247
10. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош
Ассамблеясининг Резолюцияси 217 А (III) билан 1948 йил 10 декабрда қабул ва эълон қилинган.
https://constitution.uz/uz/pages/humanrights
11. Европа Иттифоқи Вазирлар Кенгашининг 1995 йил 11 сентябрдаги ―Қарорларни танлаш, байта
ишлаш, тақдим этиш ва ҳуқуқий ахборот излаш тизимларида архивлаштириш бўйича Р (95)
Тавсияси‖// Российская юстиция. 1997. № 11. - Б. 2-3.
12. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодексининг янги таҳрири. 22.01.2018
йилдаги ЎРҚ–460-сон Қонун билан тасдиқланган. https://www.norma.uz/uz/qonunchilikda yangi/yangi fpk
2018-yil 1-apreldan kuchga kiradi.
13. Зоҳиджон Зарифов, ―Тараққиѐт стратегияси‖ маркази, Ахборот технологиялари бўлими етакчи
мутахассиси
―Рақамли
технологиялар
–
суд
тизими
самарадорлигининг
омили‖
(https://strategy.uz/index.php?news=1115&lang=uz)
14. ―Technological Solutions in the Work of Latvian Courts. Digitization, Business Analysis, Robotization‖
Jānis Dreimanis Moldova Deputy Head of Project Management and International Cooperation Section at the
Court Administration. (
https://aastaraamat.riigikohus.ee/en/technological-solutions-in-the-work-of-latvian-
courts-digitization-business-analysis-robotization
15. Сабиров Эркинжон Кучкарбаевич ―Судлар фаолияти очиқлигини таъминлашнинг ташкилий-
ҳуқуқий асослари‖. 12.00.07 – Суд ҳокимияти. Прокурор назорати. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи
органлар фаолиятини ташкил этиш. Адвокатура Юридик фанлар бўйича фалсафа доктори (PhD)
диссертацияси Автореферати. Тошкент шаҳри – 2021.
16.
https://worldjusticeproject.org/our-work/research-and-data/global-insights-access-justice-2019
https://worldjusticeproject.org/rule-of-law-index/
https://worldjusticeproject.org/our-work/research-and-data/wjp-rule-law-index-202
https://www.oecd.org/gov/open-government/
ФАРЗАНДЛИККА ОЛИШ СИРИНИ ОШКОР ЭТИШ ЖИНОЯТИ УЧУН ЖАВОБГАРЛИК
МАСАЛАЛАРИ
Нажимов М.Ш.
ю.ф.н., доцент, Жиноий-ҳуқуқий ва фуқаролик-ҳуқуқий фанлар кафедраси мудири, ҚҚДУ
Нукус, Ўзбекистон
тел:+99888 354-47-74
Фарзандликка бола олувчиларнинг ѐки васийлик ва ҳомийлик органининг эркига қарши,
етим ѐки ота-она ғамхўрлигидан маҳрум бўлган болаларни фарзандликка олишнинг қонун билан
қўриқланадиган сирини ошкор қилиш ЎзР ЖК 125-моддаси бўйича жиноий жавобгарликни
келтириб чиқаради.
Ушбу жиноятни кўриб чиқишда бевосита фарзандликка олиш масаласига тўхтаб ўтишимиз
лозим. Оила кодексининг 6 бўлими 20 боби (151-172 моддалар) айнан мазкур масалани тартибга
солишга қаратилган. Унга кўра, фарзандликка олишга фақат вояга етмаган болаларга нисбатан ва
уларнинг манфаатларинигина кўзлаб йўл қўйилади. Фарзандликка олиш болани фарзандликка
олишни истаган шахсларнинг аризасига биноан ҳамда васийлик ва ҳомийлик органи тавсиясига
кўра туман, шаҳар ҳокими қарори билан амалга оширилади.
Қуйидаги
шахслар
фарзандликка
олувчилар
бўлиши
мумкин
эмас:
1) ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилинган ѐки ота-оналик ҳуқуқи чекланганлар; 2) қонун билан
белгиланган тартибда муомалага лаѐқатсиз ѐки муомала лаѐқати чекланган деб толилганлар; 3)
асаб касалликлари ѐки наркология муассасаларида рўйхатда турувчилар; 4) Оила кодекси 169-
моддасининг биринчи қисмида кўрсатилган асослар бўйича фарзандликка олганлиги бекор
қилинган собиқ фарзандликка олувчилар; 5) қасддан содир қилган жиноятлари учун илгари ҳукм
қилинганлар.
