Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
13
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ФУҚАРОЛИК
ҚОНУНЧИЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА РАҚАМЛИ МУЛК
ВА БЛОКЧЕЙН ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ЎРНИ
Ахтам Нуcрaтиллоевич Якубов,
мустақил тадқиқотчи, Тошкент давлат юридик университети, PhD
Тошкент,
Ўзбекистон
akhtam.yakubov@gmail.com
РОЛЬ
ЦИФРОВОЙ
СОБСТВЕННОСТИ
И
ТЕХНОЛОГИЙ
БЛОКЧЕЙН
В
СОВЕРШЕНСТВОВАНИИ
ГРАЖДАНСКОГО
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
РЕСПУБЛИКИ
УЗБЕКИСТАН
Ахтам
Нусратиллоевич
Якубов,
независимый
соискатель,
Ташкентский
государственный
юридический
университет,
кандидат
юридических
наук
Ташкент,
Узбекистан
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
қонунчилигини
такомиллаштириш Концепциясида ҳам фуқаролик
-
ҳуқуқий муносабатларда
ахборот
-
коммуникация технологияларини қўллашнинг ҳуқуқий асосларини
шакллантириш, хусусан, крипто
-
активлар, шу жумладан, майнинг
айланмасини ривожлантириш электрон майдончалар орқали харидларни
амалга ошириш бўйича имкониятларни кенгайтириш вазифаси қўйилган [1].
Ушбу
соҳанинг
ҳуқуқий
асослари
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2018
йил
3
июлдаги
“Ўзбекистон
Республикасида
рақамли
иқтисодиётни
ривожлантириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида”ги
ПҚ–
3832-
сон
қарори
[2], 2018
йил
2
сентябрдаги
“Ўзбекистон
Республикасида
крипто
-
биржалар
фаолиятини
ташкил
этиш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида”
ПҚ–
3926-
сон
қарори
[3]
ва
мазкур
ҳужжатлар
ижроси
юзасидан
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
ҳузуридаги
Лойиҳа
бошқаруви
Миллий
агентлигининг
2019
йил
21
январдаги
16-
сон
қарори
билан
тасдиқланган
“Крипто
-
биржалар
фаолиятини
лицензиялаш
тартиби
тўғрисида”ги
Низом
[4]
(рўйхат
рақами
3127)да
акс
этган
бўлса
-
да,
унда
асосан
мазкур
фаолият
билан
шуғулланиш
тартибини
белгиловчи,
маъмурий
қоидалар
йиғиндиси
ифодаланган.
Энг
қизиғи
криптовалюта
ва
блокчейн
технологиялари
ҳали
фуқаролик
қонунчилигида
муносабат
объекти
сифатида
расман
қайд
этилмасдан
туриб,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2011
йил
11
февралдаги
“Жиноий
фаолиятдан
олинган
даромадларни
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
14
легаллаштиришга
оид
ишлар
бўйича
суд
амалиётининг
айрим
масалалари
тўғрисида”ги
1-
сон
қарорига
2020
йил
3
июль
санасида
киритилган
ўзгаришлар
билан
қарорнинг
3-
бандида
легаллаштириш
объекти
сифатида
Фуқаролик
кодексининг
169-
моддасида
назарда
тутилган
ҳар
қандай
мулк,
шу
жумладан,
виртуал
активлар
(криптовалюта
ва
ҳ.к.)
бўлиши
мумкинлиги
қайд
этилган
[5].
Бундан
кўринадики,
жиноят
хуқуқий
муносабатлар
бу
борада
анча
илгарилаб
кетган.
Энди
бевосита
блокчейн
технологиялари
ёрдамида
виртуал
мол
-
мулкни
яратиш
жараёнининг
ҳуқуқий
жиҳатларига
эътибор
қаратсак
.
Блокчейн
технологиясининг
ўзига
хос
хусусияти
шундаки,
у
фақат
рақамли
активларга
(токенларга)
қўлланилади
.
Л.
Новосёлованинг
таъкидлашича,
транзакцияларни
смарт
-
контракт
режимига
ўтказиш
учун
баъзи
ҳолларда
“шартнома
предмети
бўлган
актив
компьютер
дастури
томонидан
бошқариладиган
виртуал
бирлиги
(токен)
билан
боғланган
бўлиши”
зарур
[6].
Виртуал
мол
-
мулк
рақамли
актив
эмас,
бинобарин,
ақлли
(smart)
шартнома
маълумотлар
базасида
(блокчейнда)
қайд
этилмаган
ўйин
атрибутини
ўтказиш
мажбуриятининг
автоматик
бажарилишини
таъминлай
олмайди.
Ўйин
мол
-
мулкини
рақамлаштириш
(токенизация)
муаммоси
ақлли
шартнома
орқали
виртуал
мол
-
мулкни
ҳадя
қилиш
ва
мерос
қилиб
олишни
имконсиз
этиб
белгилайди.
