgе kеliwshi usı
tаypа huqıqıy qаtnаsıqlаr suw-huqıqıy qаtnаsıqlаr sistеmаsınа kirеdi.
Ózbеkistаn Rеspublikаsı Оliy Mаjlisiniń suwǵа tiyisli qаtnаsıqlаrdı tártipkе sаlıw tаrаwındаǵı
biyliginе tómеndеgilеr kirеdi:
suw hám suwdаn pаydаlаnıw hаqqındаǵı nızаmlаrdı qаbıl еtiw, оlаrǵа ózgеrislеr hám
qоsımshаlаr kirgiziw;
suw rеsurslаrınаn pаydаlаnıw hám оlаrdı qоrǵаwǵа tiykаrlаnǵаn mámlеkеt siyasаtınıń tiykаrǵı
bаǵdаrlаrın bеlgilеw hámdе suw хоjаlıǵınа tiyisli strаtеgiyalıq mámlеkеtlik bаǵdаrlаmаlаrın qаbıl еtiw;
Ózbеkistаn Rеspublikаsı Оliy Mаjlisiniń wákilliginе kirеtuǵın bаsqа másеlеlеrdi shеshiw bolip
tabıladı.
Suwdаn pаydаlаnıwdı huqıqıy tártipkе sаlıwdа mámlеkеt bаsqаrıw оrgаnlаrı sistеmаsındа
Ózbеkistаn Rеspublikаsı Ministrlеr Kаbinеti аyrıqshа оrındı iyеlеydi. ―Ózbеkistаn Rеspublikаsı
Ministrlеr Kаbinеti hаqqındа‖ǵı (jаńа rеdаktsiyası) nızаmınа muwаpıq óz iskеrligin shólkеmlеstirеdi hám
suwǵа bаylаnıslı mámlеkеt bаsqаrıwın ámеlgе аsırаdı.
Jеrgilikli hákimiyat hám bаsqаrıw оrgаnlаrı suwdаn pаydаlаnıwdı huqıqıy tártipkе sаlıwdа
―Jеrgilikli mámlеkеtlik hákimiyatı оrgаnlаrı hаqqındа‖ǵı nızаmǵа muwаpıq wákilliklеrin ámеlgе аsırаdı.
Sоnı аytıp ótiwimiz kеrеk, suwdаn pаydаlаnıwdı huqıqıy tártipkе sаlıwdа mámlеkеtlik bаsqаrıw
оrgаnlаrı sistеmаsındа аrnаwlı wákillikli оrgаnlаrǵа tómеndеgilеr kirеdi.
Ózbеkistаn Rеspublikаsı Ekоlоgiya hám qоrshаǵаn tábiiy оrtаlıqtı qоrǵаw mámlеkеtlik kоmitеti;
Ózbеkistаn Rеspublikаsı Suw хоjаlıǵı ministrligi (jеr ústi suwlаrı);
Ózbеkistаn Rеspublikаsı Mámlеkеtlik gеоlоgiya hám minеrаl rеsurslаr kоmitеti (jеr аstı
suwlаrı);
Ózbеkistаn Rеspublikаsı Dеn sаwlıqtı sаqlаw ministrligi;
Ózbеkistаn Rеspublikаsı Jеr аstın gеоlоgiyalıq úyrеniw, sаnааttа, kánshiliktе hám kоmmunаl-
turmıslıq sеktоrdа jumıslаrdıń qáwipsiz аlıp bаrılıwın bаqlаp bаrıw bоyınshа mámlеkеtlik inspеktsiyası
(jеr аstı ıssı suwlаrı hám minеrаl suwlаr).
Usı оrgаnlаr nızаm hújjеtlеrindае bеlgilеngеn tártiptе óz wákilliklеrin ámеlgе аsırаdı.
236
ÁDEBIYATLAR:
1.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2002., 12-сон, 213-модда.
2.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2002., 12-сон, 215-модда.
3.
Жураев Ю.А. Право и управление в области использования и охраны природной среды
Республики Узбекистан: Автореф. дисс. ... докт.юрид.наук. –М., 1996, − С. 3-4;
4.
Файзиев Ш.Х. Теоретические проблемы правового обеспечения экологической политики
Республики Узбекистан. Монография. –Т.:ТГЮИ, 2004, − С.45.
ҚАРАҚАЛПАҚЛАРДА ӚЗ-АРА ЖӘРДЕМ «КӚМЕК» ДӘСТҤРИНИҢ
ИЗЕРТЛЕНИЎ ТАРИЙХЫНА ҚЫСҚАША ШОЛЫЎ
Хожаниязова Г.М.
