Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
6
ROAD
–
THE CONCEPT AND IMPORTANCE OF CRIMINALISTIC
ECAPERTISES ON TRANSPORT INCIDENTS.
Khakim Rayimov
Head of the Expert Criminalistics Center of the Internal Affairs Department of
Navoi region, independent researcher.
Аnnоtаtion.
In this article, the importance of making a legal decision at the
end of the review of the expert conclusions appointed by the employees of the
investigation, pre-investigation investigation and investigation, the photos of the
road transport incidents, the state of the transit incident. During the inquiry, the
problems encountered in practice and recommendations for their improvement, and
the aspects that needed to be considered in the appointment of the court-related
auto-technical and transportation expertise were didiscusse
Keywords:
road traffic incidents, road traffic congestion, the final decision of
the final decision of the conclusions of the 3rd year auto engineering and transort-
trasology epertise.
ЙЎЛ
-
ТРАНСПОРТ ҲОДИСАЛАРИ БЎЙИЧА КРИМИНАЛИСТИК
ЭКСПЕРТИЗАЛАРНИНГ ТУШУНЧАСИ ВА АҲАМИЯТИ
Хаким Райимов
Навоий вилояти ИИБ Эксперт криминалистика маркази бошлиғи,
мустақил изланувчи.
Аннотация:
Ушбу мақола йўл транспорт ҳодисалари бўйича тергов,
терговга қадар текширув ва суриштирувни амалга оширувчи орган
ходимлари томонидан тайинланадиган экспертиза хулосаларининг кўриб
чиқилаётган ишни якунида қонуний қарор қабул қилишдаги аҳамияти,
йўл
транспорт ҳодисаларининг ўсиш суръатларини тўғридан
-
тўғри нималарга
боғлиқлиги, содир этилган йўл транспорт ҳодисаси ҳолати бўйича
суриштирув давомида амалиётда учраётган муаммолар ва уларни
бартараф этиш бўйича тавсиялар, иш бўйича судга оид автотехника ва
транспорт трасология экспертизаси тайинлашда эътибор қаратиш керак
бўлган жиҳатлар ёритилган.
Калит сўзлар
:
Йўл
-
транспорт ҳодисалари, йўл ҳаракати хавфсизлиги,
иш бўйича автотехника ва транспорт
-
трасология экспертизаси
хулосаларининг якуний қарор қабул қилишдаги аҳамияти.
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
7
ПОНЯТИЕ И ЗНАЧЕНИЕ КРИМИНАЛИСТИЧЕСКОЙ
ЭКСПЕРТИЗЫ ПРИ ДОРОЖНО
-
ТРАНСПОРТНЫХ
ПРОИСШЕСТВИЯХ
Аннотация.
В данной статье описывается важность экспертных
заключений, назначаемых сотрудниками органа, осуществляющего
расследование, доследственную проверку и дознание по факту дорожно
-
транспортных происшествий, для принятия законного решения по
окончании рассматриваемого дела, с чем напрямую связан темп роста
дорожно
-
транспортных происшествий, возникающие проблемы на
практике в ходе расследования, рассматриваются моменты, на которые
следует обратить внимание при назначении судебно
-
автотехнической и
транспортно
-
трасологической экспертизы.
Ключевые
слова:
Дорожно
-
транспортные
происшествия,
безопасность дорожного движения, значение заключений автотехнической
экспертизы и транспортно
-
трасологической экспертизы при принятии
окончательного решения.
Жиноятларни тез ва тўла очиш, жиноят содир этган ҳар бир шахсга
адолатли жазо берилиши, айби бўлмаган ҳеч бир шахс жавобгарликка
тортилмаслиги ва ҳукм қилинмаслиги учун айбдорларни фош этиш ҳамда
одил судлов фаолиятини бугунги кунда суд экспертлари иштирокисиз
тасаввур этиб бўлмайди.
Дарҳақиқат, суд экспертизаси одил судловни таъминлашга қаратилган
ҳуқуқий институтлар орасида муҳим ўрин эгаллайди. Ҳуқуқни қўллаш
билан боғлиқ бу серқирра соҳанинг жиноятларни очиш, иш бўйича
ҳақиқатни аниқлаш борасидаги аҳамияти тобора ошиб бормоқда [1].
