Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
64
ИНВЕСТИЦИЯНИНГ ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДАГИ ЎРНИ
Фируза Самадқулова,
Stars international university
босқич
талабаси
,
Тошкент
,
Ўзбекистон
feruzasamadkulova@gmail.com
Аннотация
.
Илмий
ишда
Ўзбекистон
тижорат
банкларида
самарали
инвестицион
фаолиятни
ташкил
этиш
масалаларига
эътибор
қаратилган
.
Муаллиф
инвестицияларга
тараққиёт
ва
фаровонликнинг
муҳим
омили
сифатида
эътибор
берган
.
Тижорат
банкларининг
инвестицион
қуйилмалари
ҳажмига
таъсир
қилувчи
омиллар
таҳлил
қилинган
.
Тижорат
банкларидаги
инвестиция
фаолиятини
ривожлантириш
мақсадида
чет
давлатлар
тажрибасидан
фойдаланиш
йўллари
таклиф
этилган
.
Калит сўзлар:
инвестиция; банк; молия; тизим; кредитлаш.
Юртимизда
фаолият
олиб
бораётган
тижорат
банкларининг
инвестицион
сиёсатини
замон
талабларига
мослаштириш
қатъий
талаб
этилаётганига
бир
қанча
сабаблар
бор.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2010
йил
26
ноябрдаги
ПК–
1438-
сонли
“2011–
2015
йилларда
республика
молия
-
банк
тизимини
янада
ислоҳ
қилиш
ва
барқарорлигини
ошириш
ҳамда
юқори
халқаро
рейтинг
кўрсаткичларига
эришишнинг
устувор
йуналишлари
тўғрисида”ги
қарори
,
“Тижорат
банкларида
активлар
сифатини
таснифлаш
ва
активлар
бўйича
эҳтимолий
йўқотишларни
қоплаш
учун
захиралар
шакллантириш
ҳамда
улардан
фойдаланиш
тартиби
тўғрисида”ги
Низом
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
банки
Бошқарувининг
2015
йил
13
июндаги
14/3-
сонли
қарори
ижросини
глобаллашув
шароитида
мамлакатлар
ўртасидаги
интеграция
жараёнларининг
жадаллашаётгани
бунинг
биринчи
сабабларидан
ҳисобланади
.
Бу
суръатлар
ижтимоий
-
сиёсий,
иқтисодий,
маданий
-
гуманитар,
спорт,
қўйингки
,
давлат
ва
жамият
ҳаётининг
барча
жабҳаларида
ўз
ифодасини
топиб
бормоқда.
Бундай
тенденциялар,
албатта,
молия
бозорлари,
тижорат
банклари,
молиявий
механизмлар,
хусусан,
инвестициялар
оқимининг
кўринишини
мутлақо
ўзгартириб
юборди.
Бунда
банкларнинг
ўз
маблағлари
ва
жалб
қилинган
маблағлар,
шунингдек,
аҳоли
қўлидаги
бўш
маблағларни
ўрта
ва
узоқ
муддатли
вақтларга
жалб
қилиш
ва
тўғри
йўналтиришнинг
мақсадга
мувофиқ
кечиши
ҳамда
(энг
долзарб
масала
бўлган
аҳолининг
ишсизлик
даражасини
камайтиришга
қаратилган
)
зарурий
маблағларни
инвестицион
фаолиятнинг
мақсадли
мўлжаллари
тизимини
ташкил
этиш
ва
мазкур
мақсадларга
эришиш
усулларини
эркин
танлаш
учун
имкониятлар
бериляпти.
Институционал
жиҳатдан
қараганда
,
бу
инвестицион
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
65
фаолиятни ташкил этиш ва бошқариш бўйича комплекс чора
-
тадбирлар
амалга оширилмоқда деганидир. Айнан шу нуқтаи назардан тижорат
банкларининг муайян фаолияти инвестицион активларнинг мувофиқ
таркиби ва ҳажмини таъминлаш, таваккалчиликнинг мақбул даражасида
активлар даромадлилигини оширишга йўналтирилиши керак. Ўз навбатида
банк ресурс базасини кенгайтириш ва банк ресурслари сақланишини
таъминлаш ҳам истиқбол мақсадлари қаторидан жой олиши лозим.