таяныш доктарант, ӚзР ИА ҚҚБ Қаракалпақ гуманитар илимлер илим изертлеў
институты, Нӛкис, Ѳзбекстан
Қарақалпақларда ӛз-ара жәрдем «кӛмек» деп аталып, социаллық институт сыпатында
қәлиплескен, аўыл хожалық жумысларында ғалабалық кӛриниске ийе. «Кӛмек»-тҥрлери аўыл
хожалық жумыслары, ирригация, шәрўашылық, жумысларында физикалық жақтан, той ҳәм
мәресимлерде финанслық, мораллық, қайыр-саҳаўатлық жәрдем кӛринисинде ӛз-ара жәрдем
дәстҥри қатаң сақланып қалған.
Қоңсы ҳәм шет ел изертлеўшилери тәрепинен ӛз-ара жәрдем мәселеси ҳәр тәреплеме
ҥйренилген мәселелерден есапланады. Қарақалпақларда болса, ӛз-ара жәрдем мәселеси
этнография илиминде комплексли ҥйренилмеген, актуал мәселелерден бири есапланғанлықтан,
биз оны ҥйрениўди мақсет етип алдық.
Ӛз-ара жәрдем мәселесинде шет ел изертлеўшилери арнаўлы изерлеў жумыслары әмелге
асырған болып, ӛз-ара жәрдем мәселесинде илимий тийкарда пикирлерин билдирген. Атап
айтқанда, изертлеўши Е.Н.Коломасованың изертлеўлеринде ӛз-ара жәрдем мәселесине арнаўлы
дыққат аўдарады. «… Жәрдем-жәмийеттиң универсал институты болып, жәмийет ҳәм оның
тӛменги дизимлерин интеграцияласыўы ҳәм турақласыўы ушын зәрҥр әҳмийетке ийе болып,
бҥгинги кҥнде шаңарақлық жәрдем кӛрсетиў оның ең тийкарғы кӛринислеринен
бири»[Коломосова, 2005: 12]-деген илимий пикирлерин баян етеди.
Аўыл хожалығындағы ӛз-ара жәрдем мәселесинде изертлеўши О.И.Лылова: «…Әдетте,
ҳәрбир шаңарақ ӛзиниң кҥнделикли искерлигинде бәнтлик тҥрлери ҳәм дәрәмат дереклери
бойынша товар, тиришилик ҳәм дәстҥрий хожалық тҥрлерин бирлестирип, ӛз ықтыярындағы
барлық ресурслардан пайдаланады. Бул болса жҥдә кәмбағалласыўдан қашыў имканиятын береди.
Буннан тысқары, ресурслардың ҥлкен бӛлеги бийғәрез материаллық жәрдем, айырбаслаў
формасында келеди, себеби, аўыл жәмийети ҳәр дайым ағайыншилик ҳәм қоңсышылық ӛз-ара
жәрдем, дослық кӛмектиң кең тармағы менен ажыралып турады» [Лылова, 2021: 287] -деп
кӛрсетсе, Ш.И.Омаров изертлеўлеринде ӛз-ара жәрдем дәстҥрине айрықша итибар қаратады ҳәм
оның тҥрлерин, формаларын арнаўлы тҥрде бӛлип кӛрсетеди: «Цудахарлар арасында қысқа
мҥддетли мийнет талап етилетуғын жумысларды ислеўде бир мәртелик топарлық ӛз-ара жәрдем
кӛрсетиўдиң ең кең тарқалған формасы-«билхъа» еди» [Омаров, 2008: 13]деп кӛрсетсе,
изертлеўши Х.Исмаилов қоңсы халық саналған ӛзбеклердеги ӛз-ара жәрдем мәселесине тоқталып,
«хашар»- адамлардың ықтыярий мийнеттеги ӛз-ара жәрдеми [Исмаилов,1983:24 ] деген илимий
пикирлерин билдиреди.
Демек, ҳәрбир халық турмысында ӛз-ара жәрдем мәселеси ҳәр тҥрли ат пенен кҥнделикли
турмысында қалиплескен. Социаллық институт болып раўажланып, оның тҥрлери, формалары,
функциялары дәўир талабы негизинде трансформацияланды яки модернизацияға ушыраған
жағдайында да жоғалмайды.
Қарақалпақларда ӛз-ара жәрдем яғный «кӛмек» мәселесин академик С.Камалов
тӛмендегише тҥсиндиреди: «…Қарақалпақларда узақ ўақыт даўамында руўлар, ағайинлер
арасында ғамхорлық тҥрлеринен бири кӛмек қалдықлары сақланып қалған. «Кӛмек» жумыслары
тийкарынан егис, жыйын ҳәм суўғарыў системаларын тазалаў ўақтында әмелге асырылады»
[Камалов, 1968: 137,138] -деп кӛрсетип, қарақалпақлардағы «кӛмек» дәстҥрине қысқаша шолыў
берип ӛтеди.
Изертлеўши Р.Қосбергенов «кӛмек» социаллық институтына арнаўлы тоқтап ӛтеди:
«…Кӛмек-ҳақыйқый мәнисинде ғалабалық жәрдем. Орта Азияның кӛпғана халықларында тҥрли
атлар менен ғалабалық жәрдем кӛрсетиў дәстҥри әййемнен сақланып қалған.