Фарзандликка олувчи ва фарзандликка олинувчилар ѐшидаги фарқ ўн беш ѐшдан кам
бўлмаслиги шарт, ўгай ота ва ўгай она томонидан фарзандликка олиш ҳоллари бундан
мустаснодир.
М.Ҳ.Рустамбаев фикрига кўра, ―ушбу жиноят объекти оиланинг манфаатлари ва
фарзанднинг нормал маънавий ривожланишидир‖ [Рустамбаев М.Х, 2004: 111].
248
Бу хусусда В.С. Савельева шундай ѐзади: ―фарзандликка олиш сирини ошкор этиш
жинояти объекти вояга етмаган шахс нормал шаклланиши ва ривожланишининг номоддий шарт-
шароитлари ҳисобланади‖ [Под ред. проф. Здравомыслова Б.В, 1999: 128].
Объектив томондан жиноят фарзандликка олувчилар (улар бўлмаган ҳолларда васийлик ва
ҳомийлик органлари)нинг розилигисиз фарзандликка олиш сирларини ошкор қилиш ѐки ФҲДЁ
органидаги фарзандликка олганлар ҳақиқий ота-оналар эмаслиги тўғрисидаги маълумотларни
ошкор қилишда ифодаланади.
Ўзбекистон Республикаси Оила кодексида ўғил ѐки қиз қилиб олишнинг сир сақланиши
қонун билан қўриқланиши қайд этилган. Фарзандликка олишнинг қонун билан қўриқланадиган
сирларини ошкор қилиш жиноий жазоланадиган қилмишни вужудга келтиради.
Жиноий жавобгарликни вужудга келтирадиган фарзандликка олиш сирини ошкор этиш,
фарзандликка олган шахсларни ҳақиқий ота-онаси эмаслигини (оғзаки, ѐзма тарзда ѐхуд матбуот
ва бошқа усуллар орқали) ошкор этиш, мазкур ахборот фарзандликка олган шахснинг эркига
қарши ошкор қилинганда ѐки улар мавжуд бўлмаганида ҳомийлик ва васийлик идораларининг
рухсатисиз ошкор қилинган ҳолатларда ўз ифодасини топади [Рустамбаев М.Х, 2006: 112].
Тегишли юридик тартибда расмийлаштирилмаган фарзандликка олиш сирини ошкор этиш
жиноий жавобгарлик келтириб чиқармайди. Фарзандликка олувчининг ушбу қилмишга
муносабати ҳам жиноий жавобгарликка таъсир кўрсатмайди [Здравомыслова Б.В, 1999: 129].
Фарзандликка олиш сири расмий хабардор бўлиши мумкин бўлмаган ҳар қандай шахсга
ошкор этилиши мумкин [Бобоев Ҳ, 2000: 114]. Фарзандликка олинганликнинг ҳақиқий эмас деб
топилишини ѐки бекор қилинишини талаб қилиш билан боғлиқ ҳолда сирни ошкор қилиш, агар
тегишли расмий органларга (судга, ҳомийлик идорасига ва ҳоказоларга) шу ҳақда ариза билан
мурожаат қилинган бўлса, мазкур жиноят таркиби мавжуд бўлмайди.
Жиноят фарзандликка қилиб олиш сирини ошкор этиш вақтидан бошлаб, расмий равишда
хабар топиши мумкин бўлмаган шахсга етиб борган-бормаганлигидан қатъи назар, тугалланган
деб топилади.
Жиноят формал таркибли бўлиб, келиб чиққан оқибатлари (маънавий зарар, оиланинг
бузилиши ва ҳ.к.) суд томонидан жазо тайинлашда инобатга олиниши мумкин [Лебедева В.М,
2005: 355].
Субъектив томондан жиноят тўғри қасддан содир этилади. ЖК 125-моддаси 1-қисми
бўйича квалификация қилиш учун мотив ва мақсаднинг аҳамияти йўқ.