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят
-
процессуал кодексининг
172-
моддаси [2] мазмунида экспертиза тайинлаш учун қуйидаги
асослар белгиланган:
1)
иш учун аҳамиятли ҳолатлар тўғрисидаги маълумотларни фан, техника,
санъат ёки касб соҳаси бўйича билими бўлган шахс ўтказадиган махсус
текшириш орқали олиш мумкин бўлганда экспертиза тайинланади. Терговга
қадар текширувни амалга оширувчи органнинг мансабдор шахси,
суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья, мутахассислар, холисларнинг бундай
билимларга эга
бўлиши экспертиза тайинлаш заруратидан озод этмайди;
2)
эксперт олдига қўйилган саволлар ва унинг берган хулосаси
экспертнинг махсус билимлари доирасидан ташқари чиқиши мумкин эмас;
3)
экспертизани Жиноят
-
процессуал кодексида белгиланган тартибга
хилоф равишда ўтказиладиган текширув билан алмаштиришга йўл
қўйилмайди. Идоравий текширув хулосаси, тафтиш ҳужжатлари,
мутахассислар маслаҳати экспертиза ўтказиш заруратини истисно этмайди.
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
8
Давлатимиз раҳбарининг Республикамиз ҳудудидаги йўлларда содир
этилаётган йўл
-
транспорт ҳодисаларининг сонинг ортиб бориши ва бунинг
натижасида одамлар ўлимининг кўпайиб бораётганлиги тўғрисида жорий
йилнинг 11 февраль кунидаги ўтказилган видеоселектор йиғилишида
2021 йилда республикамизда содир бўлган йўл транспорт ҳодисалари
2000 дан ортиқ одамнинг ўлимига сабабчи бўлганлиги, ўтказилган
таҳлиллар йўл транспорт ҳодисаларининг 45 %ни ҳайдовчиларнинг
амалдаги қоидаларни менсимаслиги, 10 %ни ҳайдовчиларнинг етарли
малака ва тажрибага эга эмаслиги, 25 %ни йўлларнинг ҳолати ва
инфротузилмасини талабга жавоб бермаслиги ҳамда 20 %ни пиёдаларнинг
қоидалар талабларига амал қилмаслиги натижасида юзага келганлигини,
йўл транспорт ҳодисаларининг умумий сонининг 75 %ни 35 ёшгача
бўлган
ҳайдовчилар томонидан содир этилаётганлигини таъкидлаб ўтдилар.
2022 йилда мамлакатимизда “Хавфсиз йўл ва хавфсиз пиёда” умуммиллий
дастурини амалга ошириш
ва бу йўналишдаги қонунчиликни
такомиллаштириш зарур. Бунинг учун аввало,
ҳайдовчиларни
тайёрлашга
ва малакасини оширишга янада эътиборни кучайтириш лозим. Йилдан
йилга автотранспорт воситалари ва ҳайдовчилар сонининг ортиши билан
бирга уларнинг йўлда ҳаракатланиш маданияти, ўзаро бир
-
бирига
нисбатан бўлган ҳурмати ва ЙҲҚ талабларига риоя этишининг пасайиб
бораётгани содир этилаётган йўл транспорт ҳодисаларини кўпайиши
мисолида яққол кўриниб турибди [3].
Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики,
Республикамизда йилдан йилга ЙТҲлар сони ортиб бормоқда.
Республикамизнинг қонун ва қонун ости ҳужжатларида йўл
-
транспорт
ҳодисаларига аниқ таъриф берилган ва бу ҳодисанинг ижтимоий хавфи
нақадар
катта
эканлиги
кўрсатилган.
Жумладан,
Ўзбекистон
Республикасининг 2013 йил 10 апрелдаги “Йўл ҳаракати хавфсизлиги
тўғрисида”ги ЎРҚ–
348-
сон қонунида “Йўл
-
транспорт ҳодисаси –
транспорт
воситасининг йўлдаги қатнови жараёнида содир бўлиб, фуқароларнинг
ўлими ёки уларнинг соғлиғига зарар етишига, транспорт воситалари,
иншоотлар, юклар шикастланишига ёки бошқа тарзда моддий зарар
етказилишига сабаб бўлган ҳодиса” [4] деб таъриф берилган.