Ақлли
(smart)
шартнома
шаклида
виртуал
мол
-
мулкни
сотиш
бўйича
шартнома
тузиш
учун
дастурни
қуришнинг
иккита
модели
қўлланилади
.
Ўйин
мол
-
мулкини
сотишда
томонлар
сотувчининг
товарни
топшириш
мажбуриятини
ва
харидорнинг
уни
тўлаш
мажбуриятини
бажариш
жараёнини
автоматлаштиришдан
манфаатдор.
Ақлли
(smart)
шартноманинг
биринчи
модели
маълум
бир
вазият
(триггер)
содир
бўлганда
бажарилиши
керак
бўлган
буйруқлар
сифатида
белгиланган
айтиб
ўтилган
иккала
мажбуриятларнинг
бажарилишини
автоматлаштиради.
Иккинчи
модел
буйруқ
сифатида
эмас,
балки
ақлли
шартномани
бажариш
шарти
(триггер)
сифатида
кўрсатилган
вазифаларнинг
фақат
биттасини
дастурлайди,
унинг
бажарилишини
бошқасининг
бажарилиши
билан
боғлайди.
Пул маблағлари, ўйин мол
-
мулкидан фарқли ўлароқ, токенлар кўринишида
тақдим этилиши мумкинлиги сабабли, блокчейн технологияси сотувчининг
эмас, балки харидорнинг мажбуриятини бажаришни дастурлаштиради.
Харидорнинг крипто
-
ҳамёнидан токенларни ҳисобдан чиқариш ва уларни
сотувчининг крипто
-
ҳамёнига ўтказиш буйруғининг бажарилиши сотувчининг
ўйин атрибутини харидорга ўтказишига боғлиқ бўлади.
Шундай
қилиб
,
виртуал
ўйин
мол
-
мулкининг
муомаласида
ақлли
(smart)
шартнома
харидорнинг
товарни
тўлаш
мажбуриятини
бажаришга
имкон
беради,
лекин
уни
сотувчининг
аккаунтига
ўтказиш
мажбуриятини
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
15
эмас.
Ушбу
ҳолат
,
мазкур
соҳада
ҳам
виртуал
мол
-
мулк
объектларини
фуқаролик
муомаласига
кириш
жараёнини
ҳуқуқий
тартибга
солишда
қийинчиликлар
туғдирмоқда.
Ақлли
(smart)
шартномалардан
фойдаланишдаги
яна
бир
муаммо
–
ишончли
оракул
танлашдир.
Оракул
–
бу
ақлли
шартномани
бажаришни
бошлаш
учун
шарт
бўлган
вазиятнинг
(триггер)
юзага
келиши
ҳақидаги
мустақил
маълумот
манбаи.
Ақлли
(smart)
шартнома
бажариладиган
платформанинг
криптографик
ҳимояси
,
агар
оракул
бузилиши
ёки
пора
берилиши
мумкин
бўлса,
ўз
афзалликларини
йўқотади.
Битим
тарафлари
(фойдаланувчилар)
ва
ўйинни
ишлаб
чиқувчиси
ўйин
атрибутини
ўтказиш
ҳақидаги
маълумотларга
эга.
Мустақиллик
талаби
кўпроқ
учинчи
томондан,
яъни
ўйин
ишлаб
чиқарувчисидан
келадиган
маълумотлар
билан
қондирилади
.
Шу
билан
бирга,
ўйин
мол
-
мулкини
“ишлаб
чиқарувчидан”
эмас,
балки
“у
орқали”
сотиб
олиш
ишлаб
чиқувчининг
иқтисодий
манфаатларига
жавоб
бермайди,
чунки
бу
ишлаб
чиқувчининг
даромад
даражасини
пасайтиради.
Шу
сабабларга
кўра,
блокчейн
2.0
технологияси
виртуал
ўйин
мол
-
мулкининг
муомаласи
муаммосини
ҳал
қилишнинг
самарали
усули
ҳисобланмайди
.
Ақлли
(smart)
шартномалардан
фойдаланишдаги
техник
муаммолар
технологиянинг
янада
ривожланишига
олиб
келмоқда,
хусусан,
марказлашмаган
иловалар
(Dapps)
ва
марказлашмаган
автоном
ташкилотлар
(DAO)
пайдо
бўлмоқда,
улар
шартли
равишда
блокчейн
3.0
версияси
деб
аталмоқда.
Кейинги авлод блокчейн технологияси марказлаштирилмаган, автоном
ташкилий бирликларни яратиш мақсадида “ақлли (smart) шартнома”
концепциясини янада ривожлантирмоқда, улар ўз қонунлари билан
бошқарилади ва деярли мустақил
сунъий интеллект асосида ишлайди [7].