Фарзандликка олиш сирини ошкор этиш жинояти субъектларини икки тоифага
ажратишимиз мумкин: 1) махсус субъектлар - ўз касбий ѐки хизмат фаолияти муносабати билан
ушбу сирдан хабардор бўлган шахслар ва 2) 16 ѐшга етган ҳар қандай ақлирасо жисмоний
шахслар, шу жумладан фарзандликка олинган шахс ота-онасидан бири ҳам агар ўз турмуш ўртоғи
эрк-иродасига хилоф равишда ҳаракат қилган бўлса, жиноят субъекти бўлиши мумкин.
Агар фарзандликка олинганлик сирини ошкор қилиш ғаразгўйлик ѐки бошқа паст
ниятларда содир этилган бўлса, айбдорнинг қилмиши ЖК 125-моддаси 2-қисмининг ―б‖ банди
билан квалификация қилинади. Бунда жиноят ―фарзандликка олиш сирини сотиш‖да, бундай
маълумотдан товламачилик мақсадларида фойдаланишда намоѐн бўлиши мумкин. В.С.Савельева
ғаразгўйлик ѐки паст ниятларни шарҳлаб уларга ―ўч ѐки қасд олиш‖ни ҳам киритади. Бизнинг
фикримизча эса, ғаразгўйлик ѐки паст ниятларга ўч ѐки қасд олишни киритиш мақсадга мувофиқ
эмас. Бинобарин, М.Ҳ. Рустамбаев ҳам қасддан одам ўлдириш жиноятини шарҳлар экан, қасд ѐки
ўч
олиш
мақсадида
содир
этилган
ушбу
тоифа
жиноятларни
ЖК
97-м.
1-қ. бўйича жавобгарликка тортиш лозим [Рустамбаев М.Ҳ. 2018: 22], деб ҳисоблайди.
Агар фарзандликка олиш сирини ошкор қилиш оғир оқибатларга олиб келган бўлса,
қилмишни ЖК 125-моддаси 2-қисмининг ―в‖ бандига кўра квалификация қилиш керак.
Мазкур жиноят бўйича фарзандликка олинганнинг ўзини ўзи ўлдиришга суиқасд қилиши,
ўзини ўлдириши, руҳий касалликка чалиниши, яшаш жойини мажбуран алмаштириши ва шунга
ўхшаш ҳолатлар бошқалар оғир оқибатлар ҳисобланади. Оғир оқибатлар мансабдор ва жавобгар
шахсларнинг фарзандликка олиш сирини ошкор этганликлари боис вужудга келганда, қилмиш
мансабни суиистеъмол қилиш ѐки ҳокимият ѐхуд мансаб ваколати доирасидан четга чиқиш
сифатида квалификация қилинади [Рустамбаев М.Х, 2006: 113].
Оилага қарши жиноятлар масаласини ўрганар эканмиз, бу борадаги айрим ривожланган
хорижий мамлакатлар тажрибаси қизиқиш уйғотади. Хусусан, мазкур масалада АҚШ бир қатор
ижобий ютуқларга эришган. Айниқса, ушбу мамлакатда ташкил этилган оилавий судлар миллий
қонунчилигимиз учун том маънода янгиликдир. АҚШда вояга етмаганлар ҳамда оила-никоҳ
муносабатлари билан боғлиқ келишмовчиликлар 1971 йилдан бери АҚШнинг тўрт штатида
249
(Филоделфия, Делавер) фаолият юритиб келаѐтган оилавий судлар томонидан кўриб ҳал этилади
[Махмудов М.А, 1996: 4-5].
Оилавий судлар томонидан кўриладиган ишларни уч тоифага ажратишимиз мумкин: 1)
вояга етмаганлар ва ҳуқуқбузарларга тааллуқли ишлар; 2) вояга етганларга нисбатан жиноят
ишлари; 3) фуқаролик ишлари [Family court of the state of Delawere, 1990: 10-16].
Ўз навбатида фуқаролик ишлари оилани сақлаб қолиш бўйича ҳамда бошқа ишларга
(никоҳни ѐки ҳомийликни бекор қилиш, фарзанднинг кимда қолишини ҳал этиш ва ҳ.к.)