Таъкидлаш жоизки, бу каби ноҳуш ҳодисаларни олдини олиш,
улар билан боғлиқ ҳуқуқбузарликларга қарши курашда суд
-
экспертизаларининг ҳам ўрни беқиёсдир. Йўл
-
транспорт ҳодисалари билан
боғлиқ ҳолатларда
тайинланадиган экспертизалар суд
-
трасология
экспертизасининг бир қисми бўлиб, бундай ишлар бўйича трасологик
экспертизаларда кўплаб турли вазифалар бажарилади. Шу сабабли,
Н.П.
Майлис “Трасологик экспертизасининг назарий концепциялари ва
услублари жуда ҳам кенгайиб, аллақачон криминалистик билимларнинг бу
соҳаси доирасидан чиқиб кетди ҳамда суд экспертизаларнинг бошқа
турлари доирасида ҳам, криминалистика билан боғлиқ бўлмаган бошқа
соҳаларда ҳам қўлланилмоқда” [5]
деб таъкидлайди.
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
9
Йўл
-
транспорт ҳодисалари билан боғлиқ судга оид автотехника ва
транспорт
-
трасология экспертизалари трасологик экспертизанинг юқорида
айтилган, криминалистик билимлар соҳасидан келиб чиқиб, бошқа соҳаларда
қўлланилаётган йўналишларидан бири бўлиб, бу турдаги экспертизаларнинг
вазифалари орасида суд ва тергов (терговга қадар текширув, суриштирув)
органлари учун муҳим ҳисоблангани одамни уриб юборган транспорт
воситасини ҳамда жабрланувчининг кийим ва пойафзалини тадқиқот қилиш
йўли билан, тегишли маълумотларни (суд
-
тиббий экспертиза хулосасида
баён этиладиган тан жароҳатларининг хусусияти ва локаллашиши) инобатга
олган ҳолда идентификация қилишдир.
Айрим ҳолларда,
йўлларда пиёдани уриб воқеа содир бўлган жойдан
яширинган транспорт воситасини излаб топиш учун воқеа содир бўлган
жойда тушиб қолган транспорт воситаси қисмлари, шу жумладан ёриткич
фаралари шишасининг парчалари, пластмасса ва бошқа деталларнинг
бўлакларидан фойдаланилади. Бу каби тадқиқотларнинг услубиёти
ишлаб чиқилган ва қўшимчалар киритилишини талаб қилмайди.
А.М.
Кривицкийнинг таъкидлашича,
“Бу эҳтиёж йўл
-
транспорт ҳодисасида
иштирок этган транспорт воситасини, йўл
-
транспорт ҳодисаси вақтида
транспорт воситасини бошқарган шахсни ҳамда йўл
-
транспорт ҳодисаси
иштирокчиларининг ўзаро ҳолатини аниқлаш зарур бўлганда юзага
келади” [6]. Бу фикрларга қўшилган ҳолда, бу каби ишларда комплекс
экспертизалар тайинлаш эҳтиёжи, яъни йўл
-
транспорт ҳодисаси
механизмининг алоҳида босқичлари ва таркибий қисмларини аниқлашда
ҳам юзага келишини таъкидлаш лозим, амалиётда ҳам пиёдани уриб воқеа
содир бўлган жойдан кетиб қолган транспорт воситасини аниқлашда кўп
ҳолларда судга оид автотехник ва суд тиббий экспертларининг
ҳамкорликдаги ишлари транспорт воситасини тахминий русумини
аниқлашда катта аҳамиятга эга бўлиб келган. Ҳозирги кунда амалиётда
йўлларда, йўл четидаги иншоотларда ўрнатилган кузатув камераларидаги
тасвирлар йўл транспорт ҳодисасини содир этиб воқеа содир бўлган
жойдан кетиб қолган транспорт воситасини аниқлашда ички ишлар
органлари ходимларга бир қатор қулайликларни яратиб бермоқда.