Шундагина инвестицион қўйилмаларнинг ликвидлилиги, хавфсизлиги ва
даромадлилиги ҳамда ўсиб бориши учун прагматик шароит яратилади. Шу
ўринда инвестиция йўналишида тижорат банкларини рағбатлантирувчи
омиллар бўйича қуйидаги таклифларни келтириб ўтиш мумкин: рақобатдаги
устунликни ошириш, ресурс базасини кенгайтириш ҳисобига кредитлаш
ҳажмини
ошириш,
кредит
портфели
таваккалчиликларини
диверсификациялаш асосида таваккалчилик даражасини камайтириш,
кредит қайтмаслиги таваккалчилигини камайтириш.
Демак, ҳали олдинда қиладиган
ишлар кўп. Масалан, мамлакатимиз
банкларида ҳамон қисқа муддатли манбаларни қисқа муддатли активга
йўналтириш кўлами мавжуд. Шундай экан, тижорат банкларининг узоқ
муддатли активларга қўйилма қилиш имкониятларини кенгайтириш зарур.
Ҳозирги кунда республикамиз банкларининг фонд бозоридаги операциялари
кўлами кичиклигича қолмоқда. Бу миқёсни тубдан қайта кўриб чиқиш
мақсадга мувофиқ. Тижорат банклари ликвидлиликни самарали бошқариш,
инвестицион портфель таркибини оқилона шакллантириш йўлидаги айрим
тўсиқларни бартараф этиш давр талабидир.
Бунинг
учун
эса
зарур
институционал
ва
ҳуқуқий
пойдевор
яратилиб,
такомиллаштириб
бориляпти.
Ўзбекистон
Республикасининг
янги
таҳрирда
қабул
қилинган
“Банклар
ва
банк
фаолияти
тўғрисида”ги,
“Ўзбекистон
Республикасининг
Марказий
банки
тўғрисида”ги
Қонунлар
,
давлатимиз
раҳбарининг
“Инфляцион
таргетлаш
режимига
босқичма
-
босқич
ўтиш
орқали
пул
-
кредит
сиёсатини
такомиллаштириш
тўғрисида”ги,
“Ташқи
беғараз
кўмак
маблағларини
жалб
этиш
механизмларини
ва
донорлар
билан
ишлашни
такомиллаштириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида”ги,
“2017–
2021
йилларда
Ўзбекистон
Республикасини
ривожлантиришнинг
бешта
устувор
йўналиши
бўйича
Ҳаракатлар
стратегиясини
“Илм,
маърифат
ва
рақамли
иқтисодиётни
ривожлантириш
йили”да
амалга
оширишга
оид
давлат
дастури
тўғрисида”ги
фармонлари,
“Оилавий
тадбиркорликни
ривожлантириш
давлат
дастурлари
доирасида
амалга
оширилаётган
лойиҳаларни
кредитлаш
тартибини
такомиллаштиришнинг
қўшимча
чора
-
тадбирлари
тўғрисида”ги
қарорлари
ва
бошқа
шу
каби
муҳим
ҳужжатлар
тижорат
банкларининг
инвестицион
фаолияти
самарадорлигини
оширишга
ҳам
туртки
беради.
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
66
Зеро, ҳар қандай ислоҳот натижаси халқимиз учун фаровон ва муносиб
турмуш шароитини яратишга хизмат қилиши даркор. Давлатимиз раҳбари
таъкидлаганидек, “Одамларимиз етарли даромад топиши учун энг қулай
бизнес ва инвестиция муҳитини шакллантириб, янги
-
янги корхоналар ва иш
жойларини кўпайтиришимиз зарур. Бу ғоят долзарб ишларни ўзимиз
қилмасак, ҳеч ким бизга четдан келиб қилиб бермайди”. Тижорат банклари
эса айнан мана
шундай муҳим жараёнларнинг энг фаол ва узлуксиз
иштирокчисига айланиши бугун ҳар қачонгидан ҳам долзарбдир.
Бинобарин,
бугун
қайси
давлат
фаол
инвестиция
сиёсатини
юритаётган
бўлса,
ўз
иқтисодиётининг
барқарор
ўсишига
эришаётгани
аксиомага
айланиб
улгурди.
Президентимиз
таъкидлаганидек,
“инвестиция
–
бу
иқтисодиёт
драйвери,
ўзбекча
айтганда,
иқтисодиётнинг
юраги,
десак,
муболаға
бўлмайди.