ажратилади.
Оилавий судлар ваколат доирасига тааллуқли бир неча тоифа ишлар эса, мутлақо суд
тартибида ҳал этилиши лозим бўлади. Бундай ишлар сирасига вояга етмаганлар томонидан содир
этилган оғир жиноятлар, кечиктириб бўлмас ѐрдам беришдан бўйин товлаш, ҳақиқийлигига шубҳа
бўлган никоҳни бекор қилиш кабиларни киритишимиз мумкин [Махмудов М.А, 1996: 5-6].
Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда Республикамизда оилавий судлар фаолиятини
ташкил этиш мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз. Яъни вояга етмаганлар ва оилага қарши жиноят
ва фуқаролик ишларини кўриб ҳал этувчи махсус суд инстанциясини тузиш керак. Зотан, оилавий
келишмовчиликлар ҳамда оилавий муносабатларга қарши жиноятлар ўзига хос хусусиятлари
жиноятчиликнинг бошқа шаклларидан ажралиб туради.
АДАБИЁТЛАР:
1.
Бобоев Ҳ. Ўзбекистон Республикаси Жиноят ҳуқуқи. Махсус қисм. Дарслик -Т.: ТДЮИ,
2000. -Б.114.
2.
Здравомыслова. Б.В. Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть: Учебник -
Изд. 2-е, перераб и доп. -М.: Юристь, 1999. С.128.
3.
Здравомыслова Б.В. Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть: Учебник -
Изд. 2-е, перераб и доп. -М.: Юристь, 1999. С.129.
4.
Лебедева В.М. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации -4-е изд.,
перераб. и доп. -М.: Норма, 2005. -С.355.
5.
Махмудов М.А. Семейный суд в США. -Душанбе: Сино, 1996. -С.4-5.
6.
Махмудов М.А. Семейный суд в США. -Душанбе: Сино, 1996. -С.5-6.
7.
Рустамбаев М.Х. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Узбекистан. Особенная
часть. -Т.: ТГЮИ, 2004. -С.111.
8.
Рустамбаев М.Ҳ. Ўзбекситон Республикаси жиноят ҳуқуқи курси. Б.22.
9.
Рустамбаев М.Х. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексига шарҳлар. Махсус қисм. Т.:
ILM ZIYOSI, 2006. -Б. 112.
10.
Рустамбаев М.Х. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексига шарҳлар. Махсус қисм. Т.:
ILM ZIYOSI, 2006. -Б. 113.
11.
Family court of the state of Delawere, Final Report, Delawere, 1990. -P.10-16.
ЖАМИЯТНИ ИНСОПАРВАРЛАШТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-МАЪНАВИЙ
ОМИЛЛАРИ
Маннанова Н.Х.
С.ф.д. (PhD), бўлим мудири, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси ҳузуридаги
Ўзбекистоннинг энг янги тарихи масалалари бўйича мувофиқлаштирувчи-методик марказ,
Ўзбекистон
тел: (94) 626-37-10
Ҳар бир тафаккурли инсон ўзини ўраб турган воқелик ҳақида мулоҳаза юритади.
Тафаккурида содир бўлаѐтган борлиқ ҳақидаги таҳлил ва талқинлар унинг ҳаѐт моҳиятини
теранроқ идрок этишга, онгининг бир қадар ўсишига, дунѐқарашининг кенгайиши ва маънавий
дунѐсининг бойишига сабаб бўлади. Бу эса, ўз навбатида, унинг эҳтиѐжларига таъсир кўрсатади ва
унинг маънавий жиҳатдан пок бўлишини таъминлайди. Инсон эҳтиѐжларининг ижобий томонга
тарбияланиб бориши унинг келажакка эзгу мақсадлар ила интилишига замин ҳозирлайди.
Маълумки, ижтимоий тараққиѐт инсон эрки ва эркинлигига асосланган интеллектуал
салоҳияти, маданий ижодкорлиги билан равнақ топади. Инсоният маданий ҳамда маънавий
юксалишининг бош мезони сифатида эътироф этилаѐтган жамиятни инсонпарварлаштириш