Йўлларда қатнов
қисмини кесиб ўтаёган пиёда ёки велосипедчини
автомашина билан уриб кетиш ҳолатлари жуда кўп учрайдиган ҳолат
бўлиб, айрим ҳолларда бу ҳодиса жабрланувчини ўлими билан ҳам
якунланиши мумкин. Бунда ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш
тергов ҳаракатини
ўтказаётган суриштирувчи ёки терговчи, аввало ҳодиса
жойи чегарасини белгилаб олиб юқорида таъкидланганидек, биринчи
навбатда ташқи кузатув камералари бор ёки йўқлигини аниқлаш лозим
бўлади. Аагарда кузатув камераси мавжуд бўлса, ундаги видеотасвирлар
суриштирув жараёнида ҳолатни аниқ тасаввур қилишда жуда катта
аҳамият касб этади.
Баъзи йўл транспорт ҳодисаси жараёни
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
10
жабрланувчининг ўлими билан якунланган ҳолатларда гувоҳлар
аниқланмаган вазиятларда маълумотлар фақатгина ҳайдовчининг
кўрсатмасидан олинади
ва бу иш бўйича қонуний қарор қабул қилиш учун
етарли бўлмайди. Мазкур
ҳолатда
албатта, судга оид
автотехника ва
судга
оид тиббий экспертларнинг хулосалари суриштирувчи ёки терговчининг
қонуний қарор қабул қилишида катта аҳамиятга эга.
Бошқаруви психологияси фанида “метод” сўзига қуйидагича таъриф
берилган. Метод –
тадқиқ этиш ва билиш йўли. Мақсадга етакловчи йўл. Ҳар
қандай мақсадга эришиш йўлини танлаш, муайян вазифани ҳал этиш,
ҳақиқатни амалий ёки назарий ривожланиш услублари ҳисобланади.
Билим ва амалиётда аниқ натижаларга эришишнинг йўли. Назарий метод –
моделлаштириш, анализ ва синтез. Амалий метод –
кузатув, таққослаш,
эксперимент. Демак, суриштирув ёки тергов органлари жиноят ишини
тергов қилиш жараёнида кўп ҳоларда амалий методнинг эксперимент
жараёнларини ўтказишади. Бунда иш бўйича дастлабки терговни амалга
ошираётган терговчи тўпланган далиллар, кўрсатувлар ва бирламчи, яъни
суд тиббий экспертларининг хулосаларида кўрсатилган жароҳатлар
ўрнини ҳайдовчилар кўрсатган йўналишга мос келиш ёки зидлигига
аниқлик киритиши зарур ва бу дастлабки тергов ҳаракати жараёни
ҳисобланади. Шунингдек, дастлабки тергов ҳаракатларида терговчи
томонидан тергов эксперименти ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилиб,
гумонланувчи ва унинг ҳимоячисига таништиради. Жараён давомида
гумонланувчи ҳодиса содир бўлган кунги ҳолатни, яъни куннинг вақти ва
йўл шароитларини кўрсатади. Эксперимент ўтказиладиган вақт ва шароит
ЙТҲ вақти ҳамда шароитига
мос келиши зарур. Тергов ҳаракат
иштирокчилари билан ҳодиса содир бўлган жойга етиб боргач, воқеа содир
бўлган куни тузилган ҳужжатлар асосида ЙТҲ содир этилган нуқтани
белгилаб олади, гумонланувчи ва жабрланувчининг дастлабки
йўналишлари,
уларнинг
йўл
элементларига
нисбатан
ҳаракат
траекториялари, гумонланувчининг пиёдани дастлаб
кўрган нуқтаси,
пиёдани қатнов қисмини кесиб ўтишдаги тезлигига аниқлик киритилади.
Маълумотлар олингач, экспертимент учун марҳумнинг ёши, кийими ва
гавдасига мос бўлган фуқаро таклиф этилади. Гумонланувчи пиёдани
ҳодиса содир бўлган кундаги ҳаракатини иштирокчига кўрсатиб бергач,
таклиф этилган фуқаро гумонланувчининг кўрсатган тезлигида
белгиланган масофани камида 3 маротаба ҳаракатланиб ўтади.
Гумонланувчининг кўрсатмалари ва танлаган тезликлари асосида
жабрланганнинг ҳаракат тезлигига аниқлик киритгач тергов органи
тегишли тартибда расмийлаштиради ва ҳужжатлар тузади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 8 февралдаги
“Ички ишлар органларининг эксперт
-
криминалистика фаолиятини
замонавий илм
-
фан ютуқларини кенг жорий этган ҳолда янада
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
11
такомиллаштириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ–
122-
сон қарори
мазмунида эса, турли экспертизалар қаторида йўл
-
транспорт ҳодисаси
механизми экспертизаси ўтказиш кералиги белгилаб берилган [7].