Инвестиция
билан
бирга
турли
соҳа
ва
тармоқларга,
ҳудудларга
янги
технологиялар,
илғор
тажрибалар,
юксак
малакали
мутахассислар
кириб
келади,
тадбиркорлик
жадал
ривожланади”.
Хўш,
мазкур
муҳим
йўналишда
тижорат
банклари
қандай
иштирок
этяпти?
Тўғри,
юртимиз
тарихида
илк
марта
Ўзбекистоннинг
суверен
давлат
облигацияларини
халқаро
молия
бозорларига
чиқарилди.
Бу
борада
“J.P.
Morgan”,
“Citibank”,
“DeutscheBank”
каби
етакчи
халқаро
инвестиция
банклари
билан
ҳамкорлик
олиб
бориляпти.
Лекин
хорижий
инвестицияларни
кенг
жалб
қилишда
мамлакатимиз
банк
-
молия
салоҳиятини
тўла
намоён
этиш
учун
яна
қандай
чоралар
кўрилмоқда
ёки
кўриш
керак?
Охирги
йилларда
банк
ва
молия
тизимида
жадал
давом
эттирилаётган
жадал
ислоҳотлар
аввало
соҳага
замонавий
бозор
механизмларини
кенг
жорий
этишда
намоён
бўляпти.
Ўз
навбатида
узоқ
йиллар
давомида
банклар
капиталининг
асосий
қисми
давлатга
тегишли
бўлиб
келганди.
Бу
эса
банк
секторида
соғлом
рақобатга
тўсиқ
бўлиб
келар,
хизмат
кўрсатиш
сифатига
салбий
таъсир
кўрсатиб
келаётган
эди.
Бинобарин,
сўнгги
йилларда
банклар
фаолияти,
айниқса,
уларнинг
инвестицион
жараёнлардаги
иштирокини
кенгайтиришга
қаратилган
муҳим
институционал
ўзгаришлар
амалга
ошириляпти.
Давлат
раҳбарининг
топшириғи
билан
ҳукумат
ва
Марказий
банк
халқаро
молия
институтлари
кўмагида
банк
-
молия
тизимини
ривожлантириш
бўйича
узоқ
муддатли
стратегия
ишлаб
чиқилмоқда.
Зеро,
шу
асосда
банк
тизимига
хусусий
ва
хорижий
капитал
кириб
келади.
Пировардида
давлат
банклари
улуши
босқичма
-
босқич
камайиб
боради
ва
соҳада
рақобат
муҳитини
яхшилаш,
тижорат
банклари
фаолиятини,
кредитлаш
сифати
ва
маданиятини,
айниқса
,
уларнинг
инвестицион
активлигини
ҳар
томонлама
оширишга
хизмат
қилади
.
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
67
Бу
йўлда
молия
бозорлари,
жумладан,
фонд
бозорини
ривожлантириш,
янги
молиявий
инструментларни
жорий
этиш
ва
облигациялар
чиқариш
орқали,
банк
хизматлари
кўламини
янада
кенгайтириш,
илғор
ахборот
технологиялари
асосида
банк
тизимини
равнақ
топтиришга
алоҳида
эътибор
қаратиляпти
.
Сармоядорлар
учун
кенг
ва
қулай
шароитлар
яратиб
бериляпти.
Бу
йўлдаги
биринчи
қадам
албатта
валюта
бозорини
эркинлаштириб
борилаётгани
ҳисобланади
.
Айнан
мазкур
омиллар
тижорат
банкларининг
инвестициявий
фаолияти
самарадорлигини
ошириш,
институционал
асосларини
такомиллаштиришга
туртки
бўляпти.
Бу
Ҳаракатлар
стратегиясида
белгилаб
берилган
устувор
йўналишларга
уйғундир.
Зотан
,
унда
банк
тизимини
ислоҳ
қилишни
чуқурлаштириш
ва
барқарорлигини
таъминлаш,
банкларнинг
капиталлашув
даражаси
ва
депозит
базасини
ошириш,
уларнинг
молиявий
барқарорлиги
ва
ишончлилигини
мустаҳкамлаш,
истиқболли
инвестиция
лойиҳалари
ҳамда
кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорлик
субъектларини
кредитлашни
янада
кенгайтириш
мустаҳкамлаб
қўйилган
.