Ўйин саноати блокчейн ўйинларини яратишда катта салоҳиятни
марказлаштирилмаган иловалар сифатида кўради, бу эса фойдаланувчини
нафақат виртуал ўйин мол
-
мулкининг тўла ҳуқуқли эгасига айлантиради,
балки фойдаланувчи
ва ўйин ишлаб чиқарувчиси ўртасидаги муносабатларда
воситачиларни йўқ қилади ҳамда ишлаб чиқарувчининг серверни сақлаб
туриш бўйича харажатларининг камайишига хизмат қилади.
Анъанавий
мултиплаер
ўйинлари
“
client-server
”
архитектурасидан
фойдаланади,
бунда
бир
ёки
бир
нечта
мижоз
тугунлари
бевосита
марказий
серверга
уланади.
Блокчейн
ўйинлари
–
марказлаштирилмаган
иловалар
(Dapps)
бўлиб,
улар
битта
марказ
томонидан
бошқарилмайдиган
“peer
to
peer”
компьютер
тармоғида
ишлайди
[8].
Марказлаштирилмаган
дастур
маълумотларни
сақлаш
ва
ақлли
(smart)
шартномалар
яратиш
учун
блокчейндан
фойдаланади.
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
16
Блокчейн
ўйинларининг
виртуал
ўйин
мол
-
мулки
дастлаб
блокчейн
реестрида
токенлар
кўринишида
тақдим
этилган,
бу
эса
сотувчининг
ўйин
атрибутини
ақлли
шартномада
ўтказиш
мажбуриятини
бажаришини
дастурлаш
имконини
беради.
Фойдаланувчи
блокчейн
ўйинларининг
ўйин
мол
-
мулкининг
тўлиқ
эгасидир
ва
уни
тасарруф
этиши
мумкин
[8].
Виртуал ўйин мол
-
мулки сифатида ўзаро алмашадиган ва ноёб (
non-
fungible) токенлардан фойдаланилади. Ушбу токенлар Ethereum платформасида
яратилган CryptoKitties ўйини каби коллекцияланган ўйинларда қўлланилади,
бу ерда мушукчалар ERC721 стандартининг ноёб токенларидир. Бундан фарқли
ўлароқ, Huntercoin кўп ўйинчи блокчейн ўйинида HUC валютаси ўзаро
алмашадиган ERC 20 стандарт токенига асосланган.
Марказлаштирилмаган
ўйинлар
ақлли
(smart)
шартномаларга
асосланган,
уларнинг
бажарилиши
томонларнинг
ҳаракатларига
боғлиқ
бўлиб,
уларнинг
ифодаси
блокчейн
муҳитида
содир
бўлади.
Бинобарин,
марказлаштирилмаган
ўйинларда
ақлли
(smart)
шартномаларнинг
бажарилишида
заифликка
эга
эмас,
шунингдек,
оракулдан
ноаниқ
ёки
тўлиқ
бўлмаган
маълумотларни
олиш
муаммолари
мавжуд
эмас,
чунки
барча
маълумотлар
блокчейнда
жойлашган
[9].
Ҳозирги
вақтда
блокчейн
ўйинларида
техник
камчиликлар
мавжуд
ва
уларни
янгиланиш
тезлиги,
фойдаланувчи
интерфейси,
ўйин
сюжети
ва
бошқа
бир
қатор
жиҳатлар
бўйича
анъанавий
мултиплаер
ўйинлари
билан
солиштириб
бўлмайди.
Шу
билан
бирга,
ушбу
соҳадаги
фаол
ишланмалар
фойдаланувчининг
ўйин
мол
-
мулкига
бўлган
ҳуқуқларини
қонуний
эмас,
балки
техник
воситалар
–
блокчейн
технологияси
ёрдамида
ҳимоя
қилиш
имконини
беради.
Бу
келажакда
виртуал
мол
-
мулкни
ҳимоя
қилишнинг
янги
босқичини
бошлаб
беради.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
https://lex.uz/docs/4272621.
2.
https://lex.uz/ru/docs/3891616.
3.
https://lex.uz/ru/docs/3806048.
4.
https://lex.uz/docs/4176346.
5.
https://www.lex.uz/docs/1766419.
6.
Новоселова
Л. «Токенизация» объектов гражданского права //
Хозяйство и право. 2017.
–
№ 12. –
С. 29–
44.
7.
Могайар
У. Блокчейн для бизнеса / Предисл. Виталика Бутерина;
[пер. с англ. Д.
Шалаевой]. М.: Эксмо, 2018.
8.
Cai W., Wang Z., Ernst J.B., Hong Z., Feng C., Leung V.C.M. Decentralized
applications: The blockchain-empowered software system // IEEE Access,
Vol. 6,
–
PP. 53019
–
53033, 2018.
9.
Перепёлкина
Я.А. Виртуальное игровое имущество: перспективы
правового регулирования //
Журнал Суда по интеллектуальным правам. –
2020.
–
№. 3. –
С. 45–
59.