Бинобарин, қарама
-
қаршиликлар ораси очилмаган тақдирда
суриштирувчи ёки терговчи эксперт олдига қарама
-
қаршиликни қайси
бири техник нуқтаи назардан воқеанинг асл ҳолига тўғри келиши
мумкинлиги мазмунидаги саволлар қўйиши лозим. Дастлабки тергов
жараёнида суд экспертиза хулосаси суриштирувчи ёки терговчи учун иш
бўйича якуний қарори қабул қилишда аниқ мазмундаги ҳамда қатъий фикр
билан ҳайдовчининг мазкур ҳолатда хавфни олини олиш имкони бўлган
ёки бўлмаганлигини кўрсатиб бериши лозим.
Тергов эксперименти маълумотлари асосида терговчи судга оид
автотехника экспертизаси тайинлайди. Экспертиза хулосасининг
натижасидан келиб чиқиб, агарда ҳайдовчининг ҳодисани олдини олиш
учун техник имкониятига эга бўлган бўлса, айблов хулосасини тузади ва иш
ҳужжатларини ўрнатилган тартибда судга юборади.
Юқоридагилар фикр ва
мулоҳазаларни инобатга олган ҳолда
қуйидагиларни таклиф этиш мумкин:
биринчидан, йўл транспорт ҳодисаси бўйича дастлабки терговни олиб
бораётган суриштирувчи ёки терговчи иш бўйича судга оид автотехника ва
судга оид
транспорт трасология экспертизаси тайинлашда кўриб
чиқилаётган иш учун аҳамиятга эга бўлган мазмундаги саволларни эксперт
олдига қўйиши керак;
иккинчидан, экспертиза олдига қўйилаётган саволларга жавоб бериш
учун жиноят иши материаллари орасида маълумотлар бўлиши ҳамда
уларни синчиковлик билан текширилиши шарт;
учинчидан, агарда иш бўйича тўпланган далиллар бир
-
бирига зид
бўлган вазиятда суриштирувчи ёки терговчи процессуал жиҳатдан
юзлаштириш тергов ҳаракатини ўтказиши ва расмийлаштирилиши лозим.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Бобохонов
А.А.
,
Болтаев
Х.Х.
ва бошқалар. Жиноят ишини юритишда
экспертиза: мазмуни, аҳамияти, тайинлаш ва ўтказиш асослари. Услубий
қўлланма. Т.: 2016. –
3 б.
2.
Ўзбекистон
Республикасининг
Жиноят
-
процессуал
кодекси.
Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1995. –
2-
сон.
https://lex.uz/docs/111460. (Мурожаат вақти: 18.09.2022 й.).
3. Президент Шавкат Мирзиёев 11 февраль куни ўтказилган йўл
ҳаракати хавфсизлиги масалаларига бағишланган
видеоселектор
йиғилишидаги маърузаси.
https://www.gazeta.uz/uz/2022/02/11/gai/.
4.
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2013. –
№ 15. –
197-
м. https://lex.uz/docs/2153411. (Мурожаат вақти: 18.09.2022 й.).
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
12
5.
Майлис
Н.П. Криминалистическая трасология как теория и система
методов решения задач в различных видах экспертиз. Автореф. дис. док.
юрид.наук. –
М., 1992. –
С. 1.
6.
Кривицкий
А.М. и др. Информационное письмо: подготовка и
назначение комплексной экспертизы при расследовании дорожно
-
транспортного происшествия: для следователей, судей и экспертов / НПЦ
Гос. ком. судеб. экспертиз Рес. Беларусь. –
Минск, 2017. –
С. 5–
6.
7.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 8 февралдаги
“Ички ишлар органларининг эксперт
-
криминалистика фаолиятини
замонавий илм
-
фан ютуқларини кенг жорий этган ҳолда янада
такомиллаштириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ–
122-
сон қарори.
Қонунчилик маълумотлари миллий базаси, 09.02.2022 й., 07/22/122/
0109-
сон. https://lex.uz/docs/5851527. (Мурожаат вақти: 18.09.2022 й.).