Юқоридаги фикрларни халқаро ва маҳаллий экспертлар ҳам
тасдиқлайди. Уларнинг эътироф этишича, иқтисодиётни модернизациялаш
шароитида хўжалик субъектларининг асосий капиталини янгилаш ва
технологик жиҳатдан юқори босқичга кўтаришни инвестицияларсиз
тасаввур этиб бўлмайди. Шу боисдан ҳам, хўжалик субъектлари молиявий
оқимларни
диверсификация
қилиш,
хўжалик
тузилмаларини
такомиллаштиришга
қаратилган
инвестицион
фаолиятни
фаоллаштиришлари заруратга айланиб боряпти. Масалан, Ж.
Кейнс
“инвестициялаш деганда бирор шахс ёки корпорация томонидан қандайдир
эски ёки янги мулкни харид қилиш тушунилади. Баъзида бу атама фонд
биржасида қимматли қоғозни харид қилиш билан ҳам чегараланиши мумкин.
Умуман олганда, янги инвестициялар қайта инвестициялашдан фарқли
ўлароқ, исталган турдаги капитал мулкни даромад ҳисобидан харид қилишни
англатади” дея таъкидлаб ўтган. Мазкур қамровда эса тижорат банклари
катта ўрин тутади десак муболақа
бўлмайди. Чунки банк инвестициялари
ўзига хос иқтисодий мазмун касб этади.
Тасаввур
қилинг
,
тижорат
банки
инвестор
ролида.
У
ушбу
мақом
остида
бевосита
ва
билвосита
даромад
олиш
мақсадида
ўз
ресурсларини
муайян
муддатга
реал
активларни
ташкил
этиш
ёки
сотиб
олишга,
молиявий
активларни
харид
қилишга
йўналтиради.
Ўз
навбатида
банкларнинг
инвестицион
фаолияти
уларнинг
молиявий
воситачилик
роли
орқали
ҳам
юзага
чиқади.
Бу
макроиқтисодий
жиҳатга
ҳам
эга.
Айнан
шу
призма
орқали
қарасак
,
тижорат
банклари
бозор
иқтисодиёти
шароитида
хўжалик
субъектларининг
пул
-
кредит
шаклида
юзага
келувчи
инвестицион
талабларини
амалга
ошишини
рағбатлантиради,
жамғармаларининг
инвестицияга
трансформациялашувини
таъминлайди.
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
68
Шу
боисдан
ҳам
олимларнинг
айтишича,
макроиқтисодий
жиҳатдан
ёндашилиб,
банкларнинг
инвестицион
фаолияти
деганда,
иқтисодиёт,
мамлакат
ва
минтақалар
кўламида
ижтимоий
ва
иқтисодий
соҳаларнинг
инвестицион
талабларини
қондиришга
қаратилган
фаолият
тушунилади.
Айрим
экспертлар
эса
инвестицион
фаолиятдан
олинган
даромад,
инвестицияларнинг
умумий
активлардаги
салмоғи
кўрсаткичларига
қараб
тижорат
банкларини
инвестицион
банк
сифатида
эътироф
этадилар.
Масалан,
Ф.
Аллен
ва
А.
Сантамеро
ўзининг
“Молиявий
интермедитация
назарияси”
мақоласида
инвестицион
банк
деганда
муайян
бизнес
соҳада
фаолият
юритувчи
тижорат
банки
ёки
инвестицион
банк
сифатидаги
алоҳида
институционал
шаклни
эмас,
балки
турли
молиявий
маслаҳатлар
берувчи
малакали
воситачиликни
тушуниш
муҳим
эканлигини
айтиб
ўтишган.
“Айнан
инвестицион
банклар
профессионализм,
ноу
-
хау
ва
технологиялар
орқали
молиявий
битимларга
киришувчи
томонларга
қулайликлар
яратади”,
–
дейди
улар.
Шу
маънода
инвестицион
банк
компанияларнинг
анъанавий
бизнес
фаолиятини
молиялаштириш
учун
оддий
инструментни
эмас,
балки
уларнинг
мураккаб
молиявий
эҳтиёжларини
қондириш
учун
таклиф
этиладиган
маҳсулотлар
ва
хизматлар
тизимини
англатиши
тўғрисида
фикр
билдирилади.
Айнан
шундан
келиб
чиқиб
инвестицион
банк
хизматлари
бешта
стратегик
муҳим
бизнес
соҳаларига
ажратилади.
Капитал
бозорлари,
корпоратив
молия,
мерчант
-
бэнкинг,
лойиҳалар
молияси,
таваккалчиликни
бошқариш
шулар
жумласидандир.
Масалан,
тижорат
банкларининг
капитал
бозорларидаги
инвестицион
фаолияти
нималарда
намоён
бўлади
дерсиз?
Улар
бирламчи
бозордаги
операциялар,
хусусан,
акциялар
бозоридаги
хизматлар
(эмиссия
қилиш
ва
жойлаштириш,
тадқиқот,
ҳомийлик
,
листингга
киритилгандан
кейинги
кўмак);
қарз
мажбуриятлари
бозоридаги
хизматлар
(эмиссия
қилиш
ва
жойлаштириш,
секьюритизациялаш,
тадқиқот
ва
бошқалар)ни
ўз
ичига
олса,
иккиламчи
бозорда
эса
акциялар
бозоридаги
хизматлар
(сотиш,
дилинг,
брокерлик,
маркет
-
мейкинг,
активларни
бошқариш);
қарз
мажбуриятлари
бозоридаги
хизматлар
(сотиш,
дилинг,
брокерлик,
маркет
-
мейкинг,
активларни
бошқариш)
каби
операцияларни
қамраб
олади.
Корпоратив
молия
йўналишидаги
бизнес
фаолият
эса
эгаликдаги
мулкни
қайта
тақсимлаш
хизматлари
(бирикиш
ва
қўшиб
олиш
ва
бошқалар),
инқироздаги
компанияни
реструктуризация
қилиш
хизматлари,
молиявий
маслаҳат
хизматларини
ифодалайди.
Тижорат
банклари
инвестицион
фаолиятида
мерчент
бэнкинг
ҳам
муҳимдир.
Сабаби,
шу
асосда
компания
фаолиятининг
дастлабки
босқичида
акцияларга
инвестиция
қилиш
(венчур
капитал),
ўсиш
ва
эгаликдаги
мулк
базасини
реструктуризация
қилиш
мақсадида
акцияларга
инвестиция
қилиш
(хусусий
капитал)
имконияти
яратилади.
Современные тенденции развития науки в эпоху
цифровизации
69
Лойиҳалар
молияси,
яъни
тузилмавий
молияда
эса
хусусий
инвестиция
ташаббуслари,
аралаш,
яъни
давлат
ва
хусусий
сектор
ҳамкорлиги
муҳим
ўрин
тутади.
Саноат
ва
молия
таваккалчиликларини
бошқариш
хизматлари,
таваккалчиликни
ўлчаш
ва
қоплаш
бўйича
консалтинг
хизматлари
ҳам
тижорат
банкларининг
инвестицион
фаолиятида,
бошқача
айтганда,
уларнинг
инвестицион
банк
эканлигини
тасдиқловчи
асосий
параметрлар
ҳисобланади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Абдурахманов
К.Х. и др. Региональная экономика и управление.
Учебник. / под. ред. акад. С.С.
Гулямова. –
Т.: Изд
-
во «Fan va texnologiya»,
2007.
–
С. 592.
2.
Агеева
Ю.Б. Экономический словарь (для бухгултера, аудитора,
директора) –
Москва: Бератор, 2003. –
C. 326.
3.
“2020–2025 йилларда Ўзбекистон Республикаси Банк
-
молия
академиясини ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 08.06.2020 йилдаги
365-
сон қарори.
4.
Муллажонов
Ф. Бунёдкорлик, яратувчилик ва фаровонлик:
мамлакатимиз банк тизимида амалга оширилаётган ислохотлар ана
шундай эзгу максадга каратилганлиги билан ахамиятлидир. // “Бозор, пул
ва кредит”
, 2013, 8-
сон. –
4
–
16
б.
5.
Tavakalov
J. (2016). Иқтисодий ривожланиш ва ҳудудларни
бошқариш тизимининг концептуал асослари. Iqtisodiyot мa Innovatsion
Texnologiyalar, (6), 407
–
415.